Morgunblaðið - 04.04.2004, Blaðsíða 29

með 5.000 manna setuliði. Heimsóknin kom
heimamönnum algjörlega í opna skjöldu því
engum hafði hugkvæmst að kynna þetta fyrir
íbúum staðarins. Heimamenn voru sammála
um að vera hersins hefði neikvæð áhrif á
veiðarnar því sjávarspendýrin fældust við há-
vaðann frá flugvélum og öðrum tækjum. Þá
hafði lega herstöðvarinnar þau áhrif að
helstu búsvæði og jafnframt hefðbundin
veiðisvæði blárefs voru horfin undir bygg-
ingar og mannvirki hersins. Dönsk stjórnvöld
óskuðu eftir fundi með meðlimum héraðs-
ráðsins og voru tveir fulltrúar (tveir ut-
anaðkomandi embættismenn) boðaðir til
Kaupmannahafnar til að leggja á ráðin um
brottflutning byggðarinnar. Ástæðan fyrir
óðagoti danskra stjórnvalda var sú að varn-
arliðið vildi hið fyrsta reisa loftvarnarmann-
virki inn í þorpinu sjálfu. Fundarefnið var þó
aldrei tekið til beinnar umræðu heldur var
komumönnum tilkynnt um að nú yrði að
flytja íbúana á brott sem fyrst. Með þau
skilaboð í farteskinu fóru fulltrúar héraðs-
ráðsins aftur til síns heima og tilkynntu íbú-
unum að nú yrðu allir að yfirgefa þorpið en
þeim yrði útvegað nýtt húsnæði í öðrum
byggðum. Opinberlega, s.s. í dönskum fjöl-
miðlum, var látið líta út fyrir að brottflutn-
ingurinn