Morgunblaðið - 12.10.2003, Blaðsíða 28

28 SUNNUDAGUR 12. OKTÓBER 2003 MORGUNBLAÐIÐ
12. október 1993: „Vestræn
ríki hafa á undanförnum ár-
um orðið að mæta æ harðari
samkeppni frá ríkjum Suð-
austur-Asíu, ekki síst Japan.
Á mörgum sviðum hafa þau
orðið undir í þeirri sam-
keppni vegna japanskra yf-
irburða hvað varðar verð og
oft einnig gæði framleiðsl-
unnar.
Á Vesturlöndum hafa
menn spurt hvað geri Jap-
önum kleift að framleiða
vörur sem eru tæknilega
fullkomnari en jafnframt
ódýrari en vestrænar vörur
þrátt fyrir að flytja þurfi
þær yfir hálfan hnöttinn til
þess að koma þeim á mark-
að.
Vestrænir stjórnendur
hafa margir hverjir reynt að
taka upp „japanskar“
stjórnunaraðferðir við rekst-
ur fyrirtækja sinna. Einnig
hafa japönsk fyrirtæki
kynnt slíkar aðferðir í Evr-
ópu og Bandaríkjunum þar
sem þau hafa fjárfest. Gott
dæmi eru verksmiðjur bif-
reiðaframleiðendanna Niss-
an, Honda og Toyota í Bret-
landi.“
. . . . . . . . . .
12. október 1983: „Geir
Hallgrímsson, formaður
Sjálfstæðisflokksins, skýrði
miðstjórn flokksins frá því í
gær að hann ætlaði ekki að
gefa kost á sér til endur-
kjörs á landsfundi sjálfstæð-
ismanna sem hefst 3. nóv-
ember næstkomandi. Þessi
ákvörðun Geirs Hallgríms-
sonar, sem verið hefur for-
maður í Sjálfstæðisflokknum
í 10 ár, markar þáttaskil í
stjórnmálalífi þjóðarinnar og
nú sem svo oft áður, ekki
síst á formannsferli Geirs
Hallgrímssonar, munu augu
allra áhugamanna um
stjórnmál beinast að því
sem gerist innan Sjálfstæð-
isflokksins.
Ekki er vafi á því að við-
brögðin við ákvörðun Geirs
Hallgrímssonar verða á
ýmsan veg. Sterkar kröfur
munu koma fram um að
hann hætti við að hætta og
bjóði sig að nýju fram. Rök-
in fyrir því að Geir haldi
áfram eru mörg.“
. . . . . . . . . .
12. október 1973: „Nokkuð
er nú liðið á annan mánuð
síðan Sjálfstæðisflokkurinn
markaði þá stefnu, að ein-
dregið og hiklaust skyldi
stefnt að 200 mílna fiskveiði-
landhelgi fyrir lok næsta árs
og óskaði samstarfs við aðra
stjórnmálaflokka um löggjöf
í þessu efni. Ætla hefði
mátt, að allir stjórn-
málaflokkar tækju kröft-
uglega undir þessa stefnu,
einkum með hliðsjón af því,
að þróunin á alþjóðavett-
vangi á undanförnum tveim
árum býður okkur beinlínis
upp á að stíga þetta skref.
En því miður urðu við-
brögðin öll önnur.
Þessari sjálfsögðu stefnu-
mörkun hefur að hálfu
stjórnarsinna verið svarað
með hálfgerðum skætingi,
og einkum hafa komm-
únistar með Lúðvík Jós-
epsson í broddi fylkingar
haft allt á hornum sér.“
Fory s tugre inar Morgunb laðs ins
Hallgrímur B. Geirsson.
Styrmir Gunnarsson.
Framkvæmdastjóri:
Ritstjóri:
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Árvakur hf., Reykjavík.
Aðstoðarritstjórar:
Karl Blöndal, Ólafur Þ. Stephensen.
Fréttaritstjóri:
Björn Vignir Sigurpálsson.
