Morgunblaðið - 04.04.2004, Blaðsíða 46

SKOÐUN
46 SUNNUDAGUR 4. APRÍL 2004 MORGUNBLAÐIÐ
Á LIÐNUM árum hef ég lesið
greinar í blöðum um fólk í fjötrum fá-
tæktar hér á landi. Sumir kalla það
fátæktargildruna. Ég hef ekki skilið
fyllilega við hvað er átt. Margir ör-
yrkjar geta til dæmis unnið hluta-
starf en hvers vegna geta þeir ekki
bætt kjör sín? Hvaða
hindranir standa í vegi
fyrir því? Hvaða hug-
myndafræði býr þar að
baki?
Svör við þessum
spurningum fann ég í
bókinni Fátækt á Ís-
landi við upphaf nýrrar
aldar. Hin dulda fé-
lagsgerð borgarsam-
félagsins (2003) eftir
Hörpu Njáls fé-
lagsfræðing. Að baki
verkinu liggur margra
ára rannsóknavinna og reynsla af
starfi við velferðarþjónustu á höf-
uðborgarsvæðinu, meðal annars við
Innanlandsaðstoð Hjálparstarfs
kirkjunnar. Niðurstöður hennar
sýna að fátækt á Íslandi meðal hópa
sem eiga allt sitt undir hinu opinbera
er viðvarandi vegna brotalama í vel-
ferðarkerfinu. Þessir hópar eru ör-
yrkjar, atvinnulausir, aldraðir og
sjúkir ásamt einstæðum foreldrum
og barnafólki með lágar tekjur.
Þetta er allt önnur mynd og dekkri
en sú glansmynd sem almennt er
haldið að þjóðinni. Höfundur veltir
einmitt fyrir sér hvaða afleiðingar
það hafi í för með sér fyrir þessa
hópa þegar stjórnvöld einblíni á það
að við séum ein af ríkustu þjóðum
heims og út frá því sé talið að allir
geti haft það svo gott, velmegun og
hagsæld sé á háu stigi. Auk þess búi
fólk við velferðarkerfi sem sé með því
besta sem þekkist. En staðreyndin
geti verið sú að samfélagið leggi svo
takmarkað af mörkum til velferð-
arkerfisins að ákveðnir hópar festist
í fátækt og skorti. – Ekki gerði ég
mér til dæmis grein fyrir því fyrr en
ég las Fátækt á Íslandi að íslenska
þjóðin ver lægsta hlut-
falli landsframleiðslu til
velferðarmála af öllum
Evrópubandalags-
þjóðum að Írum und-
anskildum. Sú stað-
reynd segir sína sögu.
Um daginn sat ég á
kaffihúsi með nokkrum
mönnum þar sem rætt
var um stjórnmál. Ég
leiddi talið að deilum
ríkisstjórnarinnar við
Öryrkjabandalagið.
,,Þetta er bara frekja og
ósvífni,“ sagði einn maður við borðið,
vel menntaður og hjartahlýr, og átti
við málflutning formanns Ör-
yrkjabandalagsins. Þessi skoðun er
dæmigerð fyrir það viðhorf sem
Harpa Njáls fjallar um í bók sinni og
greint hefur verið frá hér að framan.
Flestir trúa því að öryrkjar búi við
góð kjör.
