Morgunblaðið - 12.10.2003, Blaðsíða 18

18 SUNNUDAGUR 12. OKTÓBER 2003 MORGUNBLAÐIÐ
OFT veldur það mannifurðu hvernig atburðirsem vekja áhugamanns fá svör viðspurningum, sem á
hugann leita eftir langan tíma,
stundum áratugi.
Bókasafn Marmiers
Alllangt er nú liðið síðan greinar-
höfundur fékk 6 mánaða orlof frá
þularstarfi og hélt til Frakklands
með góðu leyfi Vilhjálms Hjálmars-
sonar menntamálaráðherra og Matt-
híasar Mathiesen fjármálaráðherra.
Erindið var að leita gagna um
franskan vísindaleiðangur, sem
kenndur var við lækninn Paul Gaim-
ard. Eiginkona mín, Birna Jónsdótt-
ir, var förunautur minn og félagi. Ég
fer fljótt yfir sögu og nem fyrst stað-
ar í Pontarlier. Það er heimabær
Xaviers Marmier. Hann kom hingað
til lands með Gaimard árið 1836.
Marmier ritaði margt um Íslands-
dvöl sína. Við nemum staðar við frá-
sögn hans um heimsókn á bæ einn í
grennd við Reykjavík. Hann nefnir
ekki bæinn, né heldur bóndann sem
veitir þeim félögum húsaskjól og
beina, gefur Marmier gamlar bækur,
dýrgripi og fylgir þeim félögum yfir
straumvötn. Allt er látið í té án end-
urgjalds. Þarna í bókasafninu í Pont-
arlier sáum við bækurnar, sem Mar-
mier hafði þegið að gjöf. Eftir
heimkomuna fór ég að kynna mér
hver gefandinn hefði verið. Marmier
hafði sjálfur lýst för sinni til Þing-
valla. Alexander Jóhannesson há-
skólarektor þýddi frásögnina í bók-
inni „Glöggt er gestsaugað“, sem
Finnbogi Rútur Valdimarsson gaf út
á vegum MFA á sínum tíma. Við lest-
ur þeirrar frásagnar virtist augljóst
að bóndinn sem var svona rausnar-
legur hlaut að vera Gísli Þorkelsson,
bóndi og smiður í Miðdal, rausnar-
heimili því sem Guðmundur lista-
maður og fjölmennur systkinahópur
gerðu frægt löngu síðar. Ég fór nú að
kynna mér feril Gísla og hér segir
nánar frá honum.
Smiðsefni í Oddasókn
Á manntali 1801 er Gísli skráður á
heimili foreldra sinna Norðurhjá-
leigu í Oddasókn í Rangárvallasýslu.
Faðir hans er Þorkell Gíslason bóndi
42 ára, móðir hans er Helga Jóns-
dóttir, 41 árs. Börnin eru fimm tals-
ins. Gísli er næstelstur, 5 ára gamall,
þegar manntal er tekið af séra Gísla
prófasti í Odda.
Það má líklegast telja það hafa
orðið Gísla Þorkelssyni til góðs að
séra Steingrímur Jónsson vígðist til
Odda árið 1811 og verður prófastur
þar (í Rangárþingi) árið 1912. Þá er
Gísli Þorkelsson um fermingaraldur.
Fram kemur að Gísli nýtur verndar
Steingríms og mun hafa notið til-
sagnar hans. Má telja sennilegt að
það sé fyrir áhrif prófastsins sem
Gísli ræðst í utanför og lærir smíðar í
Kaupmannahöfn. Svo mikið er víst
að hann er orðinn svo vel að sér í
handverki að hann er ráðinn til þess
að meta húseignir eins helsta kaup-
manns í Reykjavík, Westys Pet-
ræusar í desembermánuði árið 1828.
Steingrímur biskup Jónsson var
hámenntaður og hneigður til rit-
starfa og fræða. Hann var talinn einn
hinn fróðasti allra landsmanna, jafnt
á sögu sem ættvísi. Iðjumaður sí-
starfandi og fræðandi. Hafði frábæra
rithönd. Steingrímur kvæntist ekkju
Hannesar Finnssonar biskups. Með
henni eignaðist hann soninn Hannes
Johnsen, kaupmann í Reykjavík,
einn helsta söngmann og tónlistar-
frömuð á sinni tíð. Það er athyglis-
vert að frönsku vísindamennirnir
Gaimard, Marmier og Mayer heim-
sækja Steingrím biskup í Laugarnes
og færa honum gjafir, m.a. spiladós
sem leikur vinsæl lög svo vinnufólkið
í Laugarnesi dillar sér eftir hljóðfall-
inu, en Gísli Þorkelsson, skjólstæð-
ingur Steingríms biskups og nem-
andi hans í Odda, fær enga gjöf, en
lætur sjálfur af hendi dýrgripi,
Landnámu og Hólabiblíu. Og sökum
þess að hann gaf Marmier bækurnar
þá ályktar hann svo: Ég þarf ekki að
borga honum fylgd yfir straumvötn
fyrst hann gaf mér bækurnar.