R
æða Benedikts Jóhannesson-
ar, fráfarandi stjórnarfor-
manns HF. Eimskipafélags
Íslands, á hluthafafundi fé-
lagsins sl. fimmtudag hefur
vakið athygli og umræður
og í sumum tilvikum gagn-
rýni á milli manna. Ræðan
er óvenjuleg vegna þess, að það er afar sjaldgæft,
að forsvarsmenn stórra hlutafélaga tali svo op-
inskátt um grundvallaratriði í sambandi við
stefnumörkun félaganna og mættu menn gera
meira af því. Að sumu leyti má segja að ræða
Benedikts Jóhannessonar minni á aðra ræðu,
sem flutt var fyrir mörgum áratugum og vakti
mikla athygli, þótt niðurstaðan yrði ólík. Bene-
dikt talaði á hluthafafundi, þegar úrslit voru þeg-
ar ráðin um framtíð Eimskipafélagsins.
Örn O. Johnson einn helzti frumkvöðull flugs á
Íslandi, flutti einu sinni ræðu, sem skók við-
skiptalífið á Íslandi á þeim tíma, þegar hann
skýrði frá því, að Loftleiðamenn gerðu tilraun til
að yfirtaka Flugfélag Íslands en Örn var þá for-
stjóri félagsins. Ræða Arnar varð til þess, að
Loftleiðamenn drógu sig í hlé. Það er forvitnilegt
umhugsunarefni, hvað gerzt hefði ef fyrrverandi
forystumenn Eimskipafélagsins hefðu boðað til
hluthafafundar áður en hin miklu umskipti urðu í
viðskiptalífinu og skýrt hluthöfum frá því, hvað í
vændum væri. En þetta er liðin tíð.
En um leið og því er fagnað, að Benedikt Jó-
hannesson skyldi tala svo opið um málefni Eim-
skipafélagsins á hluthafafundinum á fimmtudag-
inn var er ástæða til áður en lengra er haldið að
staldra við eitt sjónarmið, sem fram kom í ræðu
hans og snýr að umfjöllun fjölmiðla um málefni
félagsins. Benedikt sagði:
„Ég hef orðið margorður um skipulag Eim-
skipafélagsins vegna þess, að margir hafa gagn-
rýnt félagið síðustu mánuði. Nú er Eimskipa-
félagið auðvitað ekki hafið yfir gagnrýni en sú
umfjöllun, sem verið hefur í fjölmiðlum undan-
farna mánuði getur engan veginn talizt sann-
gjörn eða málefnaleg. Það er ljóst, að ákveðnir
aðilar hafa séð sér hag í því að koma neikvæðu
umtali um félagið af stað, en það er mikill ábyrgð-
arhluti að hefja umræðu af því tagi, einkum þegar
hún hefur verið jafn einhliða og raun ber vitni.
Það er líka ábyrgðarhluti af hálfu fjölmiðla að
birta slík viðhorf gagnrýnislaust.“
Ástæða er til að stöðva við síðustu setninguna í
þessari tilvitnun í ræðu Benedikts Jóhannesson-
ar. Getur það verið „ábyrgðarhluti“ af hálfu fjöl-
miðla, að birta viðhorf nafngreindra manna eða
hópa einstaklinga eða nafngreindra félaga án
þess, að gagnrýni fylgi með? Hvað á Benedikt Jó-
hannesson við? Er það ekki einmitt aðall hins
frjálsa samfélags, sem við búum í þar sem tján-
ingafrelsið er stjórnarskrárverndað að fólk geti
komið skoðunum sínum og viðhorfum á framfæri
opinberlega án þess að gagnrýni fylgi með? Það
er hægt að gagnrýna fjölmiðla á Íslandi fyrir
margt en þeir eiga að vera og eru opinn vett-
vangur fyrir skoðanaskipti fólks og það er ekkert
athugavert við það, að ákveðin viðhorf komi fram
gagnvart Eimskipafélagi Íslands og forrráða-
mönnum þess „gagnrýnislaust“, enda hafa þeir,
sem vilja gagnrýna slík viðhorf jafn frjálsar
hendur og aðrir til þess að svara þeim athuga-
semdum.
