Morgunblaðið - 05.06.2003, Page 27

MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 5. JÚNÍ 2003 27
2000. Á þessum tíma var nokkur spenna í sam-
skiptum ríkjanna vegna flutningsmála fyrir varn-
arliðið. Halldór sagði hins vegar að loknum fundi
sínum með Albright að hann vonaði að þær við-
ræður sem framundan væru um endurnýjun bók-
unarinnar frá 1996 færu fram með jákvæðum
hætti.
Þrátt fyrir að þreifingar ættu sér stað um
framhald mála hefur það tafist að formlegar við-
ræður hæfust. Í nóvember árið 2000 sagði Daniel
Hamilton, aðstoðarvarautanríkisráðherra
Bandaríkjanna, að tíðinda væri að vænta innan
skamms. Hamilton stýrði á þeim tíma viðræðu-
hópi Bandaríkjastjórnar og hafði Morgunblaðið
eftir honum 24. nóvember árið 2000 að hann gerði
ekki ráð fyrir róttækri breytingu á fyrirkomulagi
varna Íslands.
Áherslumunur varðandi framhaldið
Stjórnarskipti í Washington, hryðjuverkin í
New York og stríðin í Afganistan og Írak urðu
hins vegar til að athygli bandarískra yfirvalda
beindist annað. Þá kom fljótlega í ljós að áherslur
ríkjanna voru að sumu leyti ólíkar.
Í maí árið 2001 gaf Morgunblaðið út aukablað í
tilefni af því að fimmtíu ár voru liðin frá und-
irritun varnarsamningsins. Þar var meðal annars
viðtal við Davíð Oddsson forsætisráðherra þar
sem hann lét eftirfarandi orð falla: „Hér á ekki að
vera varnarstöð ef hún þjónar eingöngu eftirlits-
og forvarnahlutverki fyrir Bandaríkjamenn
vegna hugsanlegrar hættu á svæðinu og þjónar
ekki því sem við skilgreinum sem varnir Íslands.
Ef Bandaríkjamenn komast að þeirri niðurstöðu
að þeir vilji ekki halda uppi stöð sem þjóni hags-
munum beggja verður hún einfaldlega lögð niður.
Flóknara er þetta ekki og í þessu felst engin hót-
un. Bandaríkjamenn skilja þetta vel þótt til séu
Íslendingar sem ekki gera það. Hér er um sam-
eiginlega varnarstöð að ræða, hún ver hagsmuni
beggja þjóðanna.
Við munum á næstu árum þurfa að hafa svip-
aðan viðbúnað og hér er nú, ákveðinn lágmarks-
fjölda flugvéla. Stöðin getur ekki verið minni en
hún er.“
Halldór Ásgrímsson utanríkisráðherra var í
viðtali í sama blaði spurður hvort hann teldi að
hægt væri að tryggja varnir Íslands án þess að
herþotur væru staðsettar á Keflavíkurflugvelli.
Hann svaraði: „Íslensk stjórnvöld hafa fyrir sitt
leyti metið það svo að við núverandi aðstæður sé
sá viðbúnaður sem er fyrir hendi í varnarstöðinni
á Miðnesheiði, lágmarksviðbúnaður. Að öðrum
kosti verði ekki talað um trúverðugar varnir fyrir
Ísland og Norður-Atlantshaf. Um þetta, eins og
svo margt annað, gildir að slíkt mat fer vitanlega
eftir því hvort horft er frá Íslandi og Bandaríkj-
unum. Að okkar mati er ekki nóg að horfa til
þessa einvörðungu frá ströndum Bandaríkj-
anna.“
Það var ljóst að Bandaríkin töldu sig skuld-
bundin að standa vörð um varnir Íslands en hins
vegar voru skiptar skoðanir um það milli ríkjanna
hvernig það yrði best gert.