Gísla Þorkelssonar er getið í skjali
sem varðveitt er í skjalasafni
Reykjavíkur. Það er með rithönd
Jónasar Hallgrímssonar, sem þá er
skrifari hjá Ulstrup, sem er bæjar-
fógeti í Reykjavík þegar skjalið er
skráð á skrifstofu embættisins 2.
desember 1828. Hér er um að ræða
virðingu á húsum Petræusar kaup-
manns í Hafnarstræti. Efni skjalsins
er birt í ritverkinu Kaupstaður í
hálfa öld, sem er Safn til sögu
Reykjavíkur gefið út af Reykjavík-
urborg og Sögufélaginu. Páll Líndal,
Lárus Sigurbjörnsson, Björn Þor-
steinsson, Einar Bjarnason og
Magnús Már Lárusson voru í for-
svari, en Lýður Björnsson vann að
útgáfu ritsins.
Gísli Þorkelsson smiður og Einar
Helgason matsmaður og kjörborgari
undirrita matsgerð á húsum Pet-
ræusar. Dagsetning þeirra er skráð
2. desember 1828. Húsin sem þeir
meta eru fjögur talsins.
Marmier í Mosfellssveit
Bókmenntafræðingurinn Xavier
Marmier, sem ferðaðist með franska
lækninum og leiðangursstjóranum
Paul Gaimard skráði margt um ferð-
ir leiðangursmanna um Ísland þvert
og endilangt. Sjálfur fór hann þó
ekki nema um landið sunnanvert.
Frásagnir hans eru áhugaverðar, en
einn er þó galli, sem torveldar skiln-
ing á skrifum bókmenntafræðings-
ins. Hann nefnir ekki nöfn gestgjafa
sinna nema í fáum tilfellum. Þegar
hann staldrar við á leið þeirra félaga
til Þingvalla og er vel fagnað í Miðdal
þá nefnir hann ekki gestgjafa sinn og
velgerðarmann, Gísla Þorkelsson
bónda og smið. Það var ekki fyrr en
löngu eftir að greinarhöfundur las
frásögn Marmiers í þýðingu dr. Al-
exanders Jóhannessonar að ljóst var
við hvern frásögnin átti. Frásögn
Xavier Marmier er eftirfarandi:
„Hvort sem við komum inn í hús
verkamanns eða ríks borgara, rétti
Íslendingurinn okkur vinsamlega
hönd sína og bauð til stofu, en hús-
freyjan flýtti sér að bjóða okkur allt
það bezta, er hún átti. Í nokkurra
mílna fjarlægð heimsóttum við
bóndabæ einn. Við hliðina á dvalar-
herbergi bónda sýndi hann okkur
annað herbergi með fjórum rúmum,
er ætluð eru ferðamönnum, er leita
oft gistingar á vetrum, en nálægt eld-
húsinu er smiðja, þar sem bóndinn
hefur margsinnis ókeypis járnað
hesta gestkomandi manna.
Er bóndinn hafði veitt okkur
mjólk og kaffi, sté hann á bak hesti
sínum og fylgdi okkur yfir grýttar
heiðar og reið fyrstur út í ólgandi
fljót og hélt í taumana á hestum okk-
ar, svo að okkur hlekktist ekki á.
Þegar hann skildi við okkur eftir
fjögurra tíma reið, gættum við þess
að bjóða honum enga borgun, því að
meðan við vorum heima hjá honum,
hafði ég látið í ljós þá ósk að kaupa
Hólaútgáfu af biblíunni og útgáfu
eina af Landnámabók, er ég sá í
bókasafni hans, og vildi hann þá gefa
mér þessar bækur, en enga borgun
þiggja. Í Reykjavík hef ég orðið hins
sama var. Íslendingar elska útlend-
inga. Þeir eru upp með sér af því, ef
menn heimsækja þá úr fjarlægum
löndum. En auk þess höfðu þeir góð-
ar endurminningar um herra Gaim-
ard og félaga hans, er höfðu verið þar
árinu áður. Við komum líka með
ýmsa þarflega gripi, er þeir höfðu
enn ekki lært að nota.“
Ung stúlka á Eyrarbakka
Á Eyrarbakka var unglingsstúlka
16 vetra að aldri er hún horfði á eftir
Vesturförunum. Hún hreifst mjög af
áræði þeirra og sá förina í ævintýra-
legum ljóma. Beið hún forvitin eftir
fregnum af þeim. Stúlkan hét Júlíana
Friðriksdóttir, barnakennara á Eyr-
arbakka. Kemur hún síðar við sögu.
Júlíana giftist Hirti Þórðarsyni,
sem verið hafði yfirmaður á viðgerð-
arverkstæði Edisonfélagsins frá því
seint á árinu 1892 til ársloka 1894. 31.
desember kvæntist Hjörtur Júlíönu
Friðriksdóttur. Hjörtur var 27 ára
en Júlíana fertug, eða 13 árum eldri.
