Morgunblaðið - 01.07.2003, Blaðsíða 25

MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 1. JÚLÍ 2003 25
annast drýgstan hluta kennslu við
skólann í samræmi við það sem verið
hefur. Þá verða Vatnamælingar
áfram fjárhagslega sjálfstæður hluti
Orkustofnunar. Vatnamælingarnar
eiga sér langa sögu, yfir hálfrar ald-
ar langa, og hefur starfsemi þeirra
verið í örum vexti undanfarið. Sér-
stök ráðherraskipuð nefnd er nú að
vinna að athugun á fyrirkomulagi
vatnafarsrannsókna hér á landi.
Skipulag Orkumálasviðs stofnunar-
innar er í endurskoðun með hliðsjón
af hinu nýja hlutverki þess á sviði
raforkumála, en til þess að sinna
verkefnum á því sviði hafa þegar
verið ráðnir tveir nýir starfsmenn;
lögfræðingur og rafmagnsverkfræð-
ingur.
Íslenskar orkurannsóknir
Hin nýja stofnun, Íslenskar orku-
rannsóknir er reist á grundvelli
Rannsóknasviðs Orkustofnunar, en
hún fær aukið svigrúm til að hasla
sér völl í ráðgjafarþjónustu og rann-
sóknum í orkumálum og á sviði auð-
linda- og náttúrufarsmála. Meg-
inþungi starfseminnar mun þó fyrst
um sinn verða á sviði jarðhitafræða
og jarðfræðirannsókna. Stofnunin
verður rekin á viðskiptalegum
grundvelli og aflar sér alfarið fjár
með sölu á rannsóknum og ráðgjöf
og með öflun rannsóknarstyrkja.
Ráðherra hefur skipað fimm manna
stjórn stofnunarinnar. Formaður
stjórnarinnar er Guðrún Helga
Brynleifsdóttir lögfræðingur.
Stjórnin hefur ráðið forstjóra fyrir
stofnunina og er það dr. Ólafur G.
Flóvenz jarðeðlisfræðingur, sem
hefur frá upphafi veitt forstöðu
Rannsóknasviði Orkustofnunar.
Orkustofnun og Íslenskar
orkurannsóknir eru til húsa að
Grensásvegi 9 í Reykjavík í húsnæði
í umsjá Fasteigna ríkissjóðs. Þar er
nú í boði aukið húsnæði og eru uppi
hugmyndir um að vista þar fleiri
stofnanir, samtök og sprotafyrirtæki
á sviði orkumála og orkurannsókna.
Hefur húsinu verið gefið heitið
„Orkugarður“ af því tilefni. Gera
þarf gagngerar endurbætur á hús-
næðinu, en undirbúningur þess
verks er hafinn og fjármögnun
tryggð.
Orkustofnun og Íslenskar orku-
rannsóknir reka útibú í húsakynnum
Norðurorku á Akureyri og Vatna-
mælingar Orkustofnunar eru auk
þess með útibú á Egilsstöðum.
Stefnt er að því að efla Akureyrar-
útibú beggja stofnananna. Annars
vegar er ætlunin að koma þar upp
þekkingarkjarna í orku- og nátt-
úrufarsrannsóknum og hins vegar
sameina þar þá stjórnsýslu á sviði
orkumála sem einkum lýtur að
landsbyggðinni. Má þar m.a. nefna
umsýslu með niðurgreiðslu á raf-
orku til húshitunar, en Orkustofnun
fékk það hlutverk á síðasta ári.
Jafnframt mun Akureyrarútibú
Orkustofnunar annast rekstur
Orkusjóðs en það viðfangsefni færð-
ist til stofnunarinnar með hinum
nýju lögum um stofnunina.
að fara fram með sama hætti og ver-
ið hefur. Jafnframt felur frelsi til
raforkuframleiðslu ekki í för með
sér frjálsan aðgang að auðlindum í
almannaeigu. Um aðgang að orku-
auðlindum gilda áfram vatnalög svo
og lög um rannsóknir og nýtingu
auðlinda í jörðu. Hitt er annað mál
að þessi ákvæði mætti skerpa og
skýra, svo sem að taka á því hvern
beri að velja þegar fleiri en einn vill
nýta sömu auðlindina. En slíkar um-
bætur eru ekki endilega háðar til-
komu nýju raforkulaganna.
