Morgunblaðið - 08.07.2003, Blaðsíða 30

Morgunblaðið - 08.07.2003, Blaðsíða 30
MINNINGAR 30 ÞRIÐJUDAGUR 8. JÚLÍ 2003 MORGUNBLAÐIÐ ✝ Jóhannes GeirJónsson fæddist á Sauðárkróki 24. júní 1927. Hann lést á Landspítala – há- skólasjúkrahúsi 29. júní síðastliðinn. Foreldrar Jóhann- esar Geirs voru Jón Þ. Björnsson frá Veðramóti, kennari og síðar skólastjóri á Sauðárkróki, f. í Háagerði á Skaga- strönd 15.8. 1882, d. í Reykjavík 21.8. 1964, og kona hans, Geirlaug Jóhannesdóttir hús- freyja, f. í Eyjafirði 28.7. 1892, d. á Sauðárkróki 6.4. 1932. Jóhannes Geir var sjöundi í röð tíu systkina. Systkini hans eru: 1) Stefán, arkitekt í Reykja- vík, 1913–1989, kvæntur Ernu Ryel, vefara og húsfreyju, 1914– 1974. Sonur þeirra er Stefán Örn; 2) Jóhanna Margrét hús- freyja, 1915–1985, gift John Kristian Bjerkli, 1913–1952. Son- ur þeirra er Jón Stefán; 3) Þor- björg, skólastjóri Hjúkrunar- skóla Íslands, f. 1917; 4) Sigurgeir gjaldkeri, 1918–1996. Sonur hans og Elínar Kristbergs- dóttur er Kristján Skúli; 5) Björn, læknir í Swan River í Kanada, 1920–1995, kvæntur Iris 27.3. 1949, sonur hans er Ey- steinn, f. 1972. Jóhannes Geir ólst upp á Sauð- árkróki, gekk í barnaskólann og unglingaskólann þar og var tvo vetur í Menntaskólanum á Ak- ureyri 1941–43. Hann nam við Handíða-og myndlistarskólann 1946–48, þar sem aðalkennarar hans voru Kurt Zier og Kjartan Guðjónsson. Árið 1948–49 var hann í Konunglegu listaakademí- unni í Kaupmannahöfn, þar sem hann naut handleiðslu Axels Jörgensen. Jóhannes Geir hélt um tylft einkasýninga og tók þátt í á þriðja tug samsýninga, heima og erlendis. Verk eftir hann er að finna í öllum helstu listasöfn- um landsins og að auki í einka- söfnum austanhafs og vestan. Jóhannes Geir er af mörgum talinn meðal helstu fulltrúa hins tjáningarríka raunsæis, þ.e. ex- pressjónismans, í íslenskri mynd- list. Meðal þekktustu myndverka hans eru „endurminningarmynd- irnar“ svonefndu, olíumálverk, teikningar og pastelmyndir frá árunum 1964–70, þar sem lista- maðurinn gengur á hólm við ýmsar sársaukafullar tilfinningar og minningar frá æskuárum. Á seinni árum beindi Jóhannes Geir sjónum sínum aðallega að ís- lensku landslagi, einkum og sér í lagi staðháttum í heimabyggð sinni, og gæddi myndefni sitt sjaldgæfum ljóðrænum þokka og sögulegu innsæi. Útför Jóhannesar Geirs verður gerð frá Dómkirkjunni í dag og hefst athöfnin klukkan 13.30. M. Fitzgerald. Börn þeirra eru Jón, Rand- ver Fitzgerald, Atli Brian og Álfheiður Sheila. Dóttir Björns og Önnu Guðrúnar Sveinsdóttur er Geir- laug. Dóttir Björns og Elísabetar Sveins- dóttur er Guðrún Davíðsdóttir; 6) Ragnheiður Lilja, húsfreyja í St. Peters í Missouri, f. 1923, gift Robert F. Mart- in, 1916–1992. Börn þeirra eru Brenda, John Cyrus, Stephen Robert, Mark David og Paul Norman; 7) Gyða, vefari og húsfreyja, f. 1924, gift Otto A. Michelsen for- stjóra, 1920–2000. Börn þeirra eru Óttar, Kjartan, Helga Ragn- heiður og Geirlaug; 8) Ólína Ragnheiður húsfreyja, f. 1929, gift Magnúsi Óskarssyni borgar- lögmanni, 1930–1999. Börn þeirra eru Jón Þorbjörn, Óskar, Hildur og Haukur; 9) Geirlaugur bókbindari, f. 1932, kvæntur Jó- hönnu Jóhannsdóttur húsfreyju, f. 1922. Dætur þeirra eru Hrönn og Sigríður Hulda. Sonur Jóhannesar Geirs og Ástu Sigurðardóttur rithöfundar, f. 1.4. 1930, d. 21.12. 