Morgunblaðið - 25.09.2003, Blaðsíða 29

la Íslands á landsbyggðinni á málþingi í dag
dirbúningi á
k og Egilsstöðum
RANNSÓKNA- og fræðasetrið í Vest-mannaeyjum myndar eins konar regnhlífutan um Hafrannsóknastofnun, Rann-
sóknastofnun fiskiðnaðarins (RF), Vestmanna-
eyjadeild Háskóla Íslands, Náttúrustofu Suður-
lands og minni þjónustustofnanir undir einu og
sama þakinu í Vestmanna-
eyjum.
Páll Marvin Jónsson, for-
stöðumaður Rannsókna- og
fræðasetursins, rekur aðdrag-
andann að starfseminni til
Árna Johnsens. „Sagan segir
að Árni Johnsen hafi verið við-
staddur vígslu Fræðaseturs-
ins í Sandgerði árið 1992.
Hann hafi í framhaldi af því
spurt sjálfan sig hvort ekki
væri hægt að koma á fót slíku
rannsóknasetri í Vestmannaeyjum. Árni hóaði til
sín núverandi stjórnarformanni rannsóknaseturs-
ins, Þorsteini Inga Sigfússyni, og fleiri góðum
mönnum og í framhaldi af því fór hópurinn að
vinna að því að gera hugmyndina að raunveru-
leika,“ segir hann og bætir við að rannsóknasetr-
inu hafi formlega verið komið á fót árið 1994.
Beðið eftir kafbátnum
Af nokkrum verkefnum Vestmannaeyjadeildar
Háskólans nefnir Páll Marvin tvö sérstaklega.
Annað verkefnið eru fyrirhugaðar botndýrarann-
sóknir Líffræðistofnunar HÍ og Háskóladeild-
arinnar í Eyjum við suðurströndina. „Núna bíðum
við aðeins eftir því að fá afhentan fjarstýrðan kaf-
bát til rannsóknanna. Kafbáturinn er ekki mann-
heldur – hann er aðeins 2,7 m á lengd og alls ekki
mikill um sig. Fyrir vikið er hann mjög ódýr mið-
að við eiginleika og gefur mjög mikla möguleika
til botndýrarannsókna.“
Páll Marvin segir að hugmyndin sé að skoða út-
breiðslu kóralla og stærri botntegundir. „Um leið
er ekki ólíklegt að við fræðumst talsvert um áhrif
veiðarfæra á hafsbotninn. Eins og við vitum hefur
talsvert verið talað um að einstök veiðarfæri væru
að eyðileggja stór svæði í botninum,“ segir hann
og bætir því við að fljótlega verði hafist handa við
rannsóknina. „Ef afgreiðsla kafbátsins dregst
verður annar kafbátur leigður til að hægt verði að
hefja rannsóknirnar. Við þurfum ekki að bíða eftir
því að aftur fari að hlýna. Aðalatriðið er að veðrið
sé gott. Kafbáturinn á að komast niður í 2000 m
dýpi en í upphafi verður unnið í verkefnum sem
eru á 800 metra dýpi. Hann notast þar við eigið
ljós því þarna er niðamyrkur.“
Börnin í bænum virkir
þátttakendur
Páll Marvin
Jónsson
Hitt verkefnið er skráning á fjölda og ástandi
lundapysju sem lenda á götum Vestmannaeyja á
leið til sjávar. „Við höfum boðið ungum Vest-
mannaeyingum að vera pysjueftirlitsmenn. Hlut-
verk barnanna er að hafa uppi á pysjunum, skrá
niður þunga og fjölda og koma upplýsingunum
hingað. Með þessu móti getum við séð hvenær og
hversu margar pysjur koma í bæinn. Miðað við þá
staðreynd að flestir krakkarnir í bænum taka þátt
í verkefninu áætlum við að um 80% af pysjunum
náist. Ef vel tekst til verður með hliðsjón af þess-
um upplýsingum hægt að spá fyrir um árganga
fram í tímann.“
Hvað hinar stofnanirnar varðaði minnti Páll
Marvin á að Hafró sinnti eftirliti með fiskistofnum
og rannsóknum á sviði fiskifræði. Rannsókna-
stofnun fiskiðnaðarins sæi um þjónustumælingar
hjá fiskvinnslunum í Eyjum auk þess að vinna að
ýmiss konar gæðaverkefnum varðandi fisk. Nátt-
úrustofnun Suðurlands ynni aðallega að rann-
sóknum á náttúrufari og jarðfræði í Vestmanna-
eyjum og á öllu Suðurlandi.
