Morgunblaðið - 18.10.2003, Blaðsíða 45

SKOÐUN
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 18. OKTÓBER 2003 45
Í OKKAR samfélagi telst trú-
félagafrelsi til grundvallarmann-
réttinda.
Trúfélagafrelsi grundvallast á
því að nokkurt jafnræði sé á milli
starfandi trú-
félaga.
Hér á landi ríkir
því miður ekki
jafnræði á milli
trúfélaga. Marg-
vísleg forréttindi
þjóðkirkjunnar
umfram önnur trúfélög og af-
staða hennar til annarra trú-
félaga valda hróplegri mismunun.
Sú mismunun réttlætist ekki af
ákvæði stjórnarskrárinnar um
stuðning ríkisins við hina evang-
elísk-lúthersku kirkju því að sum
þeirra trúfélaga sem mismunað
er eru einmitt evangelísk-lútersk.
Mismununin er einnig í ósam-
ræmi við það samfélagslega rétt-
læti sem lútherskri kirkju er ætl-
að að vera fulltrúi fyrir.
Ljóst er að undanfarin ári hafa
skref verið stigin í átt til aðgrein-
ingar ríkis og þjóðkirkju hér á
landi. Munar þar mest um kirkju-
lögin frá 1997 og samning ís-
lenska ríkisins og þjóðkirkjunnar.
Það má vera að í samanburði við
þróun sambærilegra mála í ein-
staka nágrannalöndum okkar
virðist ferlið hér á landi vera
nokkuð á veg komið.
En sá íslenski veruleiki sem
blasir við er allt annar.
Í því vandrataða ferli sem felst
í að greina annars vegar á milli
ríkis og þjóðkirkjustofnunarinnar
en hins vegar að koma á raun-
verulegu trúfélagafrelsi á Íslandi
virðist sem stór skref hafi verið
tekin aftur á bak hvað varðar
trúfélagafrelsið og jafnræði trú-
félaga.
Það virðist aðeins hafa verið
gert ráð fyrir einu kristnu trú-
félagi í landinu þótt staðreyndin
sé sú að þau eru fleiri en eitt og
eru reyndar nokkuð mörg.
Einu trúfélagi er áfram tryggð
slík fjárhagsleg sérstaða og for-
réttindi að Íslendingar munu
áfram búa við það ríkiskirkjufyr-
irkomulag þar sem trúfélögum er
mismunað.
Ljóst er að í dag dytti engum í
hug að búa til það fyrirkomulag
trúmála sem nú ríkir hér á landi
ef viðmiðið ætti einungis að vera
jafnræði, lýðræði og kristilegt
réttlæti (allt evangelísk-lútersk
viðmið). Hætt er við að stofn-
unarlegir hagsmunir eins trú-
félags hafi komið mjög við sögu.
Forsvarsmenn þjóðkirkjunnar
og biskup Íslands hr. Karl Sig-
urbjörnsson þar með talinn halda
því fram að hér á landi sé alls
enga ríkiskirkju að finna. Því er
einnig haldið fram að nú sé þjóð-
kirkjan sem hvert annað trúfélag
og að nú sé svo til alveg skilið á
milli ríkis og kirkju hvað fjármál
varðar.
Sá veruleiki sem blasir við
þeim sem lifa og starfa utan við
þjóðkirkjustofnunina er allt allt
annar.
Nýju fötin keisarans
Á hverju ári sem líður fær
þjóðkirkjan 1,5 MILLJARÐA
króna frá ríki, umfram önnur trú-
félög, umfram trúfélagsgjöld.
Í 60. gr., laga um stöðu, stjórn
og starfshætti þjóðkirkjunnar
segir: „Ríkið standi skil á launum
biskups Íslands, vígslubiskupa,
138 starfandi presta og prófasta
þjóðkirkjunnar og 18 starfs-
manna biskupsstofu.“ SJÁ
TÖFLU
Spurning er hvort ofangreind
mismunun stangist ekki á við
jafnréttisákvæði stjórnarskrár-
innar og tvær eftirfarandi for-
sendur jafnréttis og trúfrelsis; að
opinberum gjöldum einstaklinga
sé hvorki með beinum eða óbein-
um hætti ráðstafað til eflingar
trúfélaga sem viðkomandi á ekki
aðild að. Og að trúfélögum sé
ekki mismunað með mismunandi
fjárveitingum eða fjárhagslegri
fyrirgreiðslu frá hinu opinbera.
