Morgunblaðið - 04.04.2004, Blaðsíða 27

bakteríur voru á þessum árum not-
aðar í grundvallarrannsóknir í
sameindalíffræðinni.
Ég fór til London 1959 þessara
erinda, eftir að hafa unnið eitt ár í
lyfjaverksmiðju í Kaupmannahöfn.
Ég var tvö ár í bakteríuerfðafræði
á rannsóknarstofu á Hammer-
smith-spítalanum í London hjá
William Hayes sem var einn af
frumkvöðlunum á þessu sviði. Eftir
það fór ég til Bandaríkjanna og
komst þar að hjá öðrum mjög
þekktum bakteríuerfðafræðingi,
Edward Adelberg við Yale-háskól-
ann. Ég var í doktorsnámi hjá hon-
um og lauk doktorsprófi frá Yale
1965. Það var góður tími í rann-
sóknunum.
Síðan lá leiðin til Napolí á Ítalíu,
þar sem ég starfaði í tvö ár á al-
þjóðlegri rannsóknarstofnun en fór
svo aftur til Bandaríkjanna og
bjóst þar við lengri dvöl en raun
bar vitni.
Mér bauðst starf hér heima.
Ákveðið var að fara að kenna líf-
fræði við verkfræðideild Háskóla
Íslands. Sú kennsla fór af stað
haustið 1968.
Ótrúlegt hvað fólk leitar heim
Að hluta var þessi ákvörðun tek-
in af fjölskylduástæðum. Ég og
konan mín, Bergþóra Elva Zebitz,
áttum von á barni og vildum gjarn-
an flytja heim. Dóttir okkar fædd-
ist á Íslandi vorið 1968, fyrir áttum
við fósturdóttur. Við Elva kynnt-
umst í Kaupmannahöfn meðan ég
var þar við nám og hún starfandi
sem kjólameistari. Við giftum okk-
ur árið 1955.
Þegar heim til Íslands kom fékk
ég aðstöðu til rannsókna á Til-
raunastöðinni á Keldum og hafði
þá aðstöðu í tíu ár, sem var rausn-
arlegt af þáverandi forstöðumanni
Guðmundi Péturssyni. Ég fékk
góðan styrk erlendis frá til að
kaupa tæki og standa undir rann-
sóknum fyrstu árin. Þetta kom sér
vel þar sem enga peninga var að
hafa hér heima til slíkra rann-
sókna.
Kennslan varð gífurlega tíma-
frek og störf við ýmiskonar upp-
byggingu þar að lútandi. Við fórum
mjög fljótlega af stað með líffræði-
nám til BS-prófs og var það með
svipuðu sniði og námið er enn.
Ákveðið var að þetta yrði þriggja
ára nám að sænskri fyrirmynd, en
einnig var litið til fyrirkomulags
slíks náms í Bretlandi og Banda-
ríkjunum. Við vildum hafa þetta
tiltölulega stutt grunnnám. Þessi
kennsla hafði upphaflega verið
hugsuð til þess að fá náttúrufræði-
kennara í gagnfræða- og fram-
haldsskóla sem þá var tilfinnanleg-
ur skortur á. En við kennararnir
höfðum strax í huga að kennslan
ætti ekki síður að vera til und-
irbúnings fyrir framhaldsnám fyrir
verðandi vísindamenn. Aðsóknin
varð mjög mikil og hefur verið all-
ar götur síðan, en það voru innan
við 30 Íslendingar með háskólapróf
í líffræði þegar kennslan hófst.
Margir þeirra tóku þátt í líffræði-
kennslunni. Búið er að útskrifa yfir
800 líffræðinga frá Háskóla Ís-
lands. Um 170 þeirra hafa lokið
doktorsnámi, langflestir þeirra
hafa komið heim til starfa, aðeins
um 20 virðast hafa sest að erlendis,
og þá langoftast vegna þess að þeir
eiga erlenda maka. Það er ótrúlegt
hvað fólk leitar heim til Íslands.
Störfum hefur fjölgað mikið hér,
þótt okkur sameindalíffræðingum
hafi þótt varið of litlu fé til rann-
sóknanna. Það hefur verið erfitt að
stunda grundvallarrannsóknir í
þessum greinum vegna fjárskorts.“
Blómin í stofunni
Guðmundur Eggertsson er
fæddur í Vatnshorni í Skorradal,
næstelstur fimm systkina. Mánað-
argamall flutti Guðmundur með
fjölskyldu sinni að Bakkakoti,
næsta bæ við Vatnshorn. Þegar
hann var fimm ára gamall flutti
fjölskyldan að bænum Bjargi sem
er rétt fyrir utan Borgarnes.