Hættumat Bandaríkjanna hefur tekið stórstíg-
um breytingum frá tímum kalda stríðsins, ekki
síst eftir árásirnar á tvíburaturnana í New York í
september 2001. Bandaríkin líta svo á að ekki
blasi nein hernaðarleg ógn við í Evrópu og því sé
nauðsynlegt að nýta heraflann á þeim svæðum
þar sem raunveruleg ógn er til staðar. Talsmenn
þessara sjónarmiða líta svo á að þar sem engin
sjáanleg hernaðarleg ógn sé til staðar er ógni
hagsmunum Íslands sé ekki nauðsynlegt að her-
þotur hafi hér fasta viðveru til að öryggi landsins
sé tryggt.
Hins vegar hefur það einkennt viðræður að
innan bandaríska stjórnkerfisins eru uppi mjög
ólík sjónarmið. Fulltrúar flughers og varnar-
málaráðuneytis hafa frá upphafi viljað draga úr
viðveru í Keflavík en fulltrúar utanríkisráðuneyt-
is viljað koma til móts við sjónarmið Íslendinga
um túlkun varnarsamningsins út frá pólitískum
sjónarmiðum.
Fulltrúar íslenskra stjórnvalda leggja hins
vegar áherslu á, líkt og orð forsætisráðherra og
utanríkisráðherra hér að framan bera með sér, að
án trúverðugra varna þjóni stöðin ekki hagsmun-
um Íslands.
Línur munu væntanlega skýrast á fundi ís-
lenskra stjórnvalda í dag með Elizabeth Jones,
aðstoðarráðherra í bandaríska utanríkisráðu-
neytinu, og Ian Brzezinski, varaaðstoðarráð-
herra í bandaríska varnarmálaráðuneytinu. Í
kjölfar þess fundar standa vonir til að formlegar
viðræður um framhald bókunarinnar frá 1996
muni hefjast.
því í framtíðinni að Bandaríkjastjórn myndi end-
urskilgreina túlkun hans. Svaraði Perry: „Við
samþykktum í morgun að við höfum sameiginleg-
an skilning á því sem felst í samningnum og við
munum ekki ræða nýja eða aðra túlkun á honum,
fyrr en að einhverjum árum liðnum. Hvort
ástand öryggismála í heiminum breytist á þeim
árum, liggur að sjálfsögðu ekki fyrir nú.“
Bókunin sem undirrituð var í janúar 1994 var
til tveggja ára og var samhliða undirritun hennar
ákveðið að hefja viðræður um endurskoðun sam-
komulagsins, er taka skyldi gildi frá og með jan-
úar 1996.
Einnig var ákveðið að ræða hvort Íslendingar
gætu í framtíðinni tekið yfir rekstur þyrlubjörg-
unarsveitarinnar fyrir Bandaríkjamenn.
Óbreyttur herafli, breyting á verktöku
Ný bókun um framkvæmd varnarsamningins
var kynnt í marsmánuði 1996 eftir að samninga-
nefndir Íslands og Bandaríkjanna höfðu setið á
fundum í nokkra mánuði. Í þeirri bókun voru
skuldbindingar ríkjanna á grundvelli varnar-
samningsins ítrekaðar og ákveðið að herafli
Bandaríkjanna yrði óbreyttur á gildistíma bók-
unarinnar, sem var fimm ár. Hins vegar var
ákveðið að afnema einkarétt tveggja verktaka-
fyrirtækja á framkvæmdum fyrir varnarliðið á
átta ára tímabili og litið á það sem lið í að lækka
kostnað Bandaríkjamanna af Keflavíkurstöðinni.
Á blaðamannafundi 25. mars, þar sem hann
kynnti drög að bókuninni, sagði Halldór Ás-
grímsson að aldrei hefði komið til tals í viðræðun-
um af hálfu Bandaríkjamanna að fækka flugvél-
um varnarliðsins. Bandaríkjastjórn hefði ekki
gert kröfur um að draga úr varnarviðbúnaði. Þá
hefði ekki verið horfið frá því markmiði að ræða
hvort Íslendingar gætu tekið við rekstri björg-
unarsveitarinnar í auknum mæli.