Samkvæmt lögum er biskup Ís-
lands ekki æðsti yfirmaður þjóð-
kirkjunnar heldur forseti ís-
lenska lýðveldisins og hann
skipar biskup Íslands og vígslu-
biskupa. Ráðherra skipar sókn-
arpresta.
Það er illskiljanlegt hvernig
hægt er að setja um 160 manns í
þá hreint ótrúlegu stöðu sem hér
er lýst: Mánaðarlega meðtaka
þau launaumslag frá launaskrif-
stofu ríkisins eins og hverjir aðr-
ir ríkisstarfsmenn og framfæra
sig sjálf og fjölskyldur sínar á
þeim launum. Þau hin sömu njóta
réttinda og bera skyldur sem op-
inberir starfsmenn samkvæmt
lögum og vinna ötullega að sínum
kjara- og réttindamálum á þeirri
forsendu. En samhliða og sam-
tímis verða þau að halda því fram
að þau starfi alls ekki hjá ríkinu
og séu allsendis ekki launþegar
ríkisins. Og að þá stofnun sem
þau starfa fyrir (og veltir árlega
milljörðum af ríkisfé) megi þau
alls ekki með neinum hætti kenna
við ríkið.
Hætt er við að þegar slík tvö-
feldni er í ytri umgjörð varpi það
dökkum skugga á æðri markmið.
Þjóðkirkjan skilgreinir
sig sem ríkiskirkju
Árið 1997 gerðu íslenska ríkið
og þjóðkirkjan með sér samning
um kirkjujarðir og launagreiðslur
presta og starfsmanna þjóðkirkj-
unnar. Sá samningur felur það í
sér að kirkjujarðir verða eign
ríkisins gegn því að ríkissjóður
greiði fjárframlag vegna launa og
launatengdra gjalda biskups Ís-
lands, vígslubiskupa og 138
presta og fleiri starfsmanna, eins
tiltekins trúfélags.
En kirkjujarðirnar eru hluti af
kirkjusögulegum arfi allra krist-
inna Íslendinga.
Samkvæmt kristnum skilningi
eru u.þ.b. 94% þegna þjóðríkisins
„kirkjan“. En í samningnum er
„kirkjan“ greinilega skilgreind út
frá ríkiskirkjuhugmyndinni. Þar
er kirkja skilgreind sem „prest-
arnir og starfsmenn bisk-
upsstofu“ í einu tilteknu trú-
félagi. Í samningnum er verið að
færa kirkjusögulegan arf 94%
þjóðarinnar/ríkisins til fárra út-
valinna. Það er í mótsögn við
kristna kenningu og lúterskan
kirkjuskilning.
Með samningnum skilgreinir
þjóðkirkjan sig sem ríkiskirkju.
Fríkirkjan í Reykjavík hefur
bæði sótt um í Jöfnunarsjóð og
Kristnisjóð. En þjóðkirkjustofn-
unin hafnaði umsóknunum þar
sem hún taldi Fríkirkjuna ekki
„þjóðkirkjusöfnuð“.
Með slíkri höfnun skilgreinir
þjóðkirkjustofnunin tilveru sína
og stöðu gagnvart öðrum trú-
félögum, fyrst og fremst út frá
tengslum stofnunarinnar við ríkið
en ekki út frá þeirri sameiginlegu
trú sem gerir kirkju að sannri
kirkju.
Tilraunir þjóðkirkjustofnunar-
innar til að réttlæta mismuninn
miðast flestallar við það að
tengja þjóðkirkjuna og ríkislaun-
aða starfsmenn hennar við ríki og
þjóð með sérstökum hætti. Þann-
ig að henni er skapað hlutverk
umfram aðra, sem ríkisstofnun.
Vísað er í óljósar borgaralegar
og þjóðernislegar skyldur sem
talsmenn þjóðkirkjunnar telja
hana gegna umfram önnur trú-
félög en hafa ósköp lítið með
kristna trú að gera.
Þjóðkirkjumenn hafa bent á að
þeir axli ábyrgð og skyldur um-
fram aðra. En þar er í raun verið
að gera afleiðingu að orsök.