Lágar og
skertar bætur
En í hverju er þá fátæktargildran
fólgin? Hún felst í lágum bótum og
miklum skerðingarákvæðum. Sam-
kvæmt útreikningum höfundar vant-
aði alla bótaþega 40–50 þúsund krón-
ur á mánuði til að ná lágmarks-
framfærslu árið 2000. Þá hafði öryrki
kr. 63.593 á mánuði. Ástandið hefur í
reynd versnað síðasta áratuginn. Ár-
ið 1995 voru tengsl bóta og lægstu
launa rofin og hefur bilið breikkað
bótaþegum í óhag. Tveimur árum
síðar, 1997, var farið að skattleggja
allar bætur frá Tryggingastofnun á
sama hátt og laun. Þannig tekur ríkið
í auknum mæli til sín skatta af
lægstu launum og bótum. Sam-
kvæmt útreikningi Þjóðhagsstofn-
unar greiddu lífeyrisþegar og lág-
launafólk með tekjur undir kr. 90.000
einn milljarð í tekjuskatt og útsvar
árið 2001. Það eru heildartekjur; laun
og greiðslur frá Tryggingastofnun,
lífeyrissjóðum, atvinnuleysisbætur,
húsaleigubætur og fjárhagsaðstoð
sveitarfélaga. Um auknar skatta-
álögur segir Harpa Njáls: „… ófag-
lærðir á vinnumarkaði og lífeyr-
isþegar standa að hluta sjálfir undir
því velferðarkerfi sem við rekum,
þrátt fyrir knöpp kjör sem sett hafa
marga í fátækt. Hér er enn ein fá-
tæktargildran á ferð í íslensku vel-
ferðarkerfi, bundin við skattlagningu
hins opinbera … Hér birtist hin skil-
yrta velferð sem telja má að sé að-
alsérkenni íslenska velferðarkerf-
isins. Á lágar bætur er beitt
skattleysismörkum sem halda ekki í
við launaþróun í landinu.“ Höfundur
gerir tillögu í bók sinni um að bætur
verði hækkaðar til raungildis lág-
marksframfærslukostnaðar og frí-
tekjumörk verði þá hækkuð, bæði
vegna lífeyris og barnabóta.
Ellefu og hálfan eyri í vasann
Annað einkenni fátæktargildrunnar
eru hörð skerðingarákvæði sem leiða
til þess að það borgar sig ekki fjár-
hagslega að vinna: „Þú sérð fram á
að vera alla tíð á bótum eða fara á
vinnumarkað og hafa ekkert upp úr
því, staða þín batnar ekkert. Það er
þetta sem drepur fólk niður, lífslöng-
unina og sjálfsbjargarviðleitnina,“
sagði Þorgerður (dulnefni) í viðtali
við höfund bókarinnar Fátækt á Ís-
landi. Þessi orð varpa skýru ljósi á
stöðuna, þar sem kerfið lokar leiðum
til sjálfsbjargar með því að skerða
bætur um 45 aura fyrir hverja krónu
sem bótaþegi aflar sér á vinnumark-
aði. Mér reiknast til að öryrki haldi
eftir ellefu og hálfum eyri af hverri
krónu sem hann vinnur sér inn á al-
mennum markaði. Í fyrsta lagi borg-
ar hann 38,58% í skatt af tekjum sín-
um, í öðru lagi 5% í önnur gjöld
(lífeyrissjóð og félagsgjald) og í
þriðja lagi eru dregnir 45 aurar af
bótunum (tekjutryggingarauka) fyr-
ir hverja 100 aura sem hann vinnur
sér inn eins og áður hefur verið getið.
Harpa Njáls leggur til í bók sinni Fá-
tækt á Íslandi að dregið verði úr
skerðingu bóta, í stað 45 aura verði
20 aurar teknir af hverri krónu.
Tillögur til úrbóta
En hvaða hugmyndafræði býr að
baki svo lágum bótum og miklum
skerðingarákvæðum og hverjir hafa
ávinning af slíku kerfi?
Höfundur telur að íslenska vel-
ferðarkerfið beri æ sterkari einkenni
frjálshyggjunnar sem birtist meðal
annars í aðstoð, sem er háð
ákveðnum skilyrðum, og tekjutengd.
Það séu helstu tæki ríkisvaldsins til
að halda útgjöldum hins opinbera
niðri. Harpa Njáls hefur unnið
merkilegt starf við að greina og lýsa
stöðu fátækra á Íslandi og leggja
fram tillögur sem ætla má að dragi
úr fátækt og því samfélagsböli sem
henni fylgir. Í tillögum sínum leggur
höfundur megináherslu á að bóta-
flokkar sem tryggja afkomu lífeyr-
isþega verði einfaldaðir og greiðslur
alfarið felldar undir lög um almanna-
tryggingar. Hlutverk heimildarlaga
um félagslega aðstoð þjóni aðeins
sértækum aðstæðum fólks. Hún hef-
ur látið reikna út hvað tillögurnar
kosta. Útgjöld velferðarkerfisins,
sem voru 19,1% af landsframleiðslu
árið 1999, yrðu nálægt 22,5%. Samt
yrði það lægra hlutfall en hjá öðrum
Norðurlandaþjóðum.