Nýskipan Orkustofnunar
Orkustofnun var sett á laggirnar
árið 1967 og tók við af Raforku-
málaskrifstofunni. Hlutverk Orku-
stofnunar hefur frá upphafi verið að
veita stjórnvöldum ráðgjöf á sviði
orkumála jafnframt því að sinna
orkurannsóknum, einkum í jarðhita-
málum og við nýtingu vatnsafls. Með
nýju raforkulögunum fær Orku-
stofnun stóraukið stjórnsýslu-
hlutverk. Stofnuninni er þar falið að
hafa heildareftirlit með framkvæmd
raforkulaganna, en einkum þó með
sérleyfisþáttum raforkugeirans,
flutningi og dreifingu; en í tilskipun
Evrópusambandsins er gerð krafa
um slíkt eftirlit.
Stjórnsýsluhlutverk Orkustofn-
unar hefur einnig aukist á seinustu
árum með ýmissi annarri löggjöf á
sviði orkumála svo sem með fyrr-
greindum lögum um rannsóknir og
nýtingu auðlinda í jörðu og með lög-
um um niðurgreiðslu húshitunar-
kostnaðar. Fyrir tæpum sjö árum
var gerð gagnger breyting á skipu-
lagi Orkustofnunar með það að
markmiði að skilja hið opinbera
stjórnsýsluhlutverk stofnunarinnar
frá sölu á þjónusturannsóknum og
ráðgjöf. Með þessu fyrirkomulagi
voru uppfyllt sjónarmið um opinber-
an rekstur á samkeppnismarkaði en
jafnframt komið á markvissum
kaupum hins opinbera á rannsókn-
arverkefnum. Ráðherraskipuð
nefnd komst að þeirri niðurstöðu á
síðasta ári að hið aukna stjórnsýslu-
hlutverk Orkustofnunar, sem felst í
raforkulögunum, gerði fullan og
formlegan aðskilnað Rann-
sóknasviðs Orkustofnunar frá
stjórnsýsluhluta hennar óhjákvæmi-
legan. Tekið var á þessu með laga-
setningu á síðasta löggjafarþingi.
Þar er kveðið á um tilurð nýrrar
ríkisstofnunar, Íslenskra orkurann-
sókna, sem tekur alfarið við hlut-
verki Rannsóknasviðsins.
Við þessa nýskipan verður grund-
vallarbreyting á Orkustofnun enda
hefur tæpur helmingur starfsliðs og
veltu Orkustofnunar verið á Rann-
sóknasviðinu, en starfsemi þess flyst
til Íslenskra orkurannsókna. Auk
stjórnsýsluhlutans, svonefnds
Orkumálasviðs, verða áfram tvær
sjálfstæðar rekstrareiningar á
Orkustofnun. Annars vegar er það
Jarðhitaskóli Háskóla Sameinuðu
þjóðanna, en hann hefur á aldar-
fjórðungi veitt um þrjú hundruð
ungum vísindamönnum frá þróun-
arlöndum sérstaka þjálfun í rann-
sóknum á sviði jarðhita. Starfsmenn
Íslenskra orkurannsókna munu þó
fjölluðu um málið, að markaðs-
fyrirkomulagið hefði í öllum meg-
inatriðum staðist þessa prófraun og
virkað eins og við var að búast. Verð
á raforku á skyndimarkaði fór að
vísu í miklar hæðir, en það snerti
ekki almenning nema að hluta þar eð
heimilin eru yfirleitt með samninga
um e.k. jafnaðarverð. Hátt markaðs-
verð leiddi þó til þess eftirspurn
dróst saman og tryggði það með
öðru jafnvægi á markaðnum þannig
að ekki kom til þess neyðarúrræðis
að skammta þyrfti raforku. Vissu-
lega var rætt um hnökra sem þarf að
lagfæra, eins og að styrkja flutn-
ingskerfið á stöku stað og bæta upp-
lýsingastreymi um ástand mark-
aðarins, svo að neytendur bregðist
enn frekar við með aðhaldi í notkun í
slíkum þrengingum. Mikilvægasta
lærdóminn töldu fundarmenn þó
vera þann að orkuframleiðendur
hefðu fengið hæfileg skilaboð um að
auka þyrfti framboð á raforku og
tryggja þannig eðlilegt jafnvægi við
sanngjörnu verði.