„Þar höfðu foreldrar mínir bú-
skap. Faðir minn var Eggert Guð-
mundsson, ættaður frá Eyri í
Flókadal. Hann var bóndi en vann
löngum verkamannavinnu í Borg-
arnesi samhliða búskapnum.
Móðir mín var Aðalheiður Lilja
Jónsdóttir, ættuð úr Grímsnesi.
Hún vakti snemma áhuga minn á
gróðri, var mikil blómaræktar-
kona,“ segir Guðmundur.
Þess sér stað í stofu hans á
fjórðu hæð við Bræðraborgarstíg
að hann hefur ekki tapað áhug-
anum á blómum. Vöxtulegar og
margvíslegar plöntur eru þar við
gluggann.
„Ég hef mjög gaman af að hafa
gróður í kringum mig,“ segir Guð-
mundur.
Hann kveðst hafa „legið mikið í
bókum“ í æsku og farið beint úr
unglingaskóla í Borgarnesi í
Menntaskólann á Akureyri, en
þaðan lauk hann stúdentsprófi 18
ára 1951.
Rannsóknirnar hjá mér gengu
hægt fyrstu tíu árin frá því ég kom
heim til starfa við HÍ. En svo fór
að komast meiri skriður á þær. Ég
hélt áfram með rannsóknir sem ég
hafði verið að vinna við áður en ég
kom heim, ég var að rannsaka svo-
kallaðar tRNA-sameindir, sem eru
lykilsameindir við próteinmyndun,
kannski einhverjar elstu sameindir
sem til eru í lifandi frumum og má
rekja feril þeirra allt til þess er
fyrstu frumur urðu til. Ég rann-
sakaði þessar sameindir frá erfða-
fræðilegu sjónarhorni en um 1980
komst ég í samstarf við Dieter Söll
við Yale-háskólann, en hann er ein-
mitt á ráðstefnunni hér núna.
Hann er einn fremsti sérfræðing-
urinn á þessu sviði. Á níunda ára-
tugnum fór ég til Yale á hverju ári
til starfa í nokkrar vikur eða mán-
uði. Það er mikilvægt að eiga sam-
starf við erlenda aðila. Við eigum
góða vísindamenn en aðstæður hér
eru þröngar þótt það standi nú til
bóta.
Sameindalíffræðin er gífurlega
„heitt“ rannsóknarsvið núna. Með-
al annars gegnir hún nú þegar og á
eftir að gegna gífurlega mikilvægu
hlutverki í læknisfræðinni.
Búið er að raðgreina erfðaefni
mannsins, ákvarða röð byggingar-
eininganna í erfðaefninu – en það
er mikið eftir enn hvað snertir
vinnu að frekari greiningu – að
skilgreina gen erfðaefnisins og af-
urðir þeirra.
Menn fylltust mikilli bjartsýni
þegar verið var að raðgreina erfða-
mengi mannsins og líftæknifyrir-
tæki blómstruðu. Aðferðir til þess
að raðgreina eru fljótvirkar en nú
hafa rannsóknirnar færst frekar yf-
ir í það að rannsaka afurðir gen-
anna – próteinin – og samskipti
þeirra, sem eru gífurlega flókin. Það
eru miklu seinunnari rannsóknir og
munu eflaust endast sameindalíf-
fræðingum í áratugi.
Klónun mannsins er ekki það
versta
Sumir eru mjög ákafir í að nýta
þegar í stað allar niðurstöður sem
koma fram. Hafa áhuga á að nýta
erfðatæknina til þess að breyta
erfðaefni mannsins. Ég held að það
sé ekki raunhæft og verði ekki í
bráð. Ég hef ekki trú á að búið sé
að klóna menn og tel að slíkt sé
mjög áhættusamt miðað við dýra-
tilraunir og vona að menn láti það
eiga sig. Klónun manns er þó ekki
það versta sem hægt er að finna
upp á, væru aðferðir öruggar.
