Morgunblaðið - 21.12.2003, Blaðsíða 16

16 SUNNUDAGUR 21. DESEMBER 2003 MORGUNBLAÐIÐ
Það hefur lengi verið viðtekin sögu-skýring að ekkert sé til sem heiti ís-lenskur tónlistararfur, að hann hafieiginlega týnst þegar þeir LudvigHarboe og Jón Þorkelsson báru
píetismann hingað til lands í upphafi fimmta
áratugs átjándu aldar. Það er í það minnsta ein
af tilgátum sem settar hafa verið fram til að
skýra hvers vegna ekki er til meira af íslenskri
tónlist niðurskrifað en raun bar vitni. Á síðustu
árum hefur aftur á móti komið í ljós að víst er
þessi tónlistararfur til og niðurskrifaður; hann
varðveittist bara öðruvísi en menn hafði grun-
að á árum áður, því rannsóknir hafa leitt í ljós
að gríðarlegt magn er til af niðurskrifuðum
nótum með ýmiss konar tónlist, erlendum
sálmalögum og íslenskum líka, skrifað innan
um texta í handritum.
Skýringin á því hvers vegna þessi menning-
ararfur hefur verið mönnum hulinn er ekki ljós
en í kynningu í Þjóðmenningarhúsi sl. miðviku-
dag setti Kári Bjarnason fram þá tilgátu að
annars vegar hafi skrár handritasafnanna ekki
bent til þess að þar væri neinar nótur að finna
og hins vegar hafi menn talið að séra Bjarni
Þorsteinsson hafi rannsakað handritin þegar
hann tók saman hina miklu bók sína, Íslensk
þjóðlög. Kári og Helga Ingólfsdóttir komust á
snoðir um að séra Bjarni rannsakaði aðeins
brot af þeim handritum sem höfðu að geyma
nótur og í framhaldi af því hófst hið mikla verk
Collegium Musicum, en verkefnið fékk heitið
Trú og tónlist. Í dag eru rannsóknirnar á veg-
um Stofnunar í helgisiðafræðum í Skálholti.
Búið að fletta um
95% af handritum
Í upphafi rannsóknanna var sett það mark-
mið að leita uppi allan íslenskan tónlistararf frá
fyrri árum til um 1850. Hefur miðað svo að búið
er að fletta um 95% af handritum þeim sem til
eru í söfnum fram til 1850 og draga saman allar
nótur og annað tónlistartengt efni. Ekki er enn
vitað hve stór hluti er áður óþekktur, en í ljós
hefur komið að margt af þeim nótum og lag-
boðum sem fundist hefur í handritum er frá-
brugðið þeim nótum sem eru í prentuðum bók-
um frá þeim tíma, til að mynda í Sálmabókinni
og Grallaranum. Búið er að skrifa upp fjögur
þúsund sálma og kvæði frá tímabilinu 1100 til
1850 sem unnt er að syngja eftir þeim lögum
sem komið hafa í leitirnar, en alls hafa um átta
þúsund sálmar verið skráðir á tölvutækt form,
um þriðjungur ekki aðgengilegur fyrr.
Þó svo miklu verki sé lokið er enn mikil
vinna eftir en talsverð vinna hefur farið í að
koma gögnunum fyrir í gagnagrunni til að auð-
velda aðgengi og rannsóknir á þeim. Einnig er
mikið starf eftir, sem þegar er hafið, við að
flokka lögin eftir aldri, kirkjuárinu, efni text-
ans og þar fram eftir götunum, en einnig eru
menn að rannsaka tengsl þeirra á milli, ólíkar
uppskriftir, og reyna að rekja upprunann.
Þýðan eg fögnuð finn
Í haust hafa komið út á vegum Smekkleysu
diskar með tónlist sem er ýmist samin uppúr
laglínum eða sálmum sem menn hafa fundið í
handritum eða að menn hafa útsett áður
óþekkt íslensk sálmalög og tekið upp. Diskarn-
ir heita Passíusálmar og aðrir sálmar og Þýðan
eg fögnuð finn.
Á síðarnefnda disknum flytur sönghópurinn
Gríma samt Mörtu Halldórsdóttur sópran-
söngkonu, Eþos strengjakvartettinum og fleiri
hljóðfæraleikurum útfærslu sex íslenskra tón-
skálda á lögum og sálmum úr ís-
lenskum handritum. Samtökin
Collegium Musicum í Skálholti,
sem höfðu forgöngu um að
kanna hvaða lög væri að finna í
handritum Landsbókasafnsins
og annarra handritasafna hér á
landi og erlendis, völdu tón-
skáldin og gáfu þeim sjálfdæmi
um útfærslu þeirra, en tón-
skáldin eru Hildigunnur Rún-
arsdóttir, Mist Þorkelsdóttir,
Þórður Magnússon, Jón Guð-
mundsson, Elín Gunnlaugsdóttir
og Steingrímur Rohloff.