Í lokaorðum segir höfundur: „Það
er íslenskum stjórnvöldum í lófa lag-
ið að taka á þeim vanda sem fyrir er
og hefur áhrif á heill og hamingju til-
tölulega lítils hluta þjóðfélagsþegn-
anna, sem býr í hinni duldu fé-
lagsgerð borgarsamfélagsins. Þeir
sem lifðu í sárri fátækt á Íslandi
(1997–1998) voru um 7% þjóðarinnar
og engar vísbendingar eru um að
dregið hafi úr fátækt síðan þá nema
síður sé, m.a. vegna aukins atvinnu-
leysis á síðustu misserum. Kjör fá-
tækra eru lakari en kjör sambæri-
legra hópa á hinum Norður-
löndunum. Þar sem börn koma við
sögu í fátæktaraðstæðum er tæki-
færum til farsæls lífshlaups fórnað
að umtalsverðu leyti. Breytingar er
hægt að framkvæma með reisn … en
til þess þarf að verja hærra hlutfalli
landsframleiðslu til velferð-
arútgjalda.“
Nauðsynlegt er að meiri umræða
fari fram um þessar tillögur. Eða
finnst fólki það raunverulega eðlilegt
ástand að sjö prósent þjóðarinnar lifi
í fátækt?
Fátæktargildran
Eftir Gerði Steinþórsdóttur
Gerður Steinþórsdóttir
’Nauðsynlegt er aðmeiri umræða fari fram
um þessar tillögur. Eða
finnst fólki það raun-
verulega eðlilegt ástand
að sjö prósent þjóð-
arinnar lifi í fátækt?‘
Höfundur vinnur að
málefnum fatlaðra.
ÉG LEYFI mér að kalla þessa
litlu frásögn páskaþátt, ekki af því
að hún fjalli um páska, né gerist
endilega á páskum, heldur bara af
því að páskarnir eru í nánd.
Sögusviðið er sandkassi (mjög
ófrumlegt). Tveir
snáðar.
Annar, svolítið lít-
ill: „Pabbi minn er
lögga“ (enn ófrum-
legra) (Sl = sonur
löggu).
Hinn, státinn pilt-
ur: „Pabbi minn er
prestur“ (Sp = sonur
prests).
Sl: Pabbi minn get-
ur lamið pabba þinn!
Sp: Pabbi minn
getur látið Guð kýla
pabba þinn!
Sl: Hann þorir það ekki, því
pabbi minn fer alltaf í kirkju,
hann er vinur Guðs.
Sp: Hvernig getur hann verið
vinur Guðs þegar pabbi minn er
vinur Guðs? (sbr. allir sem ekki
eru vinir Guðs eru óvinir Guðs)
Sl: Hann biður bænir af því
hann segist vera með Guðsótta.
Sp: Ha! Hann er skíthræddur
við Guð!
Sl: Nei, hann fer alltaf í kirkju
til að læra um Guð og Jesús.
Sp: Jesús Guðsson var nú soldið
skrítinn og gamaldags.
Sl: Pabbi segir að hann hafi vilj-
að gefa úr sér annan kirtilinn ein-
hverjum sem væri kirtilslaus.
Sp: Iss, hann þóttist vera ein-
hver Batman en lúffaði svo alltaf!
Sl: Og að maður ætti að fyr-
irgefa allan andskotann!
Sp: Passar. Það er auðvitað flott
að fyrirgefa.Hún Sissa systir sleit
hríðskotabyssuna af G-manninum
mínum. Ég varð ofsa vondur, hún
fór að skæla og þá fyrirgaf ég
henni bara (þegar ég var búinn að
rífa annað augað úr dúkkunni
hennar).
Sl: Jesús vill að þegar einhver
gefur þér á kjaftinn þá skulir þú
bara snúa hinum kjaftinum að
honum! Og fyrirgefa!
Sp: Það er auðvitað tú möts af
Jesúsi! Hann kallar væntumþykju
„kærleika“, að maður eigi að láta
sér þykja vænt um alla, bæði þá
sem maður þekkir og þá sem mað-
ur þekkir ekki!