Töf á viðræðum um framhaldið
Formlegar viðræður um endurnýjun bókunar-
innar frá 1996 hófust hins vegar ekki strax og
hafa raunar ekki hafist enn. Halldór Ásgrímsson
átti fund með Madeleine Albright, utanríkisráð-
herra Bandaríkjanna, í Washington í maí árið
ríkjanna, til Íslands til viðræðna við íslensk
stjórnvöld. Undirritaði hann ásamt Jóni Baldvin
Hannibalssyni bókun við varnarsamninginn. Í
þeirri bókun fólst að orrustuþotum yrði á tólf
mánuðum fækkað úr tólf í fjórar en að starfsemin
yrði að öðru leyti að mestu óbreytt. Þó var ákveð-
ið að hlustunarstöðin SOS-US, þar sem 140 her-
menn störfuðu, hætti starfsemi sem og fjar-
skipta- og miðunarstöðin í Rockville. Alls nam
fækkun varnarliðsmanna vegna þessara aðgerða
um 380 mönnum.
Á sameiginlegum blaðamannafundi Jóns Bald-
vins og Perrys var Perry spurður um skoðana-
mun innan bandaríska stjórnkerfisins á því
hvernig loftvörnum Íslands skyldi háttað. Hann
svaraði: „Í fyrsta lagi vil ég leggja áherslu á það
sem við allir erum sammála um, þ.e. ríkisstjórnir
beggja landanna og bandarísk hernaðaryfirvöld,
bæði flugher og sjóher, að mikilvægt er að standa
við ábyrgð þá sem Bandaríkin hafa axlað, sam-
kvæmt tvíhliða varnarsamningi ríkjanna, að
standa við það ákvæði að halda uppi loftvörnum í
íslenskri lofthelgi. Það eina sem ágreiningur hef-
ur verið um undanfarna mánuði, er með hvaða
hætti tryggjum við best að því markmiði verði
náð að axla ábyrgð og halda uppi loftvörnum. Það
er rétt að þau sjónarmið hafa verið reifuð meðal
hernaðaryfirvalda í Bandaríkjunum að hægt væri
að halda uppi trúverðugum loftvörnum í íslenskri
lofthelgi, án þess að nokkur F-15 orrustuþotn-
anna væri staðsett á Íslandi, heldur væru þær
staðsettar í Bandaríkjunum, en gætu brugðist til
loftvarna í íslenskri lofthelgi með skömmum fyr-
irvara. Aðrir hafa haldið því fram að F-15 vél-
arnar ættu áfram að vera staðsettar á Íslandi.
Niðurstaða þessa fundar okkar í morgun er því
sú að við förum bil beggja og ákveðum mála-
miðlun, sem talsmenn beggja sjónarmiða geta
sætt sig við, þ.e. að vélunum hér fækki, en allur
viðbúnaður og viðhald miðist ávallt við að hingað
geti komið fleiri vélar, jafnframt því sem her-
æfingar og flugæfingar verði stundaðar héðan
með reglubundnum hætti.“
Ráðherrann var einnig spurður um það, hvort
báðir aðilar væru nú sammála um túlkun varn-
arsamningins frá 1951 eða hvort búast mætti við
því fælist að herþotur yrðu ekki færri en 4–6 þótt
þær tölur hafi ekki verið settar fram í viðræðun-
um.
Þrír kostir kynntir
Viðræður Íslendinga og Bandaríkjamanna
héldu áfram í Washington 2.,3. og 5. október
1993.
Hinn 16. október 1993 birti Morgunblaðið frétt
á baksíðu þar sem fram kom að þrír mismunandi
kostir hefðu verið lagðir fram af Bandaríkja-
mönnum í viðræðum ríkjanna. Í fyrsta lagi að
varnarliðið færi úr landi ásamt öllum tækjum og
flugvélakosti. Í öðru lagi var lögð fram tillaga er
gerði ráð fyrir ákveðnum hreyfanleika og breyti-
legum umsvifum. Í því fælist m.a. að herþotur
yrðu sendar til Íslands eftir þörfum. Í þriðja lagi
að hér yrði varanlegt varnarlið en umsvif þess
yrðu dregin saman og flugvélum fækkað. Fyrsti
kosturinn var sagður byggjast á hugmyndum
bandaríska flughersins en annar kosturinn hefði
verið mótaður innan varnarmálaráðuneytisins.