1971, er Geir Reginn kerfisfræðingur, f. Horfinn er yfir móðuna miklu minn góði og trausti vinur, Jóhann- es Geir, og mun enginn fylla það skarð sem hann skilur eftir. Vin- skapur okkar hófst þegar ég var fjögurra ára, en móðir mín, Þor- björg Jónsdóttir og Jóhannes, voru nánir vinir um árabil. Þegar ég hugsa um Jóhannes og allar þær góðu stundir sem við átt- um saman koma upp í hugann hundruð minningabrota og ætla ég að draga fram nokkur slík dæmi sem lýsa vel þessum einstaka manni. Ein af mínum fyrstu minningum um Jóhannes er frá myndlistar- sýningu í Norræna húsinu. Ég var fimm ára gömul og hljóp um salinn þveran og endilangan, benti á myndirnar og hrópaði hátt og snjallt. „Ljótt, ljótt, flott, ljótt.“ Móðir mín reyndi að þagga niðri í mér en Jóhannes gekk með mér um sýningarsalinn og útskýrði fyrir mér hvernig hann túlkaði málverk- in og hverju hann héldi að málarinn vildi ná fram. Héldu svo þessir list- fræðilegu fyrirlestrar áfram eftir það, en við fórum oft saman á sýn- ingar þegar tækifæri gafst. Jóhannes var með afbrigðum barngóður og hændi að sér svo mörg börn að oft og tíðum fékk hann ekki vinnufrið fyrir litlum vin- um sem vildu koma í heimsókn, til að fá að teikna og gæða sér á góð- gæti sem hann átti alltaf nóg af. Hann var líka svo einstaklega þolinmóður við börn. Ég minnist þess að þegar ég var um það bil sjö ára gömul og hann kom í kvöldmat kvartaði móðir mín oft yfir því að maturinn væri að eyðileggjast á meðan hann las samviskusamlega fyrir mig kafla eftir kafla úr Dag- finni dýralækni. Svo var það nokkr- um árum seinna að ég minnist þess að hann eyddi heilmiklum tíma í að útskýra fyrir mér muninn á expressjónisma og impressjónisma, svo dæmi séu tekin. Hann talaði alltaf við börn af virðingu og van- mat aldrei skilning þeirra. Ég hafði mjög gaman af að hlusta á hann segja frá, því hann studdi oft mál sitt með því að sýna mér dæmi úr hinum fjölmörgu listaverkabókum sem hann átti. Ég bý að þessari fræðslu enn í dag. Á unglingsárum mínum lagði hann sig fram um að kynna fyrir mér listir og menningu. Annar áberandi eiginleiki Jó- hannesar var hve örlátur hann var og tók höfðinglega á móti gestum. Eftir að hafa boðið upp á kræs- ingar, eins og brauð með rækjusal- ati, bláber með rjóma og kökur, leysti hann oft gesti og gangandi út með gjöfum. Seinast þegar ég sá hann í vor vildi hann endilega senda mig með bók um Ísland á þýsku til að gefa tengdaforeldrum mínum en þau eru af þýsku bergi brotin. Hann var duglegur að senda þessar bækur um Ísland út um all- an heim, því hann var þjóðrækinn með afbrigðum og stoltur af Íslandi og íslenskri náttúru. Ef svo illa vildi til að hann hafði enga bók til að gefa sætti hann sig við að lána nokkrar bækur í stað- inn. Hann gaf líka gífurlegan fjölda af jólagjöfum og voru það alltaf bækur, en svo var hann í mestu vandræðum með að pakka þeim öll- um inn. Ég hjálpaði honum oft. Þá sátum við lengi, ég að pakka en hann að skrifa jólakveðjurnar. Ég er þakklát fyrir hvað ég naut góðs af örlæti hans í gegnum tíðina. Þegar ég var yngri keypti hann handa mér alvörupastelliti og þurrpastel, fínar litablokkir og fal- legar bækur. Þegar ég fór sjálf í listnám erlendis hélt hann áfram að senda mér bækur og klassíska tón- list, og nokkrum sinnum sendi hann mér rausnarlegar ávísanir. Hann gat ekki hugsað sér að ég og listsköpun mín þyrfti að líða fyr- ir fjárskort og fátækt eins og hann bjó við á námsárum sínum við Listaakademíuna í Kaupmanna- höfn. Þar neyddist hann oft til að mála á maskínupappír sem varð til þess að þessar myndir skemmdust meira og minna. Jóhannes gaf okk- ur Michael fallegt málverk í brúð- argjöf, sem hangir hérna í stofunni okkur í