Hjá Páli Marvini kom fram að fastir starfs-
menn rannsóknasetursins væru 13. Við þann
fjölda bættust yfirleitt á bilinu 2–4 sumarstarfs-
menn á hverju sumri.
Aðspurður um áhrif rannsóknasetursins á sam-
félagið í heild sinni nefndi Páll Marvin fyrst fjölg-
un starfa. „Fastar tekjur við rannsóknasetrið í
samanburði við óöryggið í mörgum störfum
tengdum sjávarútvegi geta skipt miklu máli fyrir
fólk. Vinna hjá opinberum stofnunum myndar oft
eins konar kjölfestu í fjölskyldum. Ekki má held-
ur gleyma því að með rannsóknasetrinu skapast
ákveðin tækifæri fyrir Vestmannaeyinga á
menntabraut. Við höfum unnið talsvert af verk-
efnum í samvinnu við Vestmannaeyinga bæði á
framhalds- og háskólastigi. Starfsemin er al-
mennt séð afar mikilvæg fyrir samfélagið og
óhætt er að segja að með frekari eflingu væri
hægt að sækja fram á enn fleiri spennandi svið-
um.“
Páll Marvin segir að samstarfið við Háskólann
hafi gengið ágætlega þótt tengslin hafi reyndar
verið fulllítil til þessa. „Með tilkomu stofnunar
fræðasetra vonast ég til að hægt verði að efla
samstarfið. Annars felst eitt helsta vandamálið
hvað verkefni varðar í skorti á fjármagni. Mikil
samkeppni ríkir um fjármagn innan stofnananna
sem standa að rannsóknasetrinu. Yfirstjórnunin í
Reykjavík heldur oft stíft um fjármagnið. Þótt
tækifæri sé til að vinna ýmis verkefni hjá okkur
þá eru þau kannski unnin frekar í Reykjavík
vegna mikillar samkeppni innan stofnananna.“
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 25. SEPTEMBER 2003 29
RANNSÓKNASTÖÐINNI í Sandgerðivar upphaflega komið á fót í tengslumvið rannsóknarverkefnið Botndýr á Ís-
landsmiðum (BIOICE) árið 1992. Umhverfis-
ráðuneytið hefur umsjón með verkefninu í sam-
vinnu við Hafrannsóknastofnun, Náttúru-
fræðistofnun Íslands og
Sandgerðisbæ. Líffræði-
stofnun HÍ og Sjávarútvegs-
stofnun HÍ hafa tekið þátt í
samstarfinu fyrir hönd Há-
skóla Íslands.
Guðmundur Víðir Helga-
son, forstöðumaður rann-
sóknastöðvarinnar, segir að
stjórn rannsóknaverkefnisins
Botndýr á Íslandsmiðum hafi
upphaflega beint þeirri fyr-
irspurn til Sambands sveitar-
félaga á Suðurnesjum hvort eitthvert bæjar-
félag á Suðurnesjum hefði áhuga á samstarfi og
Sandgerðisbær hefði strax verið til í slaginn.
„Botndýr á Íslandsmiðum (BIOICE) hafa frá
upphafi verið aðalviðfangsefnið,“ segir Guð-
mundur Víðir. „Meginmarkmið verkefnisins er
að kanna hvaða dýr lifa á hafsbotninum innan
íslensku efnahagslögsögunnar, magn þeirra,
tegundasamsetningu og hvernig útbreiðslu
þeirra er háttað. Vegna þessa hefur 1.290 sýn-
um verið safnað á 528 stöðvum víðsvegar um-
hverfis landið, frá 20 m dýpi og allt niður á
rúmlega 3.000 m dýpi.
Ein af meginforsendum BIOICE-verkefn-
isins er að fá innlenda og erlenda sérfræðinga í
flokkun botnlægra hryggleysingja til að greina
til tegundar þau dýr sem safnast í verkefninu.