Byrjað á stólversi
Eins og fram kemur er Hildi-
gunnur Rúnarsdóttir meðal
þeirra tónskálda sem fengin
voru til að semja eftir stefjum
eða lögum sem fundist hafa í
handritum. Nokkuð er um liðið
síðan hún komst fyrst í tæri við
gamlar nótur að því hún segir en
það var fyrir samskipti hennar
og Helgu Ingólfsdóttur í Skál-
holti, en Hildigunnur var þar
meðal annars staðartónskáld og
verður aftur á næsta ári. „Eitt
árið bað Helga mig um að semja
stólvers fyrir þær helgar sem
sumartónleikarnir eru og þá
fékk ég talsvert af gömlum nót-
um til að velja úr laglínur sem
væri gott að vinna eitthvað
með.“
Hún segir að nóturnar séu
bæði misjafnar að gæðum og
misjafnlega erfitt að lesa úr
þeim enda svo margt í túlkun og
flutningi sem ekki er hægt að
skrifa, til að mynda hraði og
áherslur. „Þetta er oft svolítið
grúsk að lesa út úr nótunum, að
finna lykla og fleira, og við höf-
um til dæmis ekki hugmynd um
hraðann í flutningnum. Lögin
eru mjög misjöfn að gæðum, en
margt af þeim er mjög gott og
kom mér verulega á óvart enda
hélt ég eins og sjálfsagt flestir að
það væri ekki til neinn íslenskur
tónlistararfur, manni var kennt það. Mér finnst
líka merkilegt að þetta voru ekki bara fræði-
menn að skrifa niður tónlist heldur var fólk úti
um allt land að skrifa niður nótur, þó oft hafi
það verið sömu lögin, lög sem höfðu geymst í
munnlegri geymd.“
Hildigunnur segist eflaust eftir að vinna
meira með þessi verk, segist gjarnan vilja gera
það. „Ég hef verið gefin fyrir það að leyfa lag-
línunni að njóta sín og reyndi því að hafa verkin
mín á disknum, og önnur sem ég hef verið að
vinna uppúr handritum, einföld og aðgengileg.
Mér hefur fundist þetta skemmtileg vinna og
langar gjarnan til að gera meira.“
Passíusálmar og aðrir sálmar
Fyrri diskurinn sem nefndur
var, Passíusálmar og aðrir sálmar,
tengist einnig rannsóknum á ís-
lenskri tónlist í skriflegri og
munnlegri geymd. Á þeim diski
flytja þau Magnea Tómasdóttir og
Guðmundur Sigurðsson gömul
sálmalög úr skriflegri og munn-
legri geymd byggt á rannsóknum
Smára Ólasonar meðal annars á
gömlum handritum. Á disknum
eru tólf passíusálmar og ellefu aðr-
ir sálmar úr skriflegri og munn-
legri geymd, sem Smári hefur
skráð af upptökum úr Árna-
stofnun og úr gömlum handritum
og útsett. Að sögn Smára eru
passíusálmalögin öll komin úr
munnlegum arfi sem á rætur að
rekja til þeirra sálmalaga sem
komu með siðbreytingunni á 16.
öld. „Þau komu hingað með Grall-
aranum og Hólabók, urðu að sér-
íslenskum þjóðlögum en hurfu svo
í lok 19. aldar og byrjun þeirrar
20.“
Smári Ólason segist hafa sinn
áhuga frá Róbert Abraham Ottós-
syni, sínum gamla kennara. Hann
segir að þegar hann hóf sínar
rannsóknir hafi verið mjög erfitt
að komast í handrit til að rannsaka
þau. „Menn vissu um stöku hand-
rit sem í voru nótur, en almennt
var vitneskja um slíkt mjög tak-
mörkuð því ekkert var getið um
hvort það væru nótur í handritum
þegar þau voru skráð í söfnunum á
sínum tíma.“
Smári segir að það hafi komið
sér gríðarlega á óvart hve mikið
var til af tónlist í handritum þegar
farið var að grúska í þessu á sínum
tíma á skipulegan hátt á vegum
Collegium Musicum í Skálholti.