Hvaða breytinga er að vænta?
Með hinum nýju raforkulögum er
verið að skapa skilyrði fyrir sam-
keppni. Lögin mæla að sjálfsögðu
ekki fyrir um að henni skuli komið á;
það er hlutverk aðila á markaði. Örð-
ugt er að spá um hvað gerast muni.
Nærtækast er þó að horfa til fjar-
skiptamarkaðarins þar sem hliðstæð
kerfisbreyting hefur þegar verið
gerð og þar hefur samkeppnin vissu-
lega hafið innreið sína. Í fyrstu verð-
ur það atvinnureksturinn sem mun
ná hagstæðari raforkuviðskiptum.
Nokkur hætta kann því að vera á því
að heimilin mæti afgangi, enda hefur
reynslan annars staðar sýnt að verð
til þeirra hefur að jafnaði lækkað
minna en til atvinnurekstrarins og í
einstaka tilvikum hækkað.
Eins og ljóst má vera mun þróun-
in verða hæg, enda er því stýrt með
bráðabirgðaákvæðum laganna að
ekki verði neinar kollsteypur. Einn
ávinningur á þó mjög fljótt að koma í
ljós en það er aukið gagnsæi. Nú er
það svo að kostnaður við hina ýmsu
þætti raforkugeirans er lítt eða ekki
aðgreindur. Kostnaður við fram-
leiðslu og flutning er ekki sundur-
greindur og að lokum sér neytand-
inn aðeins eina tölu, sem felur í sér
þetta tvennt auk kostnaðar við dreif-
ingu og sölu. Framvegis verður unnt
að sjá kostnað við sérleyfisþættina,
flutning og dreifingu, aðskilda frá
greiðslu fyrir samkeppnisþættina,
framleiðslu og sölu. Enda þótt op-
inber verðgæsla verði með sérleyf-
isþáttunum er þó enn betra að neyt-
endur veiti þetta aðhald.
Spurt hefur verið hvort markaðs-
væðingin muni breyta einhverju um
stjórn á nýtingu náttúrurauðlinda og
umhverfismál. Svo er ekki. Mat á
umhverfisáhrifum vegna orku-
framkvæmda verður að sjálfsögðu
minnst 100
ynd tekur
rtækj-
við sem
a afl en
m flest
á árs-
endur val-
yr-
omið á
ví verður
pska
n neyt-
orkukaup
við-
ur?
aðs-
ð gera
n ella og
ninnar.
tekning-
ð hefur
ðingu
kið að
t að
um, þar
ama tíma
verðs. Þá
ækkun
vera
var hafi
mann-
ar einok-
ni að
of-
an hjá
vrópu-
t um það
mulagið
lætluðum
fyrri tíð“
f glímu
num vetri
en vegna
gar
ginlega
nda. Ný-
aráðið
og afleið-
vaða lær-
að var
a sem
mála
Höfundur er orkumálastjóri.
ngafyr-
VERULEGAR umræður hafa
verið um, að Bandaríkjastjórn
hafi tilkynnt hinni íslensku
skömmu fyrir
alþingiskosning-
arnar hinn 10.
maí síðastliðinn,
að bandarískar
herþotur og
björgunarþyrlur
yrðu horfnar af
landi brott í
byrjun júní
2003. Telja
stjórnarandstöðuþingmenn frétt-
ina sýna, að um trúnaðarbrest sé
að ræða af hálfu ríkisstjórnar
gagnvart utanríkismálanefnd,
málið eigi að ræða þar.
