Morgunblaðið - 21.12.2003, Blaðsíða 36

36 SUNNUDAGUR 21. DESEMBER 2003 MORGUNBLAÐIÐ
Allt fram um aldamótin 1900 voru há-karlaveiðar stundaðar á vetrum,frá Búðum, Stapa og Hellnum.Róðrar þessir voru kallaðir há-karlalegur, því venjulegast var leg-
ið úti um nætur yfir hákarlinum. Var tekin ein
stjóralega hverju sinni. Ef hákarlinn var vel við
var aðeins hirt úr honum lifrin en skrokkarnir
seilaðir á streng. Það var kallað að „binda á
tamp“. Og mátti ekki losa þessa seil við bátinn,
þá tók hann (hákarlinn) frá. Loks er heim var
haldið var ruðunum sökkt í djúpið aftur og var
þetta kallað niðurskurður. Lagðist hákarlinn þá
að ætinu og var venjulega lagt á þá slóð aftur,
næst þegar gaf á sjó. Mun svo hafa verið í frá-
sögn þeirri sem hér fer á eftir, þar sem róið var
að morgni dags að þessu sinni.
Það var í birtingu einn heiðan, frostsvalan
morgun á útlíðandi góu árið 1886, að þrír bátar,
einn frá Stapa og tveir frá Hellnum, héldu í há-
karlalegu. Veður var kyrrt, dauður sjór og
froststilla. Snjór var allmikill á jörðu, sam-
anbarinn í skafla eftir harðviðri vetrarins. Sjáv-
arströndin var öll klungruð yfir flæðarmál og
móður (ísbunkar), nokkrar á víkum og vogum.
Allbreið spöng af íshroða lá innst á Stapavík og
vestur Hellnavík, milli Galtar og lands. Einkum
framburður úr ánum Grafarósi, Sleggjubeinu,
Grísafossá o.fl. Slíkt var algengt í stillum á
þessu kuldaskeiði. Hafði jafnvel stöku sinnum
tekið fyrir róðra á þeim harðindaárum af þess-
um sökum. Nú sést ekki slíkur ís lengur.
Nú skriðu bátarnir auðveldlega í gegnum
spöngina, sem varð því mjórri er vestar dró í
sundið. Allir kepptust við róðurinn til að komast
sem fyrst til veiða, suðvestur af Hellnanesi.
Bátarnir lögðust í svokallað Hóladjúp; Staparar
austast, Ólafur og Helgi vestast, var drjúgur
kippur á milli bátanna. Ekki fara sögur af afla-
brögðum í þessum róðri en hann mun hafa verið
lítill og misjafn, einsog síðar segir frá. Sá grái
var aldrei fljótur til og síst á þessum tíma dags.
Rökkur og náttmyrkur eiga betur við hann
einsog alkunna er. Leið svo fram um hádegið.
Bátarnir og áhafnir þeirra voru sem hér seg-
ir. Frá Stapa: Hreggviður, áttæringur með 9
mönnum á. Formaður Árni Björnsson, bóndi í
Stapabæ. Hásetar Vigfús Sigurðsson, Pét-
ursbúð; Sigurður yngri, sonur hans, og annar
sonur, Sigurður eldri, bóndi í Bergþórsbúð. Jón
Sigurðsson, bóndi í Eiríksbúð, bróðir Sigurðar;
Magnús Sigurðsson, vinnumaður, s.st.; Bjarni
Guðmundsson bóndi í Brandsbúð; Þorvarður
Þórðarson (faðir móður minnar), bóndi í Bjarn-
arbúð. Allir frá Stapa, og auk þeirra Breiðvík-
ingurinn Pétur Jónsson, bóndi á Faxastöðum.
Frá Hellnum: Snarfari, áttæringur, formaður
Ólafur Ólafsson, bóndi á Skjaldartröð, með 9
manna áhöfn. Hásetar: Kristmundur Ólafsson,
kallaður Nasi, bóndi á Neðri-Keldu; Jósef Jóns-
son, bóndi Garðsbúð; Guðni Guðmundsson,
bóndi Melabúð (tengdasonur Ólafs, og flutti síð-
ar til Manitoba í Kanada, með Guðrúnu konu
sinni og fjölskyldu). Páll Kristjánsson, bóndi á
Vætuökrum (bróðursonur Kristínar, konu Ólafs
formanns); Brynjólfur Daníelsson, bóndi og
hreppstjóri, Gröf í Breiðuvík og mágur Ólafs.
Brandur Jóhannesson, í Brekkubæ, síðar bóndi
í Bárðarbúð, tengdasonur Ólafs. Kristján Sig-
urðsson, bóndi í Þrengslabúð; Skúli Sigurðsson
(eða Jón bróðir hans), bóndi Stóra-Kambi. Þeir
Kambsbræður og Magnús bóndi Jónsson í
Syðri-Tungu voru svo að segja fastráðnir hjá
Ólafi á vorvertíðum. Er hugsanlegt að geti
skeikað til um 2–3 af þeim sem nefndir eru að
hafi verið í róðrinum.
