Morgunblaðið - 26.04.2003, Blaðsíða 40

UMRÆÐAN
40 LAUGARDAGUR 26. APRÍL 2003 MORGUNBLAÐIÐ
E
itt stærsta mál kosn-
inganna sem fram
fara 10. maí eru
skattamál. Megin-
ástæðan er líklega
sú að flokkarnir, og þó einkum
stjórnarflokkarnir, hafa kosið að
setja skattamálin efst á dagskrána
í þeirri von að kosningarnar snúist
um þau. Þetta hefur gengið eftir
því skoðanakannanir sýna að kjós-
endur telja að skattamál séu eitt
mikilvægasta mál kosninganna.
Í sjálfu sér er þessi áhersla
flokkanna á
skattamálin
skiljanleg.
Stjórnarand-
staðan hefur
haldið því fram
að skattbyrði
fólks hafi aukist í tíð núverandi
ríkisstjórnar. Ríkisstjórnin hefur
verið að lækka skatta á fyrirtæki
og því mátti búast við að margir
kjósendur myndu spyrja í þessum
kosningum, er ekki komið að því
að lækka skatta á okkur? Með því
að leggja fram tillögur um lækkun
skatta tóku stjórnarflokkarnir
visst frumkvæði í kosningabarátt-
unni og um leið neyddu þeir Sam-
fylkinguna til að bregðast við, en
margt bendir til þess að Samfylk-
ingin hafi í upphafi kosningabar-
áttunnar ekki ætlað sér að setja
fram tillögur um lækkun skatta
heldur hafi flokkurinn ætlað að
láta kosningabaráttuna snúast um
aðra hluti.
Ef stjórnmálaflokkur vill ná ár-
angri í kosningabaráttu er mik-
ilvægast að sett séu fram skýr og
einföld skilaboð. Lækkun tekju-
skattsprósentu um 4% er dæmi
um skýra og einfalda tillögu sem
allir skilja. Að hækka skerðing-
armörk tekjutryggingar almanna-
trygginga og lækka skerðing-
arhlutfall tekjutryggingar er
dæmi um flókna tillögu sem fáir
skilja. Það er kannski þess vegna
skiljanlegt að flokkanir hafa ekki
sett fram tillögur um endurbætur
á almannatryggingakerfinu, þó að
rök séu fyrir því að brýnt sé að
gera endurbætur á kerfinu.
Íslenska almannatrygg-
ingakerfið er flókið. Eitt af ein-
kennum þess er að það byggist á
talsvert umfangsmiklum tekju-
tengingum, þ.e. bæturnar taka
mið af tekjum fólks. Slíkt kerfi er
að mörgu leyti skynsamlegt.
Hvers vegna á ellilífeyrisþegi sem
fær háar greiðslur úr lífeyrissjóði
að fá til viðbótar greiðslur frá
Tryggingastofnun? Það er að
mörgu leyti óeðlilegt og miklu
skynsamlegra að nýta skattpen-
ingana til að gera betur við þá sem
engar tekjur hafa úr lífeyrissjóði.
En íslenska almannatrygg-
ingakerfið er ekki þannig að það
skerði greiðslur til hátekjuhóps-
ins. Kerfið byggist á því að skil-
greina einhvern hóp sem býr við
fátækt og síðan fær hann óskertar
bætur, en allir aðrir fá skertar eða
engar bætur.
Þannig byrjar ellilífeyrir fólks
að skerðast við 117.617 krónur á
mánuði. Enginn getur haldið því
fram að maður sem er með 117.617
krónur á mánuði sé hálaunamaður.
Það má jafnvel halda því fram að
það sé erfitt að komast af með svo
lágar tekjur. Kannski lætur nærri
að það sé útilokað ef fólk býr í
leiguhúsnæði eða er að borga af
skuldum. Samt er á Íslandi litið
svo á að skerða beri trygginga-
bætur til ellilífeyrisþega sem hefur
þetta miklar tekjur.
Fyrir skömmu hitti ég fullorð-
inn mann sem lýsti fyrir mér
hvernig þetta kerfi fer með hann.