London. Að horfa á þetta málverk er eins og að horfa út um glugga heim til Íslands og á Heiðmörkina með Blá- fjöllin í baksýn, böðuð gylltri kvöld- sólinni. Það minnir mig alltaf á hann og það minnir mig á Ísland. En ég var ekki sú eina sem naut góðs af stuðningi og gjafmildi Jó- hannesar því hann átti nokkra vini úr kynslóð yngri listamanna sem hann hvatti til dáða og studdi við. Við erum lánsöm að hafa átt svona góðan vin og læriföður. Jóhannes lifði fyrir myndlistina og þurfti ekki að vinna fyrir sér á annan hátt frá þrítugsaldri. Það var svo gaman að horfa á hann mála. Hann lærði aldrei að keyra bíl og eftir að ég tók bílpróf fór ég stund- um með honum út að mála. Við keyrðum um þangað til hann sá eitthvað í landslaginu sem heill- aði hann, þótt ég sæi stundum ekki neitt merkilegt við mótífið sem hann ætlaði að mála. En þá ráð- lagði hann mér að píra augun og viti menn. Ég sá nokkurn veginn hvað hann var að tala um. Síðan kom hann sér vel fyrir í framsæt- inu, með blokkina á hnjánum og litakassann í glugganum og byrjaði að mála. Það er vægt til orða tekið að segja að hann hafi málað af inn- lifun, því hann málaði bókstaflega með öllum líkamanum. Hann kast- aðist til og frá, rumdi og stundi og stakk pastelkrítinni ótt og títt ofan í blokkina í þessum hamförum. Hann var ekki lengi að skissa, svo sem 15–30 mínútur. Ég held að honum hafi legið svona mikið á að missa ekki af augnablikinu. Þetta var stundum eitthvert ljósbrot sem entist aðeins í nokkrar sekúndur sem hann varð að ná. Stundum reyndi ég að teikna sama mótífið sem við bárum síðan saman, hörmungina mína og enn eitt snilldarverkið hans. Þá útskýrði hann fyrir mér hverskonar „komp- ósisjón“ eða uppbyggingu hann hafði unnið með og hvernig hann lokaði myndinni sinni með litum og formum. Það voru sannkölluð for- réttindi að fá svona kennslustundir. Síðan fórum við og fengum okkur heitt súkkulaði og kökur, eða þá fisk og franskar kartöflur, en Jó- hannes var mikill sælkeri. Þetta voru mér ómetanlegar stundir og ég vildi óska að ég hefði haft tök á því að keyra hann oftar í seinni tíð. Jóhannes var feiknagóður penni og skrifaði hin skemmtilegustu bréf, oft ríkulega myndskreytt. Hann skrifaði frjálslega og mynd- rænt um það sem hann var að gera eða vinna við, hvað hann var að lesa eða hvað hann hafði upplifað. Jóhannes var mjög vel lesinn í Íslendingasögum, einkum Sturl- ungu, og fengu Sauðkrækingar hann til að mála heila seríu af olíu- málverkum, pastelmyndum og teikningum úr Sturlungu. Hann var himinlifandi yfir þessu verkefni og lifði sig svo inn í söguna að það hljómaði eins og hann hefði upp- lifað þessa atburði og þekkti sögu- persónurnar persónulega. Útkoman er stórvirki að mínum dómi og kall- aði hann þessa listaverkaröð „Á Sturlungaslóð í Skagafirði“. Þótt Jóhannes hafi alltaf verið af- kastamikill málari dáðist ég að kraftinum, seiglunni og úthaldinu hjá honum síðastliðin þrjú ár. Þrátt fyrir erfið veikindi málaði hann á þessu tímabili rúmlega 200 málverk og fjöldann allan af pastelskissum. Að mínu mati eru þessar myndir með þeim bestu sem hann málaði, fullar af krafti og þrótti en jafn- framt ljóðrænar og seiðandi. Jóhannes þjáðist um tíma af svo- kallaðri „listamannaveiki“ sem lýsir sér í nagandi efasemdum um eigið ágæti. Sem betur fer vann hann samt bug á þessari „veiki“ og hélt stóra sýningu í Húsi málaranna á Eiðistorgi í mars síðastliðnum. Sýn- ingin hlaut metaðsókn, gagnrýnin var með afbrigðum góð og toppsala. Jóhannes var alsæll með