Vissulega fylgir því einhver
ábyrgð og skyldur að fá 1,5 millj-
arða króna árlega frá ríki til ráð-
stöfunar. Það gefur augaleið og
það þarf ekki þjóðkirkjuna til,
hver sá sem fær slíkar upphæðir
til ráðstöfunar hlýtur að axla ein-
hverja ábyrgð.
Fyrir örfáum mánuðum var nýr
vígslubiskup settur í embætti
innan „þjóðkirkju-trúfélagsins“.
Það var háttvirtur kirkju-
málaráðherra sem samkvæmt
lögum ákvað hver fengi það eitt
æðsta embætti þjóðkirkjunnar.
Þar var ríkisvaldið með mjög af-
gerandi hætti að ákvarða um
innri málefni eins tiltekins trú-
félags. Var þar á ferðinni vald-
níðsla ríkisins gagnvart einu trú-
félagi? Nei, alls ekki. Þar var eitt
tiltekið trúfélag, þjóðkirkjustofn-
uninn, ótilneydd og af frjálsum
vilja að kalla yfir sig rík-
isstjórnun.
Þrátt fyrir að kirkjumálaráð-
herra hafi áður gert um það til-
lögu að prestar yrðu ekki skip-
aðir af ráðherra heldur af
fulltrúum kirkjustofnunarinnar,
þá var þeirri tillögu hafnað af
prestastefnu. Þannig að þjóð-
kirkjan sjálf kaus að lúta valdi
ríkisins í sínum innri málum. Sú
afstaða ein og sér er yfirlýsing
þjóðkirkjunnar sjálfrar um að
hún er Ríkiskirkja.
Sérskipaðir einka-
erfingjar kirkju Krists
Núverandi fyrirkomulag setur
presta þjóðkirkjunnar og starfs-
menn biskupsstofu í einkar
furðulega stöðu.
Samkvæmt samningi milli ríkis
og kirkju eru laun þeirra greiðsla
ríkisins fyrir kirkjujarðirnar,
þ.e.a.s. eigur kristinnar kirkju á
Íslandi. Prestar þjóðkirkjunnar
og starfsmenn biskupsstofu eru
sem sagt einir og sér að taka út
kirkjusögulegan arf allra krist-
inna formæðra og forfeðra.
Hér vakna stórar spurningar
svo sem; hvað er kirkja og hver
er hinn kirkjulegi arfur, hvernig
og hvenær varð hann til?
Hætt er við að sá skilningur
sem liggur að baki núgildandi
fyrirkomulagi eigi lítið skylt við
hina upprunalegu lýðræðissiðbót
Lúters. Heldur miklu frekar sé
hann sprottinn úr hinum stofn-
unarvædda kristindómi miðalda.
Þeim kristindómi sem vesturlönd
hafa fyrir löngu hafnað.
Sögulega séð er alls ekki svo
ýkja langt síðan allir Íslendingar
voru skyldugir samkvæmt lögum
til að játa kristna trú og gjalda
kirkjustofnuninni háan skatt. Sá
skattur var oft hróplega ranglát-
ur en samt sem áður var hann
miskunnarlaust innheimtur af
kirkjustofnuninni, lögum sam-
kvæmt. Og viðurlög gátu verið
grimmileg.
Nú er það grundvallaratriði í
evangelísk-lúterskum kirkjuskiln-
ingi að fólkið sjálft er kirkjan.
Kirkjan er ekki stofnun páfa eða
kardínála, ekki embættis-
mannastétt presta eða biskupa
heldur er kirkjan allur óbreyttur
almenningur sem játar trú á Jesú
Krist samkvæmt kristinni trúar-
hefð.
Það sem blasir við því fólki
sem hefur lifað og starfað undir
formerkjum evangelísk-lúth-
erskra fríkirkna (fríkirkjufólk í
meira en 100 ár) og annarra
kristinna trúfélaga er í raun fá-
ránleg mynd.
Starfsmenn þjóðkirkjunnar
hafa tekið það að sér að taka út
þeirra kirkjulega arf fyrir þeirra
hönd án þess að spyrja leyfis eða
leita samþykkis.
Spyrja mætti hvað hafa þessir
160 prestar og starfsmenn bisk-
ups til unnið?