Maðurinn er með sæmilegan líf-
eyrisrétt og fær um 80 þúsund
krónur á mánuði í greiðslur frá líf-
eyrissjóðnum. Konan hans fær
einnig greiðslur úr lífeyrissjóði og
bæði fá þau greiðslur frá Trygg-
ingastofnun. Þau eiga dálítið af
hlutabréfum og fá nokkur þúsund
krónur á ári í arðgreiðslur. Sam-
tals eru hjónin með u.þ.b. 160 þús-
und krónur á mánuði. Þau greiddu
á síðasta ári u.þ.b. 300 þúsund
krónur í skatta. Þau hjónin leyfa
sér þann munað að eiga sum-
arbústað og bíl. Maðurinn sagðist
hafa þurft á viðbótartekjum að
halda á síðasta ári og því hefði
hann selt nokkur hlutabréf. Í
reynd hefði hins vegar orðið minna
úr tekjuaukningu en hann hafði
vænst við að losa um þessar eignir
vegna þess að bætur Trygg-
ingastofnunar hefðu einfaldlega
lækkað í takt við tekjuaukninguna.
Lög kveða á um að tekjur umfram
117.617 krónur skerði ellilífeyri.
Og til viðbótar þarf viðkomandi að
greiða skatt af söluhagnaði hluta-
bréfanna. Í reynd hirða skatt- og
bótakerfið því stóran hluta hluta-
bréfanna sem hann hafði sparað til
elliáranna.
Maðurinn sagðist líta svo á að
hann væri í eins konar fátækt-
argildru. Honum væri naumt
skammtaður lífeyrir eftir að hafa
unnið hörðum höndum alla ævi og
greitt skatta til samfélagsins ára-
tugum saman. Og ekki nóg með
það; hlutabréfin, sem hann hefði
sparað fyrir um ævina, væru að
hluta til hirt af honum við sölu
þeirra.
Sú spurning hlýtur að vakna
hvort ekki sé eðlilegt að nota hluta
af því svigrúmi sem flokkarnir
segja að sé fyrir hendi til skatta-
lækkana til að draga úr þeim
tekjuskerðingum sem aldraðir
þurfa að sæta. Í þessu sambandi er
rétt að benda á að skerðingarhlut-
fall ellilífeyris og tekjutryggingar
er 30–45%. Til samanburðar má
geta þess að skerðingarhlutfall
barnabóta er 3–9%.
Barnabótakerfið er byggt upp
með sama hætti og almannatrygg-
ingakerfið að því leyti að tekju-
skerðingar hefjast við mjög lágar
tekjur. Þannig byrja barnabætur
einstæðs foreldris að skerðast
þegar tekjurnar ná 58.705 krón-
um. Þetta þýðir að nánast allir sem
fá tekjutengdar barnabætur fá
skertar barnabætur. Það eru ein-
faldlega ekki margir sem eru með
58.705 krónur í mánaðarlaun.
Fátæktar-
gildra
aldraðra
Maðurinn sagðist líta svo á að hann
væri í eins konar fátæktargildru. Hon-
um væri naumt skammtaður lífeyrir eft-
ir að hafa unnið hörðum höndum alla
ævi og greitt skatta til samfélagsins ára-
tugum saman.
VIÐHORF
Eftir Egil
Ólafsson
egol@mbl.is
HINGAÐ til hafa karlmenn verið
í forsvari fyrir flestum samfélögum
og ákveðið þjóðfélagsgerðina. Karl-
ar hafa ráðið hlutskipti og kjörum
kvenna og barna um aldir í krafti
valds sem byggist oft á stjórnmál-
um og trúarbrögðum. Tuttugasta
og fyrsta öldin hófst sem öld
hryðjuverka og stríðs en hún verð-
ur einnig öld aukinnar alþjóðavæð-
ingar á viðskiptamörkuðum og upp-
lýsingaflæði milli landa mun aukast
verulega. Víða um heim eru mann-
réttindi virt að vettugi, jafnvel með-
al lýðræðisþjóða. Misskipting auðs
er mikil í öllum heimsálfum og
flóttamönnum mun fjölga verulega.
Evrópskar konur hafa upplifað
tvær heimsstyrjaldir með miklum
hörmungum og vilja ekki meira.
Það eru konur sem eiga börnin og
eiginmennina sem falla í stríði og
verða hungri og fátækt að bráð.
Bosníustríðið sýndi vel hina grímu-
lausu grimmd, nauðganir og eyði-
leggingu sem stríð hefur í för með
sér.
Hungur og fátækt eykst þrátt
fyrir aukna matvælaframleiðslu og
það verður að leysa offjölgunar-
vandamálið. Hungur, ólæsi og
kvennakúgun eru fastir fylgifiskar
víða um heim. Aukin menntun og
þekking veitir fólki frelsi til at-
hafna. Margir valdhafar ríkja með
óttann að vopni, enda eru mannslíf
oft lítt metin, sérstaklega kvenna
og barna.
Konur þurfa að fella hið alda-
gamla feðraveldi sem enn ríkir
meðal flestra þjóða. Það ætti að til-
einka 21. öldina konum sem rísa
upp og taka við stjórnartaumunum
af körlum sem hafa ráðið öllu kerf-
inu innan valdapýramída síns.
