Morgunblaðið - 04.04.2004, Blaðsíða 19

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 4. APRÍL 2004 19
Hútúar og tútsar eiga margt
sameiginlegt, þeir tala sama
tungumál, deila landsvæði og venj-
ur þjóðarbrotanna tveggja eru um
margt líkar. Engu að síður hafa
samskiptin lengi verið erfið. Túts-
ar eru mun færri en hafa þó lengi
ráðið meiru um stjórn landsins og
hefur sú staðreynd í gegnum tíð-
ina kallað fram reiði hútúa, þó
aldrei í líkingu við þá heift og það
hatur sem var leyst úr læðingi á
fyrstu mánuðum ársins 1994.
Morðæðið, sem kom yfir hútúa,
er jafnan skýrt með vísan til þess
að hinn 6. apríl 1994 var flugvél
hútúans Juvenal Habyarimana,
forseta Rúanda, skotin niður yfir
flugvellinum í Kigali. Forseti ná-
grannaríkisins Búrúndí, Cyprien
Ntaryama, fórst einnig í tilræðinu.
Innan fárra klukkustunda hafði
skollið á sannkölluð ógnaröld, of-
beldið breiddist út frá höfuðborg-
inni og um allt landið og því slot-
aði ekki fyrr en þremur mánuðum
síðar, þegar átta hundruð þúsund
manns lágu í valnum.
Enn er ekki ljóst hver stóð fyrir
morðinu á Habyarimana; róttækir
hútúar sem ósáttir voru við þá
ákvörðun hans að friðmælast við
uppreisnarsveitir tútsa (RPF) eða
hugsanlega útsendarar Pauls
Kagames, núverandi forseta Rú-
anda, en hann var fyrir tíu árum
leiðtogi RPF. Ljóst er á hinn bóg-
inn af þeim atburðum sem fylgdu í
kjölfarið að tútsum var kennt um,
róttækum hútúum hafði tekist að
sannfæra marga landa sína um að
allir tútsar væru óvinir þeirra.
Atburðirnir í apríl 1994 áttu sér
nefnilega forsögu. Mörgum mán-
uðum fyrr höfðu róttækir hútúar
tekið að mælast til þess að
óbreyttir hútúar tækju sér vopn í
hönd og réðust gegn nágrönnum
sínum, eins og vikuritið The Econ-
omist rekur í umfjöllun sinni um
þetta efni í síðustu viku. Eftir að
blóðbaðið hófst svo skyndilega var
útvarpsstöðvum jafnframt beitt til
að æsa upp hatur gegn tútsum.
Afleiðingin varð sú að ekki að-
eins skipulagðar sveitir manna
gengu berserksgang og brytjuðu
niður saklaust fólk með sveðjum
og öðrum heimatilbúnum vopnum
heldur einnig venjulegir, óbreyttir
borgarar sem hlýddu kalli öfga-
mannanna. Oft voru viðkomandi
reyndar neyddir til að taka þátt í
blóðbaðinu af hermönnum og
gjarnan var þeim heitið því, að
þeir mættu sölsa undir sig land-
areignir fórnarlambanna.
500 dæmdir til dauða
Uppreisnarsveitir tútsa, RPF,
unnu um síðir bug á stjórnarher
landsins og komu til Kigali í júlí
1994. Ríkisstjórn landsins riðaði til
falls og um tvær milljónir hútúa
flýðu til nágrannaríkisins Zaire
(sem nú heitir Lýðveldið Kongó),
margir þeirra höfðu tekið þátt í
þjóðarmorðinu. Friður komst
smám saman á en minningin um
blóðbaðið lifir þó enn og Kagame
forseti leyfir ekki mikla stjórn-
arandstöðu í landinu, hann vill
kæfa allar væringar í fæðingu.
Búið er að dæma um fimm
hundruð manns til dauða fyrir
þátttöku í þjóðarmorðinu fyrir tíu
árum og um eitt hundrað þúsund
manns sitja í fangaklefa. Ýmsir
höfuðpauranna hafa þó aldrei
náðst og ættingjar fólks, sem myrt
var þessa örlagaríku daga fyrir tíu
árum, bíða þess enn að réttlætinu
verði fullnægt.