Á hluthafafundi Eimskipafélagsins sl. fimmtu-
dag tóku ný „öfl“ í viðskiptalífinu við stjórnar-
taumunum í félaginu, þ.e. Björgólfur Guðmunds-
son og samstarfsmenn hans. Það eru auðvitað
söguleg umskipti, sem ekki verður farið nánar út
í hér. En það er ástæða til að minna á, að það eru
ekki mörg ár liðin frá því að önnur bylting varð í
yfirstjórn Eimskipafélagsins, þótt hún væri
hljóðlátari og færri tækju kannski eftir henni
sem var í stíl þeirra manna, sem þá áttu hlut að
máli.
Eimskipafélagið hafði notið farsællar stjórnar
þriggja manna, Halldórs H. Jónssonar, Indriða
Pálssonar og Harðar Sigurgestssonar um langt
skeið, þegar Benedikt Sveinsson var kjörinn í
stjórn félagsins í krafti hlutafjáreignar Sjóvár-
Almennra í félaginu. Það væri of mikið sagt að
komu Benedikts Sveinssonar í stjórn félagsins
hafi beinlínis verið fagnað en smátt og smátt
tókst gott samstarf á milli hans og þeirra, sem
fyrir voru, sem endaði með því að hann tók við
stjórnarformennsku, þegar Indriði Pálsson lét af
henni. Þetta voru hljóðlát valdaskipti en í grund-
vallaratriðum voru þau í sögulegu samhengi
mjög afgerandi.
Áður hafði verið ákveðin tenging í forystu fé-
lagsins, þar sem einn tók við af öðrum eftir langt
samstarf. Með Benedikt Sveinssyni komu nýir
aðilar til valda í Eimskipafélaginu í krafti hluta-
fjáreignar, hlutabréfa, sem þeir höfðu ýmist
keypt af íslenzka ríkinu eftir útboð eða á markaði.
Eimskip og
flugið
Það er fleira sögulegt
við umskipti síðustu
vikna í viðskiptalífinu
en valdaskiptin, sem
urðu í Eimskip sl. fimmtudag. Í fyrsta skipti nán-
ast frá upphafi vega er Eimskipafélagið ekki aðili
að flugsamgöngum á Íslandi. Eimskip var í ára-
tugi einn helzti hluthafinn í Flugfélagi Íslands.
Ljóst er að sú eignaraðild byggðist ekki á löngun
þáverandi forráðamanna Eimskipafélagsins til
þess að leggja undir sig allar samgöngur í land-
inu heldur var hún leið til þess að skapa sæmilega
traustan grundvöll undir rekstri Flugfélags Ís-
lands, sem í upphafi var eina flugfélagið, sem
máli skipti og áður en Loftleiðir komu til sög-
unnar.
Eignaraðild Eimskipafélagsins að Flugleiðum
var bein afleiðing af hinni upphaflegu fjárfest-
ingu félagsins í flugi og var ekki gagnrýnd að ráði
á þeim tíma. Hins vegar þótti það gagnrýnivert
og m.a. af hálfu Morgunblaðsins, þegar Eim-
skipafélagið eignaðist smátt og smátt ráðandi
hlut í Flugleiðum. Þegar það fór saman við gjald-
þrot Hafskips hf. og minnkandi samkeppni í sam-
göngum var ljóst að Eimskipafélagið var um
skeið orðinn ráðandi aðili í flutningum á fólki og
vörum á sjó og í lofti og í vaxandi mæli á landi. Á
þeim tíma undirstrikaði Morgunblaðið þá skoð-
un, sem hefur síðan verið endurtekin hvað eftir
annað; það gildir engu hver hlut á að máli, hvort
um er að ræða Samband ísl. samvinnufélaga á
sínum tíma, Eimskipafélagið, og nú á síðari árum
t.d. Baug á matvörumarkaðnum, staða á mark-
aðnum, sem nálgast einokun er alltaf af hinu
vonda.