Konur í þróunarlöndunum eru
100–150 árum á eftir konum á Vest-
urlöndum. Um 1850 voru réttindi
kvenna á Vesturlöndum á sviði hjú-
skapar, eignarréttar og menntunar
afar bágborin. Þá ríkti karla- og
feðraveldi eins og er í þriðja heim-
inum núna.
Konur eru alltof víða án sjálf-
sagðra mannréttinda og það verður
að rétta hlut þeirra kvenna sem
búa við kúgun sem er af menning-
arlegum toga. Trúin hefur oft verið
notuð til að undiroka konur sem
óæðri persónur. En mismunandi
siðir, venjur og menningarheimar
réttlæta aldrei kúgun kvenna eða
minni réttindi þeim til handa.
Enn er barnaþrælkun á hinum
alþjóðlega vinnumarkaði. Aðalvið-
skiptavinurinn þar er hinn vestræni
heimur. Konur eru hnepptar í kyn-
lífsþrælkun í enn ríkari mæli en áð-
ur. Viðskiptavinir þeirra kvenna
eru oft vel menntaðir, vestrænir
karlmenn. Barnaþrælkun og kyn-
lífsþrælkun barna og kvenna eykst
samhliða mikilli misskiptingu á fjár-
magni í heiminum.
Síðasta öld skilaði vestrænum
konum vel áleiðis til framfara og
jafnréttis vegna látlausrar kvenna-
baráttu í 150 ár. Samfélagið þróað-
ist til aukins kosningaréttar
kvenna, meiri þátttöku í stjórnmál-
um, aukinnar menntunar og at-
vinnuþátttöku. Við höfum nú lög
um launajafnrétti en sú lagasetning
er ekki virt.
Konur hafa oft ekki sömu rétt-
indi og karlar menntunarlega,
stjórnmálalega, efnahagslega og fé-
lagslega. Þetta er áberandi í þróun-
arlöndunum og konur þar skortir
áþreifanlega menntun til að geta
risið upp. Sjálfstæði kvenna felst í
aukinni menntun og betur launuð-
um störfum. Skortur á menntun er
versti óvinur kvenna og hindrar
framfarir í þriðja heiminum.
Menntun og lagaleg réttindi hafa
rétt hlut kvenna víða um heim en
betur má ef duga skal. Eignarrétt-
inum er ekki jafnt skipt milli
kynjanna enda eru konur hvorki
eigendur helmings alls lands né
fjármagns í heiminum.
Þennan kvennahalla þarf að leið-
rétta með því að konur auki völd
sín enda er jafnrétti sjálfsögð rétt-
indi allra. Það er skynsamlegt að
láta konur taka við stjórninni enda
er heimurinn kominn í uppnám
vegna hryðjuverka, arðráns og of-
beldis í nafni landvinninga, olíuauðs
og yfirráða sem er stýrt af körlum.
Konur eru helmingur alls mann-
kyns og konur þurfa að komast að
hlið karla í æðstu stöðum þjóð-
félagsins. Konur eru langþreyttar á
stríði, ofbeldi og lágum launum.
Jafnrétti í orði en ekki á borði er
ekki nóg fyrir konur.
Hér á landi eru að verða til fá-
tæktargildrur. Félagslega kerfið
heldur ekki í við hinn raunverulega
heim. Hörð efnishyggja tekur við af
velferðarkerfinu. Fátækt er jafnvel
talin fólkinu sjálfu að kenna en ekki
lág laun, hátt matarverð, vextir og
húsaleiga. Hér þarf nýja stéttabar-
áttu þar sem lægstu laun verða
hækkuð. Barnauppeldi og umönn-
unarstörf eru mun mikilvægari en
umsýsla peninga og verðbréfa þótt
hún geti lagt grunn að velferð ef vel
gengur.
Karlasamfélagið hefur ekki getað
útrýmt fátækt né bægt frá hung-
urvofunni í heiminum þrátt fyrir að
hafa farið með völd frá ómunatíð.
Afríka er meira og minna í sárum
þar sem hungur, eyðni, fátækt,
menntunarleysi og fáfræði ræður
ríkjum. Þar sést karlasamfélagið í
hnotskurn með samfélagsgerð sem
er óvinveitt konum.
