Morgunblaðið - 21.12.2003, Blaðsíða 34

34 SUNNUDAGUR 21. DESEMBER 2003 MORGUNBLAÐIÐ
Nýleg birting breskaþjóðskjalasafnsins á fá-einum skjölum varð-andi starfsemi gagn-njósnara Breta á
Íslandi, Ib Árnasonar Riis, í síðari
heimsstyrjöldinni varð breska dag-
blaðinu Sunday Times tilefni æsilegr-
ar umfjöllunar þar sem vegið var
ómaklega að þessum aldna Íslend-
ingi, sem búsettur er í Bandaríkjun-
um og sagt hefur sögu sína í bók Ás-
geirs Guðmundssonar „Gagnnjósnari
Breta á Íslandi“ sem út kom árið
1991.
Umrædd skjöl voru gerð opinber í
úrvali af skjölum bresku öryggis-
þjónustunnar, MI5, sem gerð voru
opinber í maímánuði sl. Skjöl varð-
andi öryggis- og leyniþjónustustarf-
semi eru jafnan háð strangri leynd
einkum um aðferðir og einstaklinga
sem hlut eiga að máli. Bresk stjórn-
völd hafa létt leynd af ýmsum þáttum
starfsemi leyniþjónustunnar á und-
anförnum árum og birtir þjóðskjala-
safnið slík skjöl öðru hverju.
Skjölin um gagnnjósnarann COB-
WEB, eins og Bretar nefndu Ib Riis,
eru einungis 30 blaðsíður í heild og
taka einungis til fyrri hluta ársins
1942. Er meginefni þeirra skýrslur
um komu hans til landsins á útmán-
uðum það ár, og frásögn fulltrúa
bresku öryggisþjónustunnar, R.T.
Reed, af gagnnjósnastarfsemi sem
hann var viðriðinn þar til fulltrúi
leyniþjónustunnar „Secret Intelli-
gence Service“ eða MI6, sem annast
slíka starfsemi á erlendri grundu, tók
við umsjón hans í júlímánuði.
Blaðamenn Sunday Times kusu af
einhverjum ástæðum að slá upp
vangaveltum í skýrslu Reeds sem
teknar úr samhengi gátu bent til þess
að breska leyniþjónustan hafi ekki
treyst gagnnjósnara sínum og hann
hefði átt þátt í að tilraun til að lokka
þýsk herskip í Noregi í gildru Breta
mistókst og átt aðild að óförum skipa-
lestarinnar PQ-17 á leið frá Íslandi til
Rússlands í júlímánuði 1942. Örlög
skipalestarinnar hafa ávallt verið
hitamál meðal breskra og banda-
rískra sjómanna sem grunaði að
skipalestinni hefði verið fórnað í
þessu skyni en seinni tíma rannsókn-
ir hafa löngu afsannað þá kenningu.
Hvort sem vanþekkingu blaða-
mannanna á efninu, flausturslegum
vinnubrögðum eða hreinni æsifrétta-
mennsku er um að kenna hafa við-
brögð Ibs Riis sjálfs, sem þeir veittu
tækifæri til andmæla í grein sinni, nú
leitt til birtingar á yfirlýsingu bresku
öryggisþjónustunnar og leyniþjón-
ustunnar um hið gagnstæða og er
það vel.
Atvinnulausi stýrimaðurinn
Ib Riis var ungur atvinnulaus
stýrimaður í Kaupmannahöfn er hon-
um bauðst að fara á vegum þýsku
leyniþjónustunnar sem njósnari til
Íslands. Þar hugði hann að tækifæri
mundi bjóðast að komast í siglingar
og gekkst undir þjálfun í njósnaskóla
í Hamborg. Strax og hann kom til
landsins með þýskum kafbáti, og með
senditæki í fórum sínum, gekk hann
öryggisþjónustu breska hersins á
hönd og sagði sögu sína. Var hann
fluttur til Bretlands og hafður í haldi
á meðan gengið var úr skugga um
heilindi hans. Er fullvíst þótti að
hann hefði ekkert illt í hyggju var
hann fluttur aftur til Íslands og gert
að starfa sem gagnnjósnari. Skyldi
hann senda Þjóðverjum skeyti eins
og ekkert hefði í skorist sem samin
voru af bresku leyniþjónustunni.