„Þetta er margfalt meira en mig
hefði nokkur tímann grunað. Oft
er vitanlega verið að skrifa upp
aftur það sama, en í mörgum til-
fellum er um að ræða nótnasöfn
sem hvergi eru til annars staðar,“
segir Smári. „Við verðum þó að hafa hugfast að
við erum ekki að finna einhvern nýjan Bach í
þessu, en þarna er órannsakaður ótrúlega stór
menningarþáttur.“
Þó það sé enginn Bach fundinn í þessum
gömlu nótum segir Smári að þar sé að finna
höfunda, tónskáld, sem menn hafi ekki eða lítið
þekkt til áður þó það sé oft erfitt að rekja það
svo löngu síðar. „Í ljóðabók Ólafs á Söndum
eru til dæmis lög sem maður hefur ekki hug-
mynd um hvaðan eru komin en gætu eins verið
eftir hann, þó það þurfi eðlilega miklu meiri
rannsóknir til að skera úr um það.“
Meðal þeirra sem tekið hafa þátt í hand-
ritarannsóknunum er Árni Heimir Ingólfsson
sem ritaði meðal annars doktorsritgerð um
rannsóknir sínar. Árni Heimir segir að þegar
hann var að hefja framhaldsnám við Harvard-
háskóla og að svipast um eftir einhverju spenn-
andi sem gæti orðið efniviður í doktorsritgerð
hafi þau Kári Bjarnason og Helga Ingólfsdóttir
komið að máli við hann og sagt honum frá
áformum Collegium Musicum. „Mér fannst
þetta áhugavert og ákvað í framhaldinu að líta á
þau handrit sem höfðu að geyma tvíradda lög,
eða tvísöngva. Það varð svo vísirinn að doktors-
ritgerð minni,“ segir Árni Heimir en þess má
geta að á næsta ári er væntanlegur frá Smekk-
leysu diskur með tvísöngvum úr íslenskum
handritum sem byggist á rannsóknum Árna
Heimis.
Árni Heimir segir að menn hafi almennt gert
sér grein fyrir að til væri tónlist í íslenskum
handritum, en henni hafi lítið verið sinnt. „Ró-
bert A. Ottósson var sá fyrsti sem stundaði vís-
indalegar rannsóknir á íslenskum nótnahandrit-
um. Hann einbeitti sér hins vegar fyrst og
fremst að tímabilinu fyrir siðaskipti, en það er
ekki síður mikið um nótur í handritum frá 17. og
18. öld.“ Árni Heimir segir að margt sé enn
ógert, og bætir við að þegar grunnrannsókn-
irnar séu að baki taki áhugaverðasta vinnan við.
„Nú vitum við hvað til er af tónlist í þessum
gömlu handritum, en það er bara fyrsta skrefið.
Nú eigum við eftir að komast að því hvaðan þessi
lög koma, hvernig þau bárust hingað, það á eftir
að rannsaka innbyrðis tengsl handritanna og svo
mætti lengi telja.“
Tónlistin sem komið hefur í leitirnar er nokk-
uð misjöfn að sögn Árna Heimis, en oft er hún
mjög falleg að því hann segir. „Þetta eru mikið
til sálmalög úr hinum evrópska trúarlega arfi,
og þau eru heillandi í einfaldleik sínum. Svo
eru lög inni á milli sem stinga svolítið í stúf og
spurning hvort þar séu Íslendingar að reyna að
semja lög í svipuðum stíl og þeir voru að fá er-
lendis frá.“ Árni Heimir segir að þrátt fyrir það
sé mjög erfitt að segja til um það hvort og þá
hve mikið af þessum lögum sé samið hér á
landi, þó það sé örugglega eitthvað. „Eina leið-
in til að komast að slíku er að bera íslenska lag-
ið við erlendar heimildir. Ef maður finnur það
ekki þar er jafn líklegt að það sé vegna þess að
maður hafi ekki leitað nógu vel. Það er því erf-
itt að vera alveg viss í sinni sök.“
Lærðir menn læsir á nótur
Við rannsóknir á handritunum hefur komið á
óvart hversu víða um land menn hafa verið að
skrifa nótur í handrit. Árni Heimir segir að
tónlistarmenning hafi að líkindum verið út-
breiddari um landið en menn hafi almennt gert
sér grein fyrir. „Það er ekki fyrr en undir lok
átjándu aldar sem almennt nótnalæsi hrapar
niður í ekki neitt. Fram að þeim tíma voru
lærðir menn upp til hópa læsir á nótur. Þeir
hafa síðan væntanlega haldið uppi kirkjusöng
og tónlistarlífi í sínum héruðum,“ segir Árni
Heimir.
Eins og getið er skrifaði Árni Heimir dokt-
orsritgerð um íslenskan tvísöng og aðspurður
hvort hann sjái fyrir sér að hann eigi eftir að
vinna frekar að rannsóknum á þessum endur-
fundna tónlistararfi jánkar hann því og ítrekar
að gríðarlega mikið starf sé enn eftir óunnið.
„Þetta er ákaflega spennandi og ég vona að ég
fái frekari tækifæri til að leggja hönd á plóg-
inn.“
Fundinn tónlistararfur
Um þessar mundir er að koma í ljós afrakstur rannsókna fræði-
manna á íslenskum tónlistararfi sem talinn var týndur. Árni
Matthíasson segir frá rannsóknum á nótum í íslenskum hand-
ritum og ræðir við nokkra sem að þeim rannsóknum koma.
Hildigunnur Rúnarsdóttir
Atli Heimir Ingólfsson
Smári Ólason
arnim@mbl.is