Miklu meira áhyggjuefni er ef far-
ið verður að breyta erfðaefni
mannsins varanlega. Ég hef
áhyggjur af að menn fari að garfa í
því of fljótt. Það er ómögulegt að
segja til um hvað menn muni gera
eftir t.d. hálfa öld, varla hægt að
giska á það ef skoðað er hvað
þekkingu hefur fleygt mikið fram
síðustu 50 árin.
Okkur vantar enn gífurlega mik-
ið upp á að skilja hvernig sam-
skiptum genaafurða, próteinanna,
er háttað. Þetta er afar flókið sam-
skiptanet, margbrotið mjög. Lífið
er ekki einfalt.
Þróunin hefur gengið mikið út á
að gera lífið flóknara og flóknara
en ekki einfaldara. Það er merki-
legt að þeim mun betur sem menn
hafa áttað sig á hvernig fruman
starfar þeim mun erfiðara veitist
mönnum að útskýra uppruna lífs-
ins. Frumustarfsemi er marg-
brotnari og merkilegri en menn
höfðu tök á að ímynda sér. Ég
skrifaði nýlega grein um uppruna
lífsins í Náttúrufræðinginn og þar
bendi ég á hversu fjarri menn séu
því að skilja uppruna lífsins. Smá-
sameindir frumunnar geta mynd-
ast við ákveðnar aðstæður, sem ef
til vill voru fyrir hendi á frumjörð
en stóru kjarnsýrusameindirnar
myndast tæplega við sömu aðstæð-
ur. Menn héldu áður að líf hefði
kviknað í súpu lítilla, lífrænna sam-
einda, nú sjá menn að þetta er
fjarri því svona einfalt. Þótt þessar
sameindir væru látnar standa sam-
an í milljónir ára er óvíst að að
neitt myndi gerast. Ráðgátan um
upphaf lífsins er enn erfiðari en
hún var í augum manna fyrir hálfri
öld – ég er hræddur um að ég lifi
það minnsta kosti ekki að sú ráð-
gáta verði leyst.
Vísindin eru alþjóðleg
Það er ástæða til þess að minna
á að vísindin eru alþjóðleg og við
verðum að gera eins vel hér og
gert er á stóru rannsóknarstofun-
um erlendis. Þetta vill gleymast
þegar verið er að veita fé til rann-
sókna. Við getum ekki ætlast til að
okkar vísindamenn geti skilað
vinnu sem er sambærileg við það
sem gerist á góðum rannsóknar-
stofum erlendis nema að þeir hafi
sambærileg skilyrði. Við höfum
ekki bolmagn til þess að reka
margar slíkar rannsóknarstofur en
nokkrum slíkum gætum við haldið
úti. Fjárveitingar til þessa hafa
verið af skornum skammti en nú er
verið að endurskipuleggja sjóði
Rannís og búið að heita því að
meira verði lagt í þá. Þetta eru
samkeppnissjóðir og það verður að
velja bestu verkefnin og styrkja
þau vel, það er langvænlegasta
leiðin til árangurs.
Oft er það svo að þegar erfða-
fræðingar reyna að útskýra fyrir
almenningi þá einfalda þeir hlut-
ina, en það verður aftur til að fólk
heldur að þetta sé allt einfalt og að
það sé t.d. tiltölulega einfalt að
breyta erfðaefni mannsins, bæði til
góðs og ills.
Auðvitað vilja vísindamenn vera
skiljanlegir en mér finnst að það
þurfi stöðugt að taka það fram að
ekkert sem viðkemur erfðum og
frumustarfsemi er einfalt – þvert á
móti.
Vitanlega eru vísindamenn
stundum að auglýsa sig til þess
m.a. að fá peninga til frekari rann-
sókna. Ekki er síður hætta á ein-
földunum þegar fyrirtæki eru að
setja fram upplýsingar um starf-
semi sína á þessu sviði. Í raun er
þörf á mikilli fræðslu um erfða-
fræði og erfðatækni því það er
ekki vísindamanna einna að ákveða
hvað skuli leyft og hvað ekki.
Ég hef ekki áhyggjur af erfða-
breyttum plöntum, slíkar rann-
sóknir og aðgerðir eru háðar
ströngum reglum, ég hef meiri
áhyggjur af að menn fari í ótíma
að breyta erfðaefni mannsins. Lát-
um það í friði!“
ekki einfalt
Morgunblaðið/Árni Sæberg
Guðmundur Eggertsson með nokkrar af hinum vöxtulegu plöntum sínum við stofugluggann.
gudrung@mbl.is
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 4. APRÍL 2004 27