Ekki stoðaði að fela öðrum notkun
senditækisins þar eð tengiliðir hans
þekktu handbragðið á morslyklinum
sem hver loftskeytamaður er auð-
þekktur af líkt og fingrafari.
Bandamenn hófu um þetta leyti að
vefa víðtækan blekkingarvef sem
ætlað var m.a. að beina sjónum Þjóð-
verja frá fyrirhuguðum innrásarstöð-
um á ströndum Miðjarðarhafs og
Ermarsunds árin 1943 og 1944.
Byggðist blekkingin á því að telja
Þjóðverjum trú um að liðssafnaður
bandamanna væri mun meiri en raun
var, t.d. á Íslandi og væri m. a. stefnt
gegn Noregi. Stuðst var við gagn-
njósnara, fjarskipti sem vitað var að
Þjóðverjar hlustuðu á og önnur
blekkingabrögð. Þá hjálpaði það til
að Bretar höfðu um langt skeið getað
lesið skeytasendingar Þjóðverja sem
notuðust við dulmálsvélina „Enigma“
og gátu þannig sannreynt árangur
sinn. Bandamenn náðu markmiði
sínu fullkomlega og þótt Þjóðverjar
sæju ekki ástæðu til að auka við her-
styrk sinn í Noregi umfram það sem
þeir höfðu þegar áætlað að nægja
myndi til varnar er enginn vafi að
blekkingin varð til þess að miklu her-
liði, sem annars hefði mátt beita ann-
ars staðar, var haldið í Noregi.
Ib Riis kom aftur til Íslands úr
Bretlandsförinni skömmu eftir að
upp hafði komist að skipsmenn á
flutningaskipinu Arctic hefðu sam-
þykkt að senda Þjóðverjum veður-
upplýsingar á leið skipsins frá Spáni
gegn því að ekki yrði ráðist á skipið.
Bretar höfðu ráðið í sendingarnar og
hneppt áhöfnina í varðhald. Var áætl-
að að nota Ib og Jens Pálsson, loft-
skeytamann á Arctic, til þess að
lokka þýsk orrustuskip sem Hitler
hafði skipað til varnar í Noregi, og
voru mikil ógn við Rússlandsskipa-
lestir bandamanna, í gildru breska
flotans. Frá henni var þó horfið að
líkindum sökum þess að Jens þver-
neitaði að sinna starfinu og hlaut vist
í bresku fangelsi til stríðsloka fyrir
vikið.
Var áætluninni nú breytt nokkuð
og Ib ásamt öðrum gagnnjósnara í
Bretlandi fengið verkefni við að
draga athygli Þjóðverja frá skipalest-
inni PQ-17 með tilraun til að láta
Þjóðverja halda að stefnt væri að inn-
rás í Noreg frá Orkneyjum og Ís-
landi. Ef vel tækist til mætti ef til vill
jafnframt lokka þýsku orrustuskipin
með Tirpitz í fararbroddi úr skjóli
sínu í Noregi í veg fyrir meintan inn-
rásarflota og í gin bryndreka banda-
manna.
Í skeytum þeim sem þýska leyni-
þjónustan í Kaupmannahöfn fékk að
því er hún taldi frá njósnara sínum
„Eddu“ á Íslandi og Ásgeir Guð-
mundsson sagnfræðingur hefur aflað
í þýska ríkisskjalasafninu í Freiburg
er greint frá skipakomum og herliði í
Hvalfirði. Hinn 26. júní, daginn fyrir
siglingu PQ-17, er greint frá því að
breskur sjóliði af tundurspilli sem
nýkominn var til hafnar hefði sagt
góðum vini njósnarans frá því að lest
skipa með herlið um borð hefði safn-
ast saman á herskipalæginu í Scapa-
Flow á Orkneyjum og teldi hann að
þeim skyldi stefnt til innrásar í sunn-
anverðan Noreg. Segir njósnarinn
jafnframt að þar eð þetta virðist ár-
íðandi skuli hann reyna að afla frek-
ari upplýsinga.