móttök- urnar og var í sigurvímu þó svo að hann væri örþreyttur á eftir. Ég hafði áhyggjur af að hann gæti kannski ekki málað eftir að heilsunni fór að hraka, en hann hélt áfram að mála fram síðustu stundu. Ég talaði við hann í síma á afmæl- isdaginn hans núna 24. júní og var hann þá nýkominn heim eftir að hafa málað tvær skissur af Eiríks- jökli, farið síðan í kaffiboð til vina sinna í sumarbústað og ætlaði í kvöldboð með kræsingum á eftir. Hann lést fimm dögum síðar. Jóhannes var fyrirmynd á marg- an hátt. Hann var hreinn og beinn, heiðarlegur, laus við hroka, gafst aldrei upp þótt á móti blési og fylgdi ávallt eigin sannfæringu. Hann skilur ekki bara eftir hlýjar minningar hjá þeim sem voru svo lánsamir að kynnast honum, þess- um góða og fádæma skemmtilega manni, heldur skilur þessi mikli listamaður eftir sig þúsundir mál- verka og teikninga sem eiga eftir að gleðja augu og auðga anda kom- andi kynslóða og halda minningu hans á loft um ókomin ár. Ég votta einkasyni hans, Geir Regin, Laugu frænku hans, eftirlif- andi systkinum og öðrum ættingj- um mína dýpstu samúð. Inga Lísa Middleton. Í upphafi fikrar myndavélin sig upp fjallshlíðina uns komið er upp yfir brúnina og augað steypir sér niður í dalinn þar sem hestaatið er í fullum gangi, frýs og spörk og ösk- ur, glamur í skeifum, sviti og blóð. Þetta er upphafið að kvikmynd um Gunnlaugs sögu ormstungu, hand- rit eftir Jóhannes Geir, föðurbróður minn, leikið og lýst af honum sjálf- um fyrir rúmfastan ungling með hitasótt, hrollurinn dró niður hita- stigin meðan senurnar runnu yfir tjaldið. Og Sibelíus samdi tónlist- ina. Polka fyrir ísbirni. Myndin var í fullri lengd. Jói var ljósmóðir listanna fyrir ungan dreng. Alltaf tilbúinn að leggja til, bera í mann bækur og plötur. Hlusta og skilja og fræða og liggja ekki á skoðunum sínum. Hann hreif mann með sér í lýs- ingunum, hvort sem þær voru af sérkennilegu fólki á Króknum, landslaginu, orrustunni á ísnum eða kontóristum Kafka. Hann upplifði beint og hreint það sem hann sá og heyrði og skilaði því í sterkum dráttum eins og myndum á sýningu og það gallerí situr eftir þó maður hafi aldrei sjálfur komið á þá staði, hitt það fólk eða tekið þátt í þeim bardögum. En maður hefur fundið hrollinn. Það átti ekki síður við um Sturl- ungumyndirnar skagfirsku sem hann málaði á á níunda áratugnum síðasta. Þegar hann lýsti þeim myndum var ekki verið að lesa af bók. Það var engu líkara en hann hefði verið þar sjálfur, legið móður undir steini og virt fyrir sér sviðið. Ég kann Skagafjörðinn utan að, sagði hann, ekki bara fjöllin og formið, heldur litina og árstíðirnar og ekki síst birtuna. Birtuna yfir landinu. Og hann kunni líka söguna og sögurnar og gat lesið þær inn í landið, sett þær á svið og leitt mann inn á sviðið. Hann bar mikla virðingu fyrir landinu. Honum gramdist sú fyrirlitning stjórnvalda gagnvart því sem birtist í skamm- sýni og að honum fannst yfirgangi við það. Fyrir nokkrum árum biluðu nýr- un, hann þurfti að koma til blóð- hreinsunar annan hvern dag. Í stað þess að láta það verða hindrun og fjötur tókst honum að snúa stöð- unni sér í hag, þessu fylgdi skipu- lag og afköstin voru á stundum aldrei meiri. Myndirnar urðu til fyrir hugskotssjónum í vélinni og síðan var haldið áfram við trön- urnar næsta dag. Ekkert skiptir máli nema að mála, var haft eftir honum heima hjá mér. Jóhannes gat málað. Það var það sem skipti máli. Stefán Örn Stefánsson. „Vísir með nýjustu fréttum, Vísir með nýjustu fréttum,“ kallar