Annar bátur frá Hellnum var Farsæll, sex-
æringur, formaður Helgi Árnason bóndi í Gís-
labæ. Hásetar: Jón í Gíslabæ, elsti sonur Helga;
Pétur Pétursson Jónssonar, bónda á Malarrifi;
Árni Gíslason, lausamaður s.st.; Frímann Jóns-
son sem bjó ásamt móður sinni að Öxnakeldu
efri (Efri-Keldu); Andrés Andrésson, frá Blá-
feldi í Staðarsveit og síðar ábúandi í Miðhúsum,
Breiðuvík. Þá húsmaður í Gíslabæ, síðar
tengdasonur Helga og bóndi á Efri-Keldu, sem
hann gaf nafnið Lindarbrekka. Svo mun hafa
verið einn maður að auki frá Bárðarbúð. Alls
munu í áhöfnum bátanna þriggja hafa verið 24–
25 menn.
„Svartir hrafnar“
Fyrstu veðrabrigðin sem sjómenn tóku eftir
þennan dag var að kolsvartan skýjaflóka dró yf-
ir Skarðsheiði og litlu síðar Grímsstaðamúla og
Ljósufjöll. Nokkrir, þ. á m. Vigfús, höfðu áður
séð „svarta hrafna“, þ.e. skýjaflóka, þarna í
austrinu, sem stækkuðu ört, tættust svo í sund-
ur og hurfu og aðrir komu og fóru með sama
hætti. Þótti sjómönnum fyrirbæri þessi jafnan
vita á vont. Allt í einu tóku skýhnoðrar þessir að
stækka óðfluga og breiðast út, vestur yfir fjall-
garðinn sem hríðarmökkur. En hvítalogn hélst,
þrátt fyrir að sortinn í austri ykist og hyldi hin
fjarlægari fjöll, hvert af öðru. Meinlaust él,
sögðu sumir. En þessi hraði var ískyggilegur,
vindur hlaut að fylgja fast eftir, sögðu aðrir.
Nú tóku menn eftir, þó logn héldist, að komin
var vaxandi bárukvika úr aust-suðaustri, þver-
gangur kallaður. Ótvírætt merki um storm útaf
Borgarfirði og Mýrum. Jú, þarna var komin
hetta á Jökulinn með tætingsfari á norðaustan.
Það var horft til fjalla, horft til hafs, skimað allt
um kring. Hvað líður hinum bátunum?
„Hann verður illa undir honum hann Helgi,
að vera svona vestarlega ef hann er að rjúka
upp með norðan,“ hafði Ólafur sagt. Það hnuss-
aði í sumum hásetunum. Þeir héldu að væsti
hvorki um Helga né aðra í sama veðri. Ólafur
skeytti því engu en sagði:
„Gefið honum auga ef veður spillist, því ég er
farinn að tapa sjón, einsog þið vitið.“ Svo kom
skipunin:
„Jæja, drengir mínir, við skulum hafa uppi
sóknirnar. Þeir sem ekki eru niðri, geta farið að
draga upp stjórann.“ Þessu var hlýtt án tafar,
sumir brostu þó í kampinn; Hann var víst farinn
að verða sjódeigur, gamli maðurinn.
Heiftarsnögg veðurbrigði
Vart voru þeir Ólafsmenn komnir undir árar
þegar tók að hvessa af norðaustri. Fylgdi brátt
hríðarkóf, með sívaxandi veðurhæð, tók bráð-
lega af alla landsýn þó rofaði til á milli éljanna.
Einkum er leið á daginn, en veðurhæðin fór
vaxandi fram yfir nónbil. Öllum heimildum ber
saman um að sjómenn hafi brugðist skjótt við er
veðurútlitið tók að spillast, jafnframt því sem
enginn þessara manna mundi til svo heiftar-
snöggra veðurbrigða hér um slóðir, sem þennan
dag.
Staparar voru best undir veðrinu, en töldu þó
rétt að reyna að berja á árum til að grynna á sér
undir segl og treysta að ná þannig Malarrifi.
Nokkrar sagnir gengu um ráðagerðir þeirra og
tilþrif. Skal drepið á þær lítillega. Þeir bræður,
Vigfús og Jón, þóttu atkvæðamenn. Vigfús var
sagður og bráðlyndur mjög, aðgætinn og veð-
urglöggur og af sumum þar fyrir talinn sjódeig-
ur. Árni formaður var áhuga- og dugn-
aðarmaður, en bæði hann og Pétur á
Faxastöðum þóttu hírnir á sjó. Árni auk þess
deigur þegar vont var í sjóinn, enda orðinn all-
roskinn maður. Því var fleygt að Vigfús hafi átt
að segja strax um morguninn að þetta logn ent-
ist ekki lengi. Sig hefði dreynt kvenmann sem
vildi vera góð við hann. Þá væri ekki von á verra
með veðrið.
Um leið og útlit fór að spillast tók Vigfús að
ókyrrast. Hann hlustaði, beinlínis þefaði út í
rúmið.