Skeytinu var ætlað að verða Þjóð-
verjum tilefni til að kanna skipalægið
úr lofti þar sem allmörgum skipum
hafði verið safnað saman og siglt var í
átt til Noregs í blekkingarskyni.
Óhagstætt veður kom hins vegar í
veg fyrir að Þjóðverjar yrðu hennar
varir og brygðust við á þann hátt sem
Bretum hugnaðist.
Af skjölum öryggisþjónustunnar
er ljóst að ekki stóð til að láta uppi um
siglingu PQ-17 úr Hvalfirði fyrr en að
ljóst væri að Þjóðverjar hefðu fundið
hana á siglingu að tveimur til þremur
dögum liðnum. Til að vekja ekki tor-
tryggni ef ekkert heyrðist frá honum
um skipalestina sem lagði úr höfn
laugardagskvöldið 27. júní var látið
líta svo út að hann hefði reynt að til-
kynna um ferðir skipalestarinnar
mánudagskvöldið 29. en ekki tekist
sökum slæmra skilyrða. Skeytið var
loks sent að kvöldi miðvikudagsins 1.
júlí er ljóst var að þýskar flugvélar
hefðu þegar fundið skipalestina. Hún
fannst reyndar fyrst með miðun fjar-
skiptasendinga þann sama morgun
60 sm austur af Jan Mayen. Þá virð-
ast Þjóðverjar hafa miðað út og lesið
neyðarskeyti tveggja skipa sem helt-
ust úr lestinni undan Norðurlandi
mánudaginn 29. júlí.
Gagnnjósnarinn tryggður í sessi
Í skýrslu sinni mat Reed það svo
að tekist hefði að styrkja traust Þjóð-
verja á njósnara sínum á Íslandi og
þannig tryggja hann í sessi sem
gagnnjósnara Breta.
Höfundar greinarinnar í Sunday
Times staðhæfa að Þjóðverjar hafi
fengið pata af áætlunum Breta um að
nota skipalestina PQ-17 til að lokka
orrustuskip þeirra með Tirpitz í
gildru og þeim verið snúið aftur til
hafnar af þeim sökum. Vísa þeir þar í
áætlun sem yfirmaður Heimaflotans
lagði upphaflega fyrir yfirstjórn flot-
ans en fékk ekki samþykkta. Sú áætl-
un er vel þekkt og hefur verið lýst
annars staðar, en hennar er að engu
getið í umræddum skjölum. Þá full-
yrða þeir ranglega að skjölin um
Cobweb greini frá því að hinn breski
stjórnandi hans hafi grunað hann um
að hafa komið upp um áætlunina með
því að senda Þjóðverjum meiri upp-
lýsingar en til var ætlast. Er vísað til
þess að yfirmenn Reeds í London
hefðu spurt hann hvernig Þjóðverjar
hefðu getað komist á snoðir um þrjú
mikilvæg atriði varðandi skipalestina
þegar Ib átti einungis að leka einu til-
teknu atriði (þ.e. brottförinni eftir að
skipalestin hefði þegar fundist).
Grein sinni ljúka þeir með því að
ítreka að skjölin sýni hvernig MI5
hafi haldið að Ib gæti hafa varað
Þjóðverja við blekkingunni og full-
yrða að þar sé sagt að hann sé „senni-
lega ekki eins mikill andnasisti og
við“.
Eins og annað sem að ofan greinir
er þetta tekið úr samhengi í lýsingu
Reeds á samtali sem hann átti við Ib
Riis. Í skýrslunni segist hann hafa
sagt við Ib að þótt hann væri e.t.v.
ekki alveg eins mikill andnasisti og
þeir Bretar væri starf hans þeim afar
mikilvægt og hann óskaði að áfram-
hald yrði á samstarfi þeirra þótt hann
vissi ekki hversu langt Ib væri tilbú-
inn að ganga svo bandamenn mættu
hafa sigur í styrjöldinni. Þessu hafi
Ib svarað að bragði þannig að vart
hefði hann gefið sig fram og veitt
Bretum allar þær upplýsingar sem
hann hefði gefið ef hann óskaði ekki
málstað þeirra sigurs.