Hvar eru sterku konurnar í al-
þjóðasamfélaginu á Vesturlöndum, í
Evrópu og Ameríku? Það hefur
engin kona verið kosin til verulegra
valda síðan Thatcher fór frá völdum
árið 1990. Eftir fall Berlínarmúrs-
ins árið 1989 virðist sem kvenna-
baráttan hafi legið niðri. Það er
staðreynd að flestar breytingar í
samfélaginu koma frá vinstri öfl-
unum, hinum róttæku. Hægri öflin
vilja ekki rugga bátnum og eru
íhaldssöm þegar kemur að fé-
lagslegum breytingum sem kosta
peninga. Frjálshyggjan hefur ekki
skilað auknum kvennaskara inn á
þing né aukið vald kvenna til jafns
á við karla. Alþjóðavæðingin hefur
ekki enn skilað okkur betri heimi,
bara tæknivæddari og um leið
hættulegri.
En þarf alþjóðavæðingin að vera
slæm fyrir konur? Nei, konur ættu
að taka höndum saman og upplýsa
kynsystur sínar og aðra um réttindi
kvenna. Það eru engin trúarbrögð
sem gera lítið úr konum og mæðr-
um heldur er það túlkun karla á
þeim til að sýna vald sitt. Konur
ættu að rísa upp, taka til hendinni
og laga heiminn að sínum kröfum
og barna sinna þar sem hin alda-
gömlu valdayfirráð karla eru komin
í þrot.
Offjölgun, fátækt, hungur,
menntunarleysi, ójafnrétti, barna-
þrælkun, mannréttindabrot, ánauð
og stríðsótti þarf að víkja fyrir
framförum, auknu heilbrigði, hærri
launum, meiri menntun og tækifær-
um fyrir allar konur innan stjórn-
mála og þar með alls þjóðlífs um
allan heim.
21. öldin á að
vera öld kvenna
Eftir Kolbrúnu S.
Ingólfsdóttur
„Það eru
engin trúar-
brögð sem
gera lítið úr
konum og
mæðrum heldur er það
túlkun karla á þeim til
að sýna vald sitt.“
Höfundur er meinatæknir og
sagnfræðingur.
Í ÞEIRRI kosningabaráttu, sem
nú stendur yfir, er varla minnst
einu orði á heilbrigðismál þjóðar-
innar. Ástæðurnar geta aðeins ver-
ið tvær; algjört áhugaleysi á einum
mikilvægasta málaflokki verlferð-
arsamfélagsins eða almenn ánægja
með heilbrigðiskerfið.
Góðum verkum skal til haga
haldið. Jón Kristjánsson hefur
staðið sig vel í starfi heilbrigð-
isráðherra. En stjórnmálaflokkar
verða að hafa stefnu í heilbrigð-
ismálum og ræða æskilega þróun
þeirra, einkum fyrir kosningar.
Framundan er fjögurra ára kjör-
tímabil og án efa munu heilbrigð-
ismál koma mikið við sögu á þeim
árum.
Þessi þögn verður nánast ærandi
þegar eftirfarandi er haft í huga:
 Heilbrigðismál snerta hvern ein-
asta íbúa þessa lands.
 Heilbrigðisþjónustan er mikil-
vægasti þáttur velferðarkerfis-
ins.
 Heilbrigðisþjónustan er mikil-
vægasti mælikvarðinn á sam-
félagsleg gæði í lífi hverrar þjóð-
ar.
 Afstaða stjórnmálaflokka til heil-
brigðismála segir með skýrum
hætti hvernig þjóðfélag þeir vilja
móta.
Þessi þögn er óskiljanleg á tím-
um nýrra og vel ígrundaðra kenn-
inga um mikla arðsemi góðrar heil-
brigðisþjónustu. Kenningunum um
hina botnlausu hít heilbrigðiskerf-
isins hefur verið hafnað. Þess í
stað hafa verið færð gild rök fyrir
því, að fækkun veikindadaga, end-
urkoma til starfa, geta til sjálfs-
hjálpar, minni örorka og að
ógleymdri minni þjáningu færi arð
í hvert þjóðarbú, sem geri meira
en að jafna útgjöld til heilbrigð-
ismála.
Það er Mogganum til sóma að
hafa minnt á þessa gleymsku
stjórnmálaflokkanna í Reykjavík-
urbréfi. En hversu mjög sem fram-
bjóðendur hafa orðið uppteknir af
ógrynni vandamála, hefur ekki
dottið útúr þeim orð um heilbrigð-
ismálin.
Heilbrigðismálin:
Hin ærandi þögn
Eftir Árna
Gunnarsson
Höfundur er framkvæmdastjóri
Heilsustofnunar NLFÍ.
„Þessi þögn
er óskilj-
anleg á tím-
um nýrra og
vel ígrund-
aðra kenninga um mikla
arðsemi góðrar heil-
brigðisþjónustu.“