Hafi Bandaríkjastjórn tikynnt
einhliða rétt fyrir alþingiskosn-
ingar, að fáeinum vikum eftir
kosningarnar yrði gjörbreyting á
fyrirkomulagi varna landsins og
tvíhliða varnarsamningi þjóðanna,
er það til marks um litla pólitíska
dómgreind.
Töldu Bandaríkjamenn, að úr-
slit kosninganna yrðu önnur en
varð? Ræddu fulltrúar bandaríska
sendiráðsins við talsmenn stjórn-
arandstöðunnar fyrir kosningar
um þetta mál?
Tvíhliða viðræður
Tíminn einn dugar til að sanna,
að einhliða áform Bandaríkja-
stjórnar um aðgerðir í júní hafa
ekki náð fram að ganga. Júnímán-
uður er liðinn og bandarísku orr-
ustuþoturnar eru hér enn. For-
sætisráðherra og
utanríkisráðherra hittu sendimenn
Bandaríkjastjórnar hinn 5. júní.
Tók forsætisráðherra þá við bréfi
frá Bandaríkjaforseta. Enginn
ábyrgur aðili hefur túlkað bréfið á
þann veg, að í því felist úr-
slitakostir.
Sendiherra Íslands í Wash-
ington afhenti hinn 11. júní Daniel
Fried, sem fer með málefni Evr-
ópu í þjóðaröryggisráði Banda-
ríkjaforseta, svar forsætisráð-
herra við forsetabréfinu.
Bæði þessi bréf hafa verið
kynnt utanríkismálanefnd alþing-
is. Þau eru nú lögð til grundvallar
í viðræðum embættismanna þjóð-
anna. Fyrsta lota þeirra var í
Reykjavík mánudaginn 23. júní.
Var þar ákveðið, að viðræðunum
yrði haldið áfram.
Forysta Davíðs Oddssonar og
eindregin viðleitni hans til að
beina viðræðum um varnarmálin
frá tæknilegum úrlausnarefnum
til pólitískra álitaefna hefur borið
árangur. Viðræðurnar byggjast
nú á því, að um tvíhliða samning
sé að ræða, sem ekki verði
breytt á einhliða hátt. Viðræð-
urnar eru því í fari, sem er við-
unandi frá sjónarhóli málsvara
varnarsamningsins á innlendum
stjórnmálavettvangi.
Gamalkunn afstaða
vinstrisinna
Fá mál hafa jafnlengi verið
ágreiningsefni á íslenskum
stjórnmálavettvangi og varnar-
samstarf okkar við Bandaríkja-
menn. Stjórnmálaflokkar, aðrir
en Sjálfstæðisflokkurinn, hafa
einhvern tíma í áranna rás snúist
gegn dvöl varnarliðsins, þótt
krafa um brottflutning þess hafi
ekki sett svip á stjórnarmynd-
anir síðan árið 1978.
Enn er grunnt á stuðningi við
varnarsamstarfið hjá mörgum
vinstri sinnuðum stjórn-
málamönnum. Vinstri/grænir eru
á móti því og einnig aðild Íslands
að NATO. Forystumenn Sam-
fylkingarinnar eins og Össur
Skarphéðinsson, Margrét Frí-
mannsdóttir, Ingibjörg Sólrún
Gísladóttir og Guðmundur Árni
Stefánsson hafa öll lagt málstað
herstöðvaandstæðinga lið ein-
hvern tíma í stjórnmálastarfi
sínu.
Hverjar eru tillögur vinstri/
grænna og Samfylkingarinnar í
öryggismálum þjóðarinnar?