Reed lýsir því einnig í skýrslunni
að ákveðið hefði verið að Ib skyldi
ekki senda skeyti þeirra eftirlitslaus
þótt það þyrfti ekki að vera kunnáttu-
maður í morsi. Þar eð hinn nýkomni
fulltrúi MI6, William H. Blyth, kunni
ekki mors lagði Reed mikla áherslu á
að sannfæra Ib um að hann kæmist
ekki upp með að senda Þjóðverjum
annað en það sem honum væri uppá-
lagt og væri m.a. hlustað á skeyta-
sendingarnar í Bretlandi.
Lýsir hann því að skömmu eftir að
tengiliður Ibs í Hamborg, Berger að
nafni, hafi eitt sinn sent honum
kveðju sína án dulmáls og Ib svarað í
sömu mynt eins og til var ætlast hafi
Reed notað tækifærið og sagst hafa
fengið fyrirspurn frá Bretlandi um
þessar einkennilegu ókóðuðu send-
ingar. Sjálfur fullyrti Reed í skýrsl-
unni að útilokað væri að Ib gæti dul-
kóðað skeyti frá eigin brjósti á
skömmum tíma. Til þess væri kóðinn
allt of flókinn og yrði hann að senda
án dulmáls ef hann ætlaði að svíkjast
undan merkjum og slíkar sendingar
vissi hann að yrðu uppgötvaðar þeg-
ar í stað. Sjálfur hefur Ib lýst því að í
mörgum tilvikum hafi hann ekki
komið að dulkóðun skeyta sinna.
Annar þýskur njósnari á Íslandi?
Reed hafði í raun borist fyrirspurn
um það hvernig þrír tilgreindir þætt-
ir varðandi skipalestina PQ-17 hefðu
getað borist Þjóðverjum (sem Bretar
hafa án efa uppgötvað við lestur
þýskra dulmálssendinga) þegar
gagnnjósnarinn hefði einungis nefnt
einn þessara þátta í sínu skeyti.
Væru hinir tveir þættirnir þess eðlis
að aðeins einhver á Íslandi hefði get-
að komið þeim á framfæri, t.d. að tvö
skip hefðu helst úr lestinni austur af
Vestfjörðum mánudaginn 29. júní.
Hitt atriðið var að skipalestin væri að
safnast saman í Hvalfirði.
Komst Reed að þeirri niðurstöðu
að allt benti til þess að annar þýskur
njósnari sem þeir hefðu átt von á
væri kominn til landsins og hefði sent
upplýsingar um skipalestina sem
hann hefði séð á ferð sinni með
Gegn gagnnjósnari
Enga ásökun um svik íslenska gagnnjósnarans, Ibs Árna-
sonar Riis, er að finna í nýbirtum gögnum bresku leyni-
þjónustunnar og ályktanir sem birtust í Sunday Times því
ekki á rökum reistar. Skipalestinni PQ-17 var ekki fórnað
til að lokka Tirpitz í gildru. Kemur það fram í frásögn Frið-
þórs Eydals sem skýrir tengsl gagnnjósnarans við óhappa-
för þekktustu skipalestar síðari heimsstyrjaldarinnar frá Ís-
landi sumarið 1942 og hvernig hin nýbirtu gögn urðu efni
ólánsgreinar Sunday Times.
Breska flutningaskipið Navarino verður fyrir sprengjuárás.
Atvinnulausi stýrimað-
urinn Ib Árnason Riis
sem var gagnnjósnarinn
BEETLE í Reykjavík
árið 1943.
Skýring á dulmálskóða Ibs Riis úr skjölum bresku
leyniþjónustunnar. Kóðinn byggðist á flókinni notk-
un enskrar útgáfu bókar eftir bróður Leos Tolstoy
og urðu sendandi og móttakandi skeytanna að hafa
sömu útgáfu bókarinnar undir höndum.
Skipalestin PQ-17 séð úr þýskri könnunarflugvél, en skipalestin var á leið frá Íslandi til Rússlands.