Sl: Já maður! Hann
sagði að þessi kær-
leikur væri alveg
spes, ætti alltaf að
vera aðalmálið.
Sp: Nákvæmlega,
hann sagði að hefni-
gjarn Guð væri bara
andskotans platguð og
spældi hina prestana
svo ofsalega að þeir
létu krossfesta hann.
Sl: Aumingja Jesús,
hann var nú æðislega
góður.
Sp: Já, ekkert
venjulega góður! Ég trúi rosalega
á hann eins og pabbi.
Sl: Ég trúi líka svakalega á
hann.
Sp: Ég trúi meira á hann en þú
og bið alltaf bænir!
Sl: Iss, éttu skít! Ég fer alltaf í
kirkjuna með pabba og trúi miklu
meira á Jesús heldur en þú!
Sp: Éttu sjálfur drullu! Pabbi
minn er prestur og veit allt um
Jesús og lætur mig trúa þúsund
sinnum meira á sig en þú, ef þú
vilt vita’ða! Hypjaðu þig úr þess-
um sandkassa og komdu þér í
burtu!
Sl: Þegiðu fíflið þitt, ég á hann
alveg eins og þú og var hérna á
undan þér!
Sp: Helvítis kjaftæði. Pabbi
minn segir að ég eigi að fá allan
sandkassann. Drullastu burt.
[Slagsmál. Högg á kjamma.
Klats. Plobb. Tennur brotna.
Sp berst liðsauki, Sl er hrakinn
úr kassanum með barsmíðum.
Enn spörk, stimpingar. Auk plast-
dáta, sem báðir höfðu komið með
til að leika með í sandinum, var
líka kirkja á sandi sem Sp hafði
gert og sandráðhús sem Sl hafði
gert. Báðar byggingar mikið lask-
aðar. Sl er ákafur, gráti næst og
gnístandi tönnum en nær aldrei að
komast að sínum hluta sandkass-
ans. Hann fleygir nokkrum dátum
í dáta Sp, sem fleygir grjóthnull-
ungum sem fella tífalt fleiri dáta
hans. Nú kemur föðurbróðir
prestsonar með kúrekahatt (K),
sérlega guðhræddur og frjáls
maður. Haltrandi. Einn þeirra
sem veita vildi Sl lið hafði í angist
sinni kastað grjóti í sköflung hans
og látið hann gjalda skyldleikans
við prestsson. Honum fylgir stóð
staðfastra, flaðrandi hunda. Sá
sem er þeirra minnstur flaðrar
mest, því hann á von á beini. Heit-
ir hann Tryggur.]
K: Bomm, bomm! Hólí smók,
hvað er atarna?
[Nú er kominn múr nánast utan
um Sl.]
Sl: Þessi drullusokkur er að
taka frá mér sandkassann minn,
ráðhúsið mitt, dátana og nánast
allan sandinn minn.
K: Hva, ansans. Já, strákar eru
nú alltaf strákar. Það er nú svona
að standa upp í hárinu á stóru
strákunum. Nú er bara að standa
sig, karl minn og súpa seyðið. (Við
frænda sinn, drjúgur): Og þú
kallinn minn, þú stendur þig, veit
ég. Taktu nú þessa baunabyssu
ekstra og leiktu nú eftir það sem
Davíð gerði forðum með hjálp þá-
verandi Guðs. Allt í anda Davíðs,
ha!
[Og þessi fljótasti byssubeitandi
Vestursins tæmdi nú byssuslíður
sitt eldsnöggt og síðan byssuna og
fretaði á nokkra þeirra sem hefðu
e.t.v. getað tekið málstað Sl, eða
kastað fyrsta steininum í stígvél
hans. Margir lágu í valnum.]
K: Mæ god, ég þakka þér fyrir
að hafa gefið mér þennan séns til
að verja lýðræðið (sem kemur hér
eins og skrattinn úr sauð-
arleggnum, skal viðurkennt. (Höf.)
[Nú er nautabaninn mættur.
Hann hafði rétt í þessu lýst yfir
ánægju yfir byssufreti kúrekans,
og skipti þá ekki togum, að hann
fékk líka stein í fótinn. Sat nú og
nuddaði meiddið. Drengirnir eru
báðir illa leiknir og Sl þó verr.