Í bók sem Steingrímur Jónsson raf-
magnsstjóri ritaði um æviferil hug-
vitsmannsins Hjartar Þórðarsonar
segir frá Júlíönu og tengslum hennar
við útflytjendur, Vesturfara, eins og
þeir voru kallaðir, sem fluttust bú-
ferlum héðan til Bandaríkjanna og
Kanada. Steingrímur segir: „Fjórir
Íslendingar lögðu af stað frá Eyrar-
bakka til Vesturheims árið 1870. Þeir
settust að á Washingtoneyju, sem er
norðarlega í Washingtonvatni, hinu
syðsta í stóra vatnaklasanum í Norð-
ur-Ameríku. Er eyjan í Wisconsríki,
skammt undan vesturströnd vatns-
ins. Talið var mjög fiskisælt í vatninu
á þeim tíma og hugðust sumir Eyr-
bekkinganna stunda þar fiskveiðar,
eins og þeir höfðu gert á Eyrar-
bakka. Þessi för þótti þó hin mesta
glæfraför.“
Saumakona og hugvitsmaður
Í bók Steingríms rafmagnsstjóra,
sem fyrr var getið nefnir hann með
hvaða hætti þau kynntust. Hjörtur
og Júlíana, sem þá var kölluð Miss
Gilson. Hjörtur ætlaði að stofna eigin
atvinnurekstur, gerast sjálfstæður
og opna eigið verkstæði. „Hann
komst á þessum árum í kynni við
stúlku af íslenskum ættum, Miss Gil-
son, sem rak saumastofu í borginni
Chicago. En Miss Gilson var reyndar
unga stúlkan sem fyrr var getið, Júl-
íana Friðriksdóttir frá Eyrarbakka,
er tekið hafði sér nafn afa síns Gísla
er vestur kom.“ (Hér finnst grein-
arhöfundi tímabært að þakka Júl-
íönu fyrir þann heiður sem hún sýnir
afa sínum, sem hvorki er nafngreind-
ur af Xavier Marmier, sem gaf hon-
um Hólabiblíu og Landnámabók, né
af Jónasi Hallgrímssyni sem ríður
um garð hjá honum 1841 og hafði þó
skráð með eigin hendi virðingargerð
og úttekt Gísla á húsum Petræusar
þegar hann var skrifari hjá Ulstrup
13 árum áður.)
Góð og gagnkvæm vinátta virðist
hafa verið milli Jónasar Hallgríms-
sonar og yfirboðara hans Ulstrup
bæjarfógeta. Jónas yrkir afmælis-
ljóð til Ulstrups og fógetinn skrifar
einkar lofsamleg ummæli í með-
mælabréfi sem Jónas fær við starfs-
lok. Svo kært hefir verið með þeim að
Jónas býr í húsi því sem Ulstrup hef-
ir tekið á leigu hjá Westy Petræus
kaupmanni, en hjá honum hafði Gísli
Þorkelsson unnið að virðingu og mati
sem Jónas Hallgrímsson ritaði eigin
hendi eins og getið var.
Jónasi var létt að yrkja, einnig á
dönsku. Hann stuðlar einnig þann
kveðskap. Nokkurrar afbrýði virðist
gæta hjá Jónasi í garð danskra kaup-
manna ef marka má ýmsan kveðskap
um þá og ýmsa aðra útlendinga eins
og t.d. Xavier Marmier, þann sem
átti soninn Svein með Fríðu frammi-
stöðustúlku í Klúbbnum:
„Íslendingurinn ætla ég sé illa fær til að
drífa Handel,
þó sumir heiti Savier, sumir Höjgaard,
Herman, Peer og Wandel.“
Afkomendur Gísla Þorkelssonar bónda í Miðdal: Júlíana sonardóttir hans, kona
Hjartar hugvitsmanns Þórðarsonar, nær níræð að aldri. Synir Júlíönu og Hjart-
ar, Dúi og Tryggvi.
Miðdalur. Franski vísindamaðurinn Paul Gaimard fór hér um með leiðangur sinn sumarið 1836. Gísli Þorkelsson, sigldur
Rangæingur, skjólstæðingur Steingríms biskups, bjó hér þá. Marmier, bókmenntafræðingur var einn leiðangursmanna.
Hann handlék Landnámu og Hólabiblíu. Gísli veitti því athygli og gaf honum bækurnar. Þær eru nú í bókasafni Marmiers í
Pontarlier í Júralfjöllum. Jónas Hallgrímsson var hér á ferð 5 árum síðar, 1841.
Xavier Marmier ferðaðist um Ísland
sumarið 1836. Hann eignaðist son,
Svein Xavier, með Málfríði frammi-
stöðustúlku í Klúbbnum. Síðar trúlof-
aðist hann dóttur danska skáldsins
Oehlenschläger, en brá við hana heit-
orði. Fjöldi íslenskra bóka er í safni
hans.
Frá Miðdal
til Chicago
Í safni Xaviers Marmier í heimabæ hans Pontarlier. Prófessor Charles-Albert
Reichen skoðar bók sem Gísli Þorkelsson, bóndi og smiður í Miðdal, gaf
Marmier á ferð hans til Þingvalla árið 1836.
Frakklandsferð fyrir alllöngu varð Pétri Péturs-
syni tilefni til að kynna sér betur ævi og störf
Gísla Þorkelssonar bónda og smiðs í Miðdal.