Vinstri/grænir eru andvígir sér-
stökum öryggisráðstöfunum, sér-
staklega þeim, sem byggjast á
samvinnu við Bandaríkjamenn.
Fyrir þingkosningar talaði Ingi-
björg Sólrún Gísladóttir á þann
veg á stjórnmálafundi í Reykja-
nesbæ, að varnarsamningurinn
væri ekki í gildi og innan tíðar
flytti öll starfsemi frá Reykjavík-
urflugvelli til Keflavíkur enda
yrðu Bandaríkjamenn ekki á
flugvallarsvæðinu þar.
Langt viðræðuferli
Eftir gjörbreytingu öryggis-
mála í okkar heimshluta við upp-
haf lokaáratugar 20. aldarinnar
var samið um bókun við varnar-
samninginn árið 1994 og að nýju
árið 1996. Bókunina átti enn að
endurskoða árið 2000. Var það
ekki gert. Hafa stjórnvöld Ís-
lands og Bandaríkjanna skipst á
skoðunum um fyrirkomulag
varna Íslands samhliða því sem
Bandaríkjamenn hafa mótað nýja
stefnu fyrir herafla sinn undir
forystu þeirra George W. Bush,
Dick Cheney, varaforseta hans,
og Donalds Rumsfelds varnar-
málaráðherra.
Víða um heim ræða fulltrúar
Bandaríkjastjórnar við fullrúa
ríkisstjórna annarra landa um
breytingar á inntaki og fram-
kvæmd varnarsamstarfs. Í ná-
grenni okkar hafa til dæmis
Bretar, Danir og Grænlendingar
samþykkt þátttöku í bandaríska
eldflaugavarnakerfinu, en það er
ekki lengur sama ágreiningsefni
og áður.
Markmið varnamála viðræðna
ríkisstjórna Íslands og Banda-
ríkjanna nú er ekki að rifta
samningnum frá 1951 heldur
laga framkvæmd hans að breytt-
um aðstæðum eins og gert hefur
verið hvað eftir annað. Nú eins
og oft áður er til umræðu, hve
mikinn viðbúnað bandaríski flug-
herinn skuli hafa á Keflavík-
urflugvelli. Sé hann enginn að
staðaldri, kann það að draga svo
úr inntaki varnarsamningsins, að
hann verði ekki annað en orð á
blaði.
Varnarmálin:
Einhliða áform
verða að engu
Eftir Björn
Bjarnason
Höfundur er dóms- og kirkju-
málaráðherra.
janúar 1999 til mars 2002 þegar af-
slættir og virðisaukaskattur eru
teknir inn í myndina. Þess má geta
að 1. apríl 2002 lækkaði smásölu-
álagning á dýrustu lyfin verulega.
Apótekin hafa þannig tekið á sig
heilmikinn skerf af aðgerðum rík-
isvaldsins til að lækka hlutdeild
þess í lyfjakostnaði.
Er kostnaðarbyrði
almennings eðlileg?
Vísitala lyfjaverðs hefur hækkað
um 21% frá mars 1997 til maí 2003.
Þó ýmislegt megi finna að aðferðum
við útreikninga þessarar vísitölu er
þetta þó enn ein vísbending um þá
byrði sem lögð er á heimilin í land-
inu vegna lyfja. Það er umhugs-
unarefni þegar lyf gera slíkt gagn
sem raun ber vitni að kastljósinu
skuli vera beint að þeim sem stór-
felldu efnahagslegu vandamáli í
heilbrigðiskerfinu. Í því sambandi
er vert fyrir stjórnmálamenn að
íhuga hve stór hlutur lyfjaverðs ætti
með réttu að leggjast á sjúklinga.
hlut sjúklinga í lyfjaverði í janúar
1997, janúar 1998, júní 2000 og jan-
úar 2002. Ráðuneytið réttlætti
hækkanirnar með því að þær
myndu ekki hafa áhrif á sjúklinga
því apótekin tækju á sig þessar
hækkanir í formi afslátta til sjúk-
linga. Þetta lýsir þeirri aðferð sem
notuð hefur verið til að lækka hlut
hins opinbera í lyfjaverði. Hún bein-
ist að því að hækka greiðsluhlutfall
sjúklinga, en vonast til að apótekin
hækki sífellt afslætti sína til við-
skiptavina á móti.