Nú hafa þau tíðindi gerzt að Eimskipafélagið
er ekki lengur hluthafi í Flugleiðum. Tengslin
hafa verið rofin. Það er að mati Morgunblaðsins
heilbrigð þróun en um leið skiptir miklu máli,
hvert framhaldið verður. Það er andstætt þjóð-
arhagsmunum, að einn aðili ráði því fyrirtæki,
sem er undirstaðan undir samgöngum á milli Ís-
lands og annarra landa. Og í því sambandi skiptir
ekki máli hver sá aðili er. Morgunblaðið gagn-
rýndi þá stöðu Eimskipafélagsins innan Flug-
leiða og mun halda uppi sömu efnislegri gagnrýni
ef annar aðili, hver sem hann er, eignast ráðandi
hlut í Flugleiðum.
Það á eftir að koma í ljós, hvort þeir sem ráða
ferðinni í Íslandsbanka og Straumi, sem eru
væntanlega um skeið, hinir nýju ráðandi aðilar í
Flugleiðum, hafi þá stjórnvizku til að bera að ráð-
stafa þeim stóra eignarhlut í félaginu á þann veg,
að þjóðin geti verið sæmilega sátt við. Kjarninn í
slíkri ráðstöfun hlýtur að verða sá, að hæfilegt
jafnvægi ríki milli nokkurra aðila í félaginu.
Stórveldin
Á undanförnum ára-
tugum hefur verið
hægt að fylgjast með
sérkennilegri þróun í hinu alþjóðlega viðskipta-
lífi. Á tímabili urðu til gífurlegar viðskiptasam-
steypur, sem teygðu anga sína mjög víða. Þær
urðu yfirleitt til á þann veg, að sterkir einstak-
lingar með mikinn metnað komu að stjórn ein-
hvers burðugs fyrirtækis og byrjuðu síðan að
kaupa önnur fyrirtæki og skipti raunar engu í
hvaða grein þau voru. Kenningin var sú, að sömu
stjórnunaraðferðir mundu skila árangri, hver
sem atvinnugreinin væri og þeir sem væru sér-
fræðingar í stjórnun gætu náð árangri í rekstri
hvaða fyrirtækis sem væri með því að beita í
grundvallaratriðum sömu stjórnunaraðferðum.
Á grundvelli þessarar hugsunar og kenninga
urðu til risavaxnar fyrirtækjasamsteypur.
Svo urðu allt í einu straumhvörf í hinu alþjóð-
lega viðskiptalífi. Nýir menn komu fram á sjón-
arsviðið, sem töldu, að það þjónaði hagsmunum
hluthafa í þessum miklu samsteypum betur að
leysa þær upp, selja einingarnar, sem áður höfðu
verið keyptar og skila hluthöfunum peningunum
með einum eða öðrum hætti.
Nú tóku menn til hendi við að leysa fyrirtækja-
samsteypurnar upp oft með góðum árangri en að
því kom að þessar aðgerðir fóru úr böndum. Hin-
ir nýju fjármálasérfræðingar gengu svo langt að
þeir eyðilögðu fyrirtækin, skildu þau eftir í rúst
og starfsfólkið í sárum en gengu sjálfir á brott
með ofsagróða. Um þetta voru skrifaðar merki-
legar bækur í Bandaríkjunum á níunda áratugn-
um, bækur á borð við „A den of thieves“ og
„Barbarians at the Gate“ svo að tvær séu nefndar
sem vöktu mikla athygli á sínum tíma.
Þróun Eimskipafélagsins á undanförnum ára-
tugum er í smárri mynd endurspeglun á þessari
alþjóðlegu þróun. Þetta öfluga skipafélag með
ALÞINGI OG
FRAMKVÆMDAVALDIÐ
Fyrir nokkrum dögum beindiSverrir Hermannsson, fyrr-verandi alþingismaður og ráð-
herra, þeirri spurningu til Morgun-
blaðsins efnislega á hvaða rökum
blaðið byggði þá skoðun sína, að Al-
þingi hefði á seinni árum heldur náð
að jafna metin á milli sín og fram-
kvæmdavaldsins miðað við það, sem
áður var en Sverrir Hermannsson
hefur lýst andstæðum sjónarmiðum.