Er það dygðugt líferni þeirra
sem hefur skapað þeim sérstöðu
umfram aðra og gert þá að eins
konar dýrlingum, að kaþólskum
sið? Hafa formæður þeirra og
forfeður greitt hærri skatta til
kirkjustofnunarinnar í aldanna
rás?
Langamma þess sem þessar
línur ritar starfaði fyrir kirkjuna
sína í þrjátíu ár. Hún var fátæk
fimm barna móðir. Hún annaðist
þrif og kirkjuvörslu í Fríkirkj-
unni í Reykjavík og bjó mörg ár-
in í köldum kjöllurum í Þingholt-
unum. Hún var fríkirkjukona í
hug og hjarta og helgaði fríkirkj-
unni starfskrafta sína.
Þó var það svo að trúfélags-
skattur afkomenda hennar var
fyrir tilstuðlan yfirvalda kirkju
og ríkis látinn renna til rík-
iskirkjunnar að þeim forspurðum.
Og nú þegar Biskup Íslands lýsir
því yfir að nú sé svo til alveg
skilið á milli ríkis og kirkju, þá
kemur í ljós að Fríkirkjan telst
ekki verðugur erfingi hins kirkju-
sögulega arfs. Ekki heldur hvíta-
sunnumenn, aðventistar eða öll
hin kristnu trúfélögin.
Hvaða biskupsstarfsmaður eða
þjóðkirkjuprestur skyldi nú vera
að taka út kirkjusögulegan arf
langömmu minnar og hennar af-
komenda? Skyldi það vera ein-
hver þjóðkirkjuprestur hér í
Reykjavík eða í Kópavogi eða
jafnvel einhvers staðar úti á
landi?
Fyrst ríkið telur ástæðu til að
greiða út hinn kirkjusögulega arf
kristinna formæðra og forfeðra
þá skiptir það öllu máli að hann
verði ekki notaður til að mismuna
eða viðhalda samfélagslegu rang-
læti. Heldur að hann verði til að
stuðla að jafnræði og lýðræð-
islegri starfsemi.
Orðið ríkiskirkja
Það er skiljanlegt að í tilraun
þjóðkirkjustjórnarinnar til að
breyta ímynd sinni og laga hana
að því lýðræðissamfélagi sem við
hrærumst í sé það viðkvæmt mál
að tala um ríkiskirkju. Rík-
iskirkjur hafa verið á hröðu und-
anhaldi í áratugi og teljast víðast
hvar hálfgerðir sögulegir stein-
gervingar.
Samt sem áður er „ríkiskirkja“
það hugtak sem þjónar sannleik-
anum best þegar Fríkirkjan lýsir
því lagalega og trúfélagslega um-
hverfi sem hún finnur sig í. Í
skugga ríkiskirkjunnar, því um-
hverfi sem á stundum jafnvel
hamlar og takmarkar starfsemi
Fríkirkjunnar sem og annarra
trúfélaga.
Það gengur ekki í nútíma-
samfélagi að banna eða afskrifa
orð eða hugtök í íslensku máli.
Það dugar skammt að taka orð
sem lýsa daglegum reynsluheimi
lifandi fólks, stoppa þau upp og
tylla á arinhillu sögulegra minja
og segja að þau tilheyri einhverju
afmörkuðu og löngu liðnu tímabili
sögunnar, fjarri nútíð. Einungis
vegna þess að þau eru óþægileg
eða henta ekki í þeirri sögutúlk-
un sem þjóðkirkjan vill halda á
lofti. Sá veruleiki sem umrætt
orð lýsir er enn til staðar og
þeim veruleika verður ekki betur
lýst með öðrum orðum.
Í skugga ríkiskirkju
Eftir Hjört Magna Jóhannsson
Höfundur er prestur og for-
stöðumaður Fríkirkjunnar í
Reykjavík, sem er annað stærsta
trúfélagið í landinu.