Að velta kostnaði áfram
virkar ekki endalaust
Það hefur ekki virkað endalaust
að færa kostnað yfir á apótekin.
Hlutfallið sem sjúklingar greiða af
lyfjaverði hefur hækkað stöðugt
undanfarin ár. Samkvæmt tölum
TR hefur hlutur sjúklinga í lyfja-
verði hækkað frá 1992 úr 44% í 68%
árið 2002. Þessar tölur frá TR sýna
ekki raunverulega kostnaðarhlut-
deild sjúklinga þar sem afslættir
apótekanna eru ekki inni í mynd-
inni. Rannsókn við lyfjafræðideild
HÍ sýnir að almenningur greiddi að
meðaltali um 44% af lyfjaverði frá
anir sem orðið hafa á hlut sjúklinga
í lyfjaverði frá 15. mars 1996 til 1.
janúar í ár má sjá eftirfarandi:
Hlutdeild í lyfjum sem notuð eru við
langvinnum sjúkdómum (B-merkt
lyf) hefur hækkað úr 16 í 65% fyrir
almenna neytendur en úr 8 í 50%
fyrir lífeyrisþega. Fyrir lyf sem
ekki eru talin eins lífsnauðsynleg
(E-merkt lyf) hefur hækkunin verið
úr 30 í 80% fyrir almenna neyt-
endur og úr 12,5 í 50% fyrir lífeyr-
isþega. Einnig hafa lágmarks- og
hámarksgreiðslur aukist verulega.
Björn Ingi kennir aukinni fá-
keppni á apóteksmarkaði um hækk-
un lyfjaverðs en hann á þá við
kostnað af lyfjum en ekki lyfjaverð
eins og ég benti á áður. Hlutur hins
opinbera er ekki háður afsláttum
apóteka, en hins vegar geta sjúk-
lingar fengið mismikla afslætti af
sínum hluta lyfjaverðsins hjá apó-
tekum. Þar ætti samkeppni milli
apóteka að hafa áhrif.
Heilbrigðisráðuneyti hefur aukið
hlið jöfnunar, þ.e. kostnaðinn, en
líta algjörlega fram hjá þeirri stað-
reynd að lyf hafa sýnt frábæran ár-
angur í að minnka þjáningu og
kostnað á þjóðhagsgrundvelli.
Frank R. Lichtenberg prófessor
við Columbia-háskólann heimsótti
Ísland nýverið. Hann hefur rann-
sakað almenn heilsuhagfræðileg
áhrif nýrra lyfja. Niðurstöður hans
benda til þess að ný lyf hafi ákveðna
kosti fram yfir þau eldri. Þar má
nefna: lengra líf, minni notkun
sjúkrahúsa og annarrar læknisþjón-
ustu, aukna getu til að stunda vinnu
og aukin lífsgæði. Samantekið má
segja að ábati þjóðfélagsins af nýj-
um lyfjum sé mun meiri en kostn-
aður vegna þeirra.
Lyfjakostnaður
almennings hefur hækkað
Hið opinbera hefur á undan-
förnum árum fært sífellt stærri
hluta lyfjaverðs yfir á sjúklinga og
apótek. Ef skoðaðar eru þær hækk-
að í
fjakostn-
og mikilli
þær
g eru
stu
kun. Er-
t að aðal-
er ekki
æðurnar
na verð-
ru á
ar lyfja
g nýrra
væm
ækkar
m stór-
að sjálf-
gsvanda
eilbrigð-
firvöld
ð föst í
s á eina
r ekki
Höfundur er dósent í stefnumörkun og
stjórnun lyfjamála við lyfjafræðideild
HÍ.