Þeir sem þekktu til starfa Alþingis
á þeim tíma, þegar Sverrir Her-
mannsson var að hefja afskipti af
stjórnmálum og bjóða sig fram til
þings fyrir Sjálfstæðisflokkinn á
Austurlandi muna mæta vel, að nán-
ast allt vald í landinu var í höndum
framkvæmdavaldsins á þeim tíma eða
öllu heldur hjá ráðherrum og forystu-
mönnum stjórnmálaflokka og þingið
var að mestu leyti eins konar stimpill
á aðgerðir framkvæmdavaldsins.
Starfsaðstaða þingmanna var nán-
ast engin. Þeir höfðu hvorki skrif-
stofur né nokkra aðstoð við að und-
irbúa lagafrumvörp eða
þingsályktunartillögur. Þeir gátu
ekki leitað til nokkurs manns um
gagnaöflun o.s.frv. Á sama tíma og
það kerfi var tekið upp í utanríkis-
ráðuneytinu, að starfsmenn þar hefðu
nánast allir aðgang að þjónustu ritara
var varla hægt að segja, að þingmenn
gætu fengið ræðu vélritaða fyrir sig.
Aðstöðumunur þingsins og fram-
kvæmdavaldsins var sláandi og jafn-
framt fáránlegur. Þingið, sem hafði
fjárveitingavaldið í sínum höndum,
virtist ekki hafa þrek til að tryggja
sjálfu sér jafn góða vinnuaðstöðu og
framkvæmdavaldið varð sér úti um
með fjárveitingum frá þinginu. Þing-
mennirnir sjálfir virtust líta svo á, að
starf þeirra væri minna virði en emb-
ættismanna í ráðuneytum
Smátt og smátt varð viðhorfsbreyt-
ing meðal þingmanna. Sverrir Her-
mannsson var einn þeirra ungu þing-
manna á þeim tíma, sem áttu þátt í
þeim breyttu viðhorfum og skal við-
urkennt að ekki voru allir sáttir við
þau sjónarmið og töldu að þingmenn-
irnir hefðu uppi of miklar kröfur fyrir
sjálfa sig.
Morgunblaðið hefur áður lýst
þeirri skoðun, að Þorvaldur Garðar
Kristjánsson, hafi sem forseti Al-
þingis átt mikinn þátt í að undirstrika
stöðu þingsins gagnvart fram-
kvæmdavaldinu og að bæði Ólafur G.
Einarsson og Halldór Blöndal hafi
sem forsetar Alþingis haldið því
starfi áfram.
Sú var tíðin að staða forseta Al-
þingis þótti ekki mikils virði nema í
augum þeirra þingmanna, sem höfðu
sterka tilfinningu fyrir sögu þingsins.
Að ytri táknum var staða forseta Al-
þingis ekki sambærileg við ráðherra-
stöðu. Þetta hefur gjörbreytzt.
Fyrir fjórum áratugum þurftu ráð-
herrar og forystumenn stjórnmála-
flokka ekki að hafa mikið fyrir því að
segja þingmönnum fyrir verkum eins
og Sverrir Hermannsson þekkir af
fyrstu kynnum hans af þingflokki
Sjálfstæðisflokksins. Þeir þurfa að
hafa meira fyrir því í dag.
Þróunin hefur stefnt í rétta átt og á
því byggjast þau sjónarmið, sem
Morgunblaðið hefur sett fram. En
þar með er ekki sagt að hún sé komin
á endapunkt. Því fer víðs fjarri. Það
gerist ekki fyrr en Alþingi hefur náð
sömu stöðu gagnvart framkvæmda-
valdinu og Bandaríkjaþing hefur
gagnvart framkvæmdavaldinu þar í
landi. Þeirri stöðu á Alþingi að geta
náð.
Hið stjórnskipulega vald Alþingis
er mikið og eðlilegt og nauðsynlegt
fyrir lýðræðið í landinu, að þingið
beiti því valdi.