Til að unnt sé að senda sýnin til sérfræðinga
verður að flokka þau í helstu flokka og fylk-
ingar dýraríkisins eða í þær einingar sem henta
hverjum sérfræðingi. Þessi flokkun hefur öll
farið fram í Rannsóknastöðinni í Sandgerði og
var í raun ástæðan fyrir stofnun stöðvarinnar,“
segir hann. Rannsóknastöðin hefur tvisvar
fengið stóra styrki frá Evrópusambandinu til að
kosta dvöl og rannsóknir evrópskra vísinda-
manna í stöðinni og hafa fjölmargir erlendir vís-
indamenn dvalið í stöðinni við rannsóknir.
Aðstaðan í Sandgerði hefur einnig verið vett-
vangur kennslu og rannsókna á vegum Háskóla
Íslands í eiturefnavistfræði og sjávarlíffræði
auk þess sem þar hafa farið fram rannsóknir
tengdar fisksjúkdómum. Háskólasetur Suður-
nesja, Sandgerði, verður umgjörð fyrir rann-
sóknir og kennslu á vegum Háskóla Íslands er
lúta að mengun sjávar og frekari auðlindanýt-
ingar auk þess sem Háskólasetrið mun vinna að
eflingu starfsemi Háskóla Íslands á Suður-
nesjum.
Starfsemin bætt ímynd bæjarins
Guðmundur Víðir svarar því til að starfsmenn
Rannsóknastöðvarinnar séu 10 í 8 stöðugildum.
Einnig hafi einn doktorsnemi aðstöðu í húsa-
kynnum stöðvarinnar á Garðavegi 1 í Sand-
gerði. Auk þess séu í sama húsi Fræðasetur og
Náttúrustofa Reykjaness með samtals 4 starfs-
menn.
Þegar hann er spurður að því hvaða áhrif
Rannsóknastöðin hafi haft á samfélagið nefnir
hann að fyrir utan að hafa gefið af sér nokkur
störf hafi gestakomur erlendra vísindamanna
haft talsverð margfeldisáhrif í samfélaginu.
„Stofnun Fræðasetursins er bein afleiðing þess-
arar starfsemi en tilkoma þess hefur aukið
verulega ferðamennsku í umhverfi Sandgerðis.
Þá hefur starfsemin bætt ímynd bæjarins til
muna.“
Farsælt samstarf við HÍ
Guðmundur Víðir hrósar samvinnunni við
Háskólann. „Reynslan af samstarfinu við Há-
skóla Íslands hefur verið farsæl og leitt af sér
ný og áhugaverð rannsóknaverkefni auk þess
sem nýjar upplýsingar hafa aflast um ástand líf-
ríkis með tilliti til mengunar og um sjúkdóma í
fiskum.“
Botndýr á Íslandsmiðum
undir smásjá
Guðmundur Víðir
Helgason
Morgunblaðið/RAX
gerði geta gestir skoðað safn ýmissa dýra í ferskvatns- og sjóbúrum.
HÁSKÓLASETRINU í Hveragerði varkomið á fót með samstarfssamningiHáskóla Íslands, Prokaria ehf. (áður
Íslenskar hveraörverur), Hveragerðisbæjar,
Garðyrkjuskóla ríkisins og Rannsóknastofn-
unarinnar Neðri-Áss árið 2000. Seinna bætt-
ust Heilsustofnun NLFÍ og
Sunnlensk orka í hópinn.
„Ég get lítið tjáð mig um
bláupphafið því að ég kom
seinna til skjalanna. Engu
að síður er mér óhætt að
segja að hugsunin að baki
stofnunar Háskólaseturs í
Hveragerði hafi verið að
koma upp nokkurs konar
miðstöð náttúruvísinda í
byggðarlaginu,“ segir
Tryggvi Þórðarson, fram-
kvæmdastjóri Háskólasetursins í Hveragerði.
Tryggvi segir að mörg verkefni Háskólaset-
ursins tengist vötnum og mengun. „Háskóla-
setrið hefur verið að vinna fyrir nokkur heil-
brigðiseftirlit við flokkun áa og stöðuvatna í
samræmi við reglugerð um varnir gegn meng-
un vatns. Reglugerðin gerir ráð fyrir að þess-
ari flokkun verði lokið um næstu áramót.