Kofi Annan lýsir eftirsjá
Athygli vakti fyrr í vikunni þeg-
ar Kofi Annan lét þau orð falla að
hann hefði sjálfur getað gert
meira til að afstýra þjóðarmorðinu
í Rúanda. Annan var yfirmaður
friðargæsludeildar SÞ á þessum
tíma og því ábyrgur fyrir frið-
argæslusveitunum sem staðsettar
voru í Rúanda; hafa samtökin
lengi verið gagnrýnd fyrir að hafa
ekki brugðist við blóðbaðinu og
jafnvel, að starfsfólk SÞ hefði átt
að gera sér grein fyrir því löngu
áður í hvað stefndi.
Fram hefur komið að Romeo
Dallaire, herforingi frá Kanada,
sem þá stjórnaði friðargæslu-
sveitum SÞ í Rúanda, fór fram á
að fá að afvopna þjóðvarðliða í
landinu til að koma í veg fyrir út-
rýmingu tútsa þremur mánuðum
áður en fjöldamorðin hófust. Yf-
irmenn hans hjá SÞ gerðu ekkert
og stjórnvöld í Washington –
minnug atburða í Mogadishu í
Sómalíu árið áður, þegar heima-
menn drápu hóp bandarískra frið-
argæsluliða og drógu lík þeirra
um götur borgarinnar – beittu sér
fyrir því að friðargæslumennirnir
á staðnum væru fluttir brott, en
ekki að sendur yrði liðsauki.
Dallaire kvaðst ekki þurfa nema
um tvö þúsund menn. Í staðinn
mátti hann horfa upp á það að lík-
in hrönnuðust upp. Þessi reynsla
fékk svo á hann að lengi á eftir
dreymdi hann lík í hrúgum og
missti næstum vitið áður en hon-
um tókst að rífa sig upp á ný.
„Alþjóðasamfélagið brást Rú-
anda og við hljótum alla tíð að
minnast þess með mikilli eftirsjá,“
sagði Kofi Annan fyrir síðustu
helgi. Sagði hann að minningin um
atburðina í Rúanda hefði haft
áhrif á margar gjörðir hans í emb-
ætti framkvæmdastjóra SÞ. The
Economist segir að vissulega hafi
alþjóðasamfélagið lært nokkuð af
þeim atburðum sem gerðust í Rú-
anda fyrir tíu árum. Ýmislegt
megi þó læra enn, einmitt þess
vegna þurfi menn að leiða hugann
að þjóðarmorðinu í Rúanda á þess-
um tímamótum. Blóðbað í líkingu
við þetta megi ekki endurtaka sig.
UNHCR. Ég flúði inn í bækistöðvar
Rauða krossins og starfsfólk
UNHCR fylgdi okkur eftir. Þar föld-
um við okkur í tjöldum. En þeir
komu ekki inn í okkar búðir. Þeir
rústuðu hins vegar húsakynnum
UNHCR og Lækna án landamæra.
Eina sem við heyrðum var: „drepum
hvíta manninn, drepum hvíta mann-
inn.““
Maríanna segir að seinna hafi
UNHCR sleppt hútú-leiðtoganum.
Annað hafi ekki verið hægt. „Sem
betur fer var enginn drepinn í þess-
um látum. Einn blaðamaður komst
undan á flótta, þeir grýttu hann. En
annars fór þetta ekki eins illa og það
hefði getað gert,“ segir Maríanna.
Tók mjög á
Maríanna segist hafa verið afskap-
lega feginn þegar hún yfirgaf Tans-
aníu eftir þriggja og hálfs mánaðar
dvöl. Aðstæðurnar hafi tekið mjög á,
bæði líkamlega og andlega. Dvöl
hennar í Tansaníu hafi þó ekki verið
versta sendiför hennar fyrir Rauða
krossinn, veran í Afganistan standi
þar upp úr enda borgarastyrjöld í
þann mund að skella á fyrir alvöru.
Þá hafi það gerst á meðan Maríanna
var í Afganistan að samstarfsmaður
hennar, Jón Karlsson hjúkrunar-
fræðingur, var myrtur. Þá minningu
sé erfitt að lifa við. Sú lífsreynsla sem
hún hafi öðlast í sendiferðum sínum á
vegum Rauða krossins sé þó ómet-
anleg. „Maður lærir að þekkja hvað
skiptir máli í lífinu,“ segir hún. „Þó
að maður skipti ekki um bíl á tveggja
ára fresti þá skiptir það ekki öllu
máli.“
lífinu
david@mbl.is