ÞORKELL Sigurlaugsson,
framkvæmdastjóri þróunarsviðs
Eimskips, sendi mér kveðju sína
í Mbl. 8. þ.m. til að leiðrétta að
eg hafði farið
rangt með að Eim-
skip hafi sótt um
byggingu að-
alstöðva félagsins
á bifreiðastöðulóð-
inni vestan Póst-
hússtrætis. Þetta
er rétt hjá honum og bið eg hann
og aðra lesendur afsökunar á
þessum mistökum. Þorkell segir
að Eimskip ráðgeri að byggja
nýjar aðalstöðvar fyrir Eimskip í
grennd við Sundahöfn sem eg
taldi einmitt hentuga staðsetn-
ingu fyrir slíkt. Eg varaðist það
ekki að það væri Landsbankinn
sem hyggst nýta þessa lóð, en
Landsbankinn hefir einmitt léð
máls á því að breyta núverandi
Landsbankahúsi við Austurstræti
í íbúðarhúsnæði.
Kjarninn í þessari fyrri grein
minni var að benda á að Reykja-
víkurborg hefir ekki fundið neina
lausn fyrir bifreiðastöður í Kvos-
inni og að nauðsynlegt sé að at-
huga strax um slíkar úrlausnir.
Stórt bílahús á þessari lóð gæti
vel verið lausnin og menn ættu
að varast að byggja sér í óhag
(svo sem var með staðsetningu
Hæstaréttar) á þessu takmarkaða
svæði sem enn er ónotað í Kvos-
inni. Ekki veldur sá er varar,
voru lokaorð greinarinnar.
Kannske Þorkell geti athugað
hvort Landsbankinn geti ekki
flutt sig í Eimskipafélagshúsið,
þegar Eimskip hefir flutt höf-
uðstöðvar sínar í Sundahöfn?
Þetta ætti ekki að vera flókið
verkefni eftir að Landsbankinn
hefir nú þegar keypt Eimskip þar
sem Þorkell er öllum hnútum
kunnugur.
Eftir stendur þó að finna úr-
lausn á umferðar- og bílastæða-
vanda gamla Miðbæjarins eða
Kvosarinnar. Þorkell telur góðar
úrlausnir að hafa bílakjallara
undir norðurenda Tjarnarinnar,
sömuleiðis undir fyrirhuguðu
Tónlistarhúsi, neðan sjávarlínu,
ennfremur að Geirsgatan sé tekin
í stokk einnig undir núverandi
sjávarlínu. Nú hafa margir vís-
indamenn spáð því að sjávarhæð
geti hækkað um allt að einum
metra á næstu árum vegna
bráðnunar jökla á heimskauta-
svæðunum. Spyrja má því hvort
geti verið skynsamlegt að leggja
áherslu á neðansjávarbyggingar í
Kvosinni? Eg endurtek: Ekki
veldur sá er varar. Mér sýnist
staðsetning Tónlistarhúss á hafn-
arbakkanum vera mjög vafasöm
og að athuga ætti miklu betur um
staðsetningu þessa menningar-
húss. Það eru augsýnilega margir
aðrir og betri möguleikar sem
hægt væri að athuga. Þorkell,
sem framkvæmdastjóri þróun-
arsviðs, gæti eflaust gert gamla
miðbænum og stjórnendum
Reykjavíkurborgar gagn með til-
lögugerð um þetta. Oft var þörf
en nú er nauðsyn.
Eg skil vel að Þorkell sé ekki
ánægður með neikvæða umfjöllun
um starfsemi Eimskips vegna
starfs hans, en slík umræða er nú
væntanlega á næsta leiti með
nýrri yfirtöku á stjórn félagsins.
Þetta er óhjákvæmilegt eftir um
40 ára okurstarfsemi félagsins á
öllum flutningsgjöldum sem al-
menningur hefir orðið að bera
uppi í háu verðlagi á nauðsynja-
vöru. Koma tímar og koma ráð.
Svo þakka eg honum aftur hans
framlag til umræðunnar.
Því gjamma
hundarnir
að þeim er
sigað
Eftir Ønund Ásgeirsson
Höfundur er fyrrverandi forstjóri.
UMRÆÐAN
Úr fjárlögum fyrir árið 2003
Þjóðkirkjan Öll önnur trúfélög til samans
Almennur rekstur 1.089.700.000 Almennur rekstur 0
Kirkjumálasjóður 153.500.000 Kirkjumálasjóður 0
Kristnisjóður 61.500.000 Kristnisjóður 0
Sóknargjöld 1.360.700.000 Sóknargjöld 125.500.000
Jöfnunarsjóður sókna 251.500.000 Jöfnunarsjóður sókna 0
Alls kr. 2.916.900.000 Alls kr. 125.500.000