drengurinn á pallinum fyrir framan kaffihúsið á 28. Það er virkur vetrardagur, níst- ingskalt og klukkan að verða hálf- fjögur. Honum finnst hann kalla hátt og myndarlega en röddin er mjó og hvell; aðeins 9 eða 10 ára. Drengurinn hlakkar til því hann veit að senn koma kallarnir í kaffi og með þeim Jói frændi sem æv- inlega býður honum með. Hann fær kakó úr stálkönnu, þeyttan rjóma og pönnuköku. Kallarnir drekka kaffi og reykja sígarettur og pípur og spjalla. Sjálfur stoppar hann stutt, fær hlýjuna og næringuna og heldur svo út aftur að selja síðustu blöðin. Á þessu árum upp úr 1960 bjó Jóhannes Geir uppi á lofti á Laug- vegi 11. Hann kom reglulega í kaffi á Laugaveg 28 en veitingahúsið margfræga á Laugavegi 11 var þá ekki lengur til. Á 28 mættu fleiri listamenn og aðrir sem voru a.m.k. listamannslegir. Þetta voru allt fín- ustu kallar og ef Jói kom ekki þá buðu þeir mér samt oft inn. Stund- um keyptu þeir líka af mér blaðið. Svona gekk þetta held ég í tvö ár, ég seldi Vísi á nær hverjum degi og kakóið og kruðeríið sem Jói gaf mér hefur eflaust kostað meira en ég græddi á blaðasölunni. Þetta var á svipuðum tíma og hann málaði ljón og tígrisdýr á tréskildi okkar bræðra, svo gapandi ógurlegar skepnur að óvinirnir í hverfinu lögðu á flótta áður en bregða þurfti sverði. Félagsskapur okkar Jóhannesar Geirs móðurbróður míns var með ýmsum hætti í gegnum tíðina en ætíð með sama brag og lýst er hér að framan, dygg frændsemi og vin- átta. Jóhannes átti fyrri hluta æv- innar heima á mörgum stöðum og flestum skrýtnum, óvenjulegum vistarverum sem gjarnan voru vinnustofur um leið. Af þeim öllum sló nú efsta hæðin í frystihúsinu á Kirkjusandi (þar sem nú er Ís- landsbanki) mest í gegn hjá ungum mönnum. Það var ævintýri að koma þangað. Og alltaf fékk maður að leika lausum hala, fékk liti, pappa og blöð og mátti gera það sem manni sýndist. Það voru ekki marg- ir sem lögðu í að leyfa það. Stund- um voru stórir salir fengnir að láni og þá fékk maður að hjálpa til að preparera striga. Strekkt og borið á í stórum stíl. Við vorum alltaf að flytja og árum saman fluttum við sömu málverkin sem mér virtust fullbúin. Þegar ég spurði Jóa hvers vegna hann seldi ekki tiltekna mynd sem búið var að margflytja sagði hann að hún væri ekki eins og hann hefði ætlast til að hún yrði. Skipti þá engu máli hvort mér eða öðrum gleggri þætti myndin meira en góð, listamaðurinn var trúr sjálf- um sér og ef mynd var ekki svo honum líkaði vildi hann ekki að hún færi úr hans höndum. Margar af þessum myndum endurbætti hann nýlega eftir að hann fór að vera í nýrnavélinni. Hann sagði okkur að við þá meðhöndlun hefði sér létt svo að stundum hefði verið eins og hulu væri svipt frá. Skyndilega sá hann gamlar myndir fyrir sér og við honum blasti hvað það var sem þurfti að bæta úr. Fór svo rakleitt heim og gerði verkin eins og hann hafði alltaf ætlað sér. Verkamaður var ég hjá Jóhann- esi einn vetur eftir stúdentspróf en þá var á ný hafist handa við húsið hans í Heiðarbænum sem staðið hafði uppsteypt en óklárað í nokkur ár. Listamanninum líkaði vel að ég kæmi þar fram í hlutverki eigand- ans, semdi við vinnumenn og héldi þeim til verka og ég gengi annars í þau verk sem ég sjálfur gat unnið. Venjuleg störf af þessu tagi voru Jóa ofraun; eitt símtal við iðnaðar- JÓHANNES GEIR JÓNSSON

x

Morgunblaðið

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Morgunblaðið
https://timarit.is/publication/58

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.