Innimúraður, þyrstur, næring-
arlítill. Brotnir limir, eitt auga eft-
ir. Blóð flæðir. Sp einnig sár, nef-
brotinn, einnig brotnir limir.
Ófögur sjón, enda líta vegfarendur
í aðra átt og helst upp í heiðan
himin að skima eftir tilkomumiklu
stjörnustríði.
Þá mætir á svæðið Guðfinnur
(G), eða heitir hann Guðbrandur,
eða þá kannski -mundur eða -laug-
ur?; allavega Guð-eitthvað. Karl
með hvítt skegg (hann hét ekki
eitthvaðsveinn, sá kemur á jól-
unum (Höf.) ). Verður allhissa.]
G: Hvað er að sjá þetta? Tveir
litlir englapiltar að limlesta hvor
annan. Jesúsjósefmaría! Er það
ekki rétt munað hjá mér að þið
elskið Jesúm?
Sl og Sp (samtímis): Auðvitað!
Ég elska hann bara miklu meira
en þessi sonofabits (benda hvor á
annan).
G: Hvað haldiði að hann segði
núna?
[Þögn]
G: Er ekki afskaplega vont að
vera svona limlestur?
[Þögn]
G: Hvað um það. Hér verður að
grípa í taumana, ef ekki fyrir
skynsemisakir, sem greinilega er
bannfærð á þessu pleisi, þá fyrir
sakir blóðs Krists, Guðs og Jesú
og annarra af hans spámönnum,
sem hugnast þjóðum, en þeir
höfðu uppi einhver rök fyrir kær-
leik og fyrirgefningu; að elska
náungann jafnvel án þess að hafa
verið kynntur fyrir honum. Hér
getur aðeins bjargað sátt meðal
fólks. Kúrekinn taki nú aftur sína
baunabyssu, hjálpi Sl úr gettóinu
og beiti sínu sjeríffavaldi til að
halda aftur af óðum slags-
málahundum og hlú að strákunum
og fá þá til að leysa sand-
kassaerjur og finna leiðir sem
báðir geta sætt sig við að jöfnu og
sætt sig ekki við að jöfnu. (Sjeriffi
með ólund.) Og nautabani á að
hætta að eiga þátt í að þjarma að
liði Sl. (Nautabani með ólund.)
Komið nú fram, strákar, og horfist
í augu. (Sl og Sp með ólund.)
G: Almáttugur, hvað er að ykk-
ur?
Þögn.
G: Ég meina’ða, kommon.
[Heyrist þá einhvers staðar lág
stuna: Aldrei]
N (stundarhátt): Aldrei!
K (hærra): Aldrei!
N, K og nokkrir strákar: Aldrei!
G: Jedúddamía! Kræst!!
Allir (hárri raustu): Aldrei-
aldreialdrei!!!
G: Af hverju í fjandanum?!
Allir (bendandi hver á annan og
í allar áttir): Þá vinnur hann!
[Atið heldur því áfram því aldrei
má láta hinn halda að hann geti
hagnast á einhverjum uppsteyt.
Lýkur þessu ekki fyrr en fjöl-
margir liggja í valnum og báðir
drengirnir orðnir liðin lík, tætt og
afskræmd. En úr hálflokuðum,
brostnum, slæðukenndum augum
þeirra beggja má greina bjarma af
stolti og sigurgleði: Hinn vann
ekki.
Tryggur er enn beinlaus.]
Eftirmáli
Svona sandkassar finnast víða.
Leikjum lyktar þar oft á sama veg
og hér. Þó ná á stökum stað vask-
ir einstaklingar að vaxa upp úr
þeim og komast jafnvel til áhrifa
meðal þjóða. Bindishnútar. Virðu-
legt fas. Tal fágað og skreytt af
almannatengslastofum. En, því
miður, innihaldið óbreytt, sama
staglhugsunin og ríkt hefur um
langa hríð og kallast pólitísk rétt-
hugsun.
Páskaþáttur
Eftir Ólaf Mixa
Ólafur Mixa
’En, því miður, inni-haldið óbreytt, sama
staglhugsunin og ríkt
hefur um langa hríð og
kallast pólitísk rétt-
hugsun.‘
Höfundur er læknir.