Ekki er víst að öll heilbrigðiseftirlit nái því
þar sem sum þeirra hafa ekki hafið flokkunar-
vinnuna,“ segir hann og nefnir annað verkefni
Háskólasetursins. „Við höfum einnig verið að
meta lífríki hvera í tengslum við umhverf-
ismat á virkjanasvæðum,“ segir hann en þess
má geta að Háskólasetrið heldur úti fræðslu-
síðunni www.hot-springs.org um hveri á net-
inu.
Náttúrulaugar kortlagðar
„Núna erum við að vinna rannsóknarverk-
efni í samvinnu við Heilsustofnun Nátt-
úrulækningafélagsins og Prokaria á líf- og
læknisfræðilegum eiginleikum hveraleirs,“
segir Tryggvi og tekur fram að verkefnið sé
hluti af stærra verkefni, þ.e. rannsókn á heil-
næmi íslenskra jarðhitabaða. „Annar hluti af
því er kortlagning og rannsóknir á eig-
inleikum náttúrulauga víðs vegar um landið.“
Háskólasetrið hefur unnið að fleiri verk-
efnum. „Við höfum veitt Hveragerðisbæ ráð-
gjöf í tengslum við innra eftirlit og mælingar í
skolphreinsistöð bæjarins. Ekki má heldur
gleyma því að við höfum í samvinnu við Prok-
aria verið að skoða náttúrulegt lífríki sund-
lauga,“ segir Tryggvi og játar því að hann sé
eini fasti starfsmaður Háskólasetursins. „Ég
vinn þó ekki einn að öllum verkefnunum, t.d.
hefur hitinn og þunginn af örveruverurann-
sóknunum hvílt á starfsmönnum Prokaria.“
Tryggvi segist eiga erfitt með að svara því
hvaða áhrif Háskólasetrið hafi haft á byggð-
arlagið. „Háskólasetrið tók þátt í því að útbúa
bækling í tengslum við Staðardagskrá 21 um
mengun í Varmá og hvernig bæjarbúar gætu
lagt sitt lóð á vogarskálarnar til að vinna gegn
henni í framtíðinni. Bæklingnum var dreift í
öll hús í bænum,“ segir Tryggvi og bætir því
við að þannig hafi Háskólasetrið væntanlega
haft áhrif á viðhorf og hegðun fólks í bænum.
„Að öðru leyti er hægt að nefna að með setr-
inu hafa opnast ýmsir möguleikar á samvinnu
Háskólasetursins við fyrirtæki og stofnanir á
svæðinu um ýmis konar rannsókna- og þróun-
arverkefni. Gott dæmi um slíkt er auðvitað
samvinnuverkefni Háskólasetursins og
Heilsustofnunar Náttúrulækningafélagsins.“
Tryggvi tók fram að Háskólasetrið í Hvera-
gerði væri lítil eining. „Ákjósanlegra hefði
verið að fleiri hefðu unnið að svipuðum verk-
efnum í Háskólasetrinu. Með því hefði mátt
skjóta traustari grundvelli undir faglega
starfið. Vonandi verður hægt að ráða bót á því
í framtíðinni,“ segir Tryggvi og tekur fram að
forsendan fyrir því að hægt verði að fjölga
starfsmönnum sé að komandi verkefnum fylgi
nægir fjármunir til að ráða fleiri starfsmenn.
„Ég má svo til með að minna á að í upphafi
var hugsunin að vísindamenn og háskólanem-
ar gætu nýtt sér aðstöðuna í Háskólasetrinu
til rannsóknaverkefna. Þessi hópur hefur því
miður ekki skilað sér hingað. Hugsanlega
veldur nábýlið við Reykjavík því að vís-
indamenn kjósa að stunda rannsóknir sínar
þaðan. Hér er sem sagt aðstaða ef einhver vill
nýta sér hana.“
Tryggvi sagði að lítil reynsla væri komin á
samvinnu Háskólasetursins við Háskóla Ís-
lands. „Hingað til höfum við t.d. ekki fengið
nein verkefni beint í gegnum tengslin við HÍ.
Háskólasetrið hefur verið frekar laustengt
HÍ. Háskólinn stendur einfaldlega að setrinu
eins og fleiri. Hins vegar er það vilji beggja
að efla þessi tengsl í framtíðinni.“
Náttúrulegt lífríki
sundlauga skoðað
Tryggvi
Þórðarson