„Hann ætlar að renna upp með veður,“ sagði
Vigfús loks.
„Það verður samloði“ (hægð eða vindamót,
máltæki Árna), gegndi Árni þegar. Vigfús svar-
aði með því að þeir bræður ruku framí og tóku
að draga stjórann handstinnan. Þá segir Pétur:
„Hérna er ættarblóðið (hákarlinn). Hann er
að koma við.“ Þá kallar Árni;
„Hvað er þetta drengir, heyrið þið ekki?
Hann er að koma við hjá honum Pétri.“ Hníf-
ilyrði voru svör bræðranna, sem hömuðust eins-
og óðir menn við að draga inn stjórann. Þá segir
Árni: „Ég er svoleiðis aldeilis hissa hvernig þið
látið. Það er rétt einsog lygni eitthvað við. Við
verðum víst að hafa uppi, stjórinn er kominn á
loft.“ Þeir gerðu svo allir, Pétur líka.
Þeir bjuggust nú til heimferðar í skyndi.
Veðrið hans Vigfúsar var skollið á um leið, eins-
og hendi væri veifað. Þeir börðu árum góða
stund, uns þeim virtist ganglaust orðið með öllu.
Staparar hyggja nú að ferðum Ólafs, þar sem
hann smámalar fram úr þeim í áttina til lands.
Þótt báðir bátarnir væru vel mannaðir, var það
sögn kunnugra að Snarfari Ólafs væri mun ár-
léttari og gangbetri bátur í mótvindi en Hregg-
viður Árna. Árni sat undir stýri og sem hann
sér að sundur dregur með þeim Ólafi, hvetur
hann menn sína að duga sem best. Nú þurfi að
hafa hraðan á að ná landvari því sér lítist ekki á
útlitið. Vigfús hló við kalt og spurði á móti hvort
honum fyndist liggja á núna. Þeir Vigfús gáfu
nú upp róðurinn. Vos og ágjöf jókst mjög, svo
standa varð í stampaustri. Var sagt að Árna hafi
nánast fallist hendur um sinn, þegar riðhnútur
reið á bátinn flatan svo að hálffyllti.
Árni missir kjarkinn
Þessu á Pétur að hafa lýst svo síðar, þegar
þeir hafi verið að seglbúa; „Gekk þá rið sem
huldi Jökulhaus, þá kallar Árni, „Passaðu á þér
hendurnar, Pétur!“ „Haltu á þér kjaftinum“,
sagði ég.“ „Guð hjálpi okkur,“ sagði hann. Og
þar með missti hann móðinn. Þá brá ég mér aft-
urí, kippti uppaf stýrissveifinni og snoppungaði
hann. Við það fékk hann kjarkinn aftur.“
Þeir Vigfús og Jón, ásamt Pétri, voru hörku-
duglegir sjómenn á hverju sem gekk. Tókst
þeim að koma upp mastrinu í veðurhamnum og
haga seglum eftir því sem báturinn þoldi og
best tók. Minnkaði nú ágjöf til muna og náðu
Staparar heilu og höldnu á seglum undir
Drangvog, örstutt austur af Malarrifslending-
unni. Reru þeir inní voginn, tóku þar land og
brýndu bátinn uppúr flæðarmáli. Hásjávað var
og brimlaust inni í vognum. Var sagt að Árni
hefði stýrt sjálfur og farist það vel að vanda. En
orðbragð Vigfúsar, þegar þeir voru að seglbúa,
hefði verið með óþvegnara móti þann daginn.
Árni skeytti því engu, enda talinn mesti geð-
prýðismaður. Skráð 1959.
Bókarkafli Alþýðuskáldið, bóndinn og fræðimaðurinn Valdimar Kristófersson frá Skjaldartröð undir Jökli kom víða við í skrifum
sínum. Hann skildi eftir sig jafnt minningabrot sem ljóð og skáldskap. Hér er gripið niður í frásögn af hákarlaveiðum í ofsaveðri.
Norðanáhlaupið 1886
Sólstafir og svikaglennur – Bundið mál og óbundið,
mannlíf og sagnir undir Jökli eftir Valdimar
Kristófersson frá Skjaldartröð er gefin út af
Kristófer Valdimarssyni. Sæbjörn Valdimarsson rit-
stýrði. Bókin er 349 bls. að lengd og myndum prýdd.
Valdimar bóndi við slátt á Glansaflötinni síðla á
sjötta áratugnum.
Ljósmynd/Sæbjörn Valdimarsson
Hafnarframkvæmdir á Hellnum á öndverðum 7.
áratug síðustu aldar.
Fjórir ættliðir í stofunni í Skjaldartröð: Karólína Rut Valdimarsdóttir með Þórdísi Mjöll, dóttur sína.
Valdimar á hægri hönd og Kristrún móðir hans til vinstri við mæðgurnar.
Kristófer Valdimarsson og Valdimar Hallbjörnsson leggja að Hellnabryggju á Sædísinni um 1960.
Ljósmynd/Valgerður Valdimarsdóttir