Utanríkisráðuneytið sendi í kjölfarið frá sér
fréttatilkynningu hinn 18. október þar sem sagði:
„Síðastliðið rúmt ár hafa farið fram samráð ís-
lenskra og bandarískra stjórnvalda um fyrir-
komulag öryggis- og varnarmála landsins í
tengslum við þær breytingar sem orðið hafa í um-
heiminum.
Viðræður þessar hafa farið fram á grundvelli
varnarsamnings Íslands og Bandaríkjanna. Hafa
stjórnvöld beggja ríkja áréttað mikilvægi samn-
ingsins. Á engu stigi málsins hefur komið til tals í
viðræðunum að varnarsamningnum yrði sagt upp
eða að varnarliðið hverfi úr landi.
Viðræður aðilar hafa verið sammála um að
engar breytingar verði gerðar á vörnum landsins
nema í fullu samráði beggja aðila. Hvergi hefur
komið fram að íslensk stjórnvöld myndu sam-
þykkja að hernaðarlegt mat á viðbúnaði varn-
arstöðvarinnar á Keflavíkurflugvelli yrði alfarið í
höndum Bandaríkjahers.“
Þotum fækkað úr 12 í 4
Viðræðunum lauk í janúar 1994 en þá kom
William J. Perry, varnarmálaráðherra Banda-
viðræðna um túlkun og
md varnarsamningsins
Ljósmynd/Baldur Sveinsson
Orrustuþota varnarliðsins á flugi yfir landinu. Árið 1996 var ákveðið að fækka þotum varnarliðsins úr tólf í fjórar.
sts@mbl.is
TÖLUVERÐ fækkun varð í föstum liðsafla varnarliðsins á Keflavíkurflugvelli á áratugnum sem leið. Hermönnum og flugvélum hefur fækkað
um rúman helming, en þó hefur ekki fækkað í björgunarsveitum varnarliðsins. Í varnarliðinu eru alls um 1.900 hermenn af báðum kynjum. Af
þeim starfa um 650 manns í flughernum. Lágmarksviðbúnaður varnarliðsins á Keflavíkurflugvelli er nú eftirfarandi:
932. ratsjársveit bandaríska flughersins:
 Styður við starfsemi aðgerðasveitarinnar við loftvarnir landsins.
 Rúmlega 200 manns starfa við sveitina.
 Rekur ratsjármiðstöð sem tekur við boðum frá fjórum ratsjár-
stöðvum sem staðsettar eru á landsbyggðinni.
Aðgerðasveit flughersins:
 Rekur starfsemina fyrir flugsveitirnar sem hingað koma til loft-
varna.
 Sveitin er fámenn og starfa við hana færri en 100 manns.
Aðgerðasveitin þjónustar á hverjum tíma:
 Fjórar orrustuþotur af gerðinni F-15 eða F-16.
 Eina eldsneytisvél af gerðinni KC-135.
Flugdeild flotans:
 Hlutverk flugdeildarinnar er að hafa eftirlit með ferðum skipa og
kafbáta.
 Tæplega 200 manns starfa við flugdeild flotans.
 Fjórar P-3C Orion skipa- og kafbátaeftirlitsvélar eru á vegum flug-
deildarinnar.
56. björgunarsveit flughersins:
 Hlutverk björgunarsveitarinnar er að halda utan um björgunar-
starf á vegum flugsveitanna. Hún veitir íslenskum aðilum einnig
þjónustu á friðartímum.
 Rúmlega 100 manns starfa við björgunarsveitina.
 Fimm Sikorsky HH-60G björgunarþyrlur.
 Ein HC-130 Herkúles björgunarflugvél sem leiðbeinir þyrlunum og
gefur þeim eldsneyti á flugi.
 Björgunarsveitin hefur hlotið viðurkenningu fyrir björgun um 300
mannslífa frá því að hún kom til landsins árið 1971.
Flotastöð varnarliðsins
Flotastöðin er stærsta eining varnarliðsins. Hlutverk hennar er að
veita aðgerðarsveitum varnarliðsins alla þá þjónustu sem þær þurfa til
að geta starfað, allt frá rekstri flugvallarins og húsnæðis upp í veitu-
kerfi, birgðir og fleira.
Þar starfa í kringum 450 manns.
1.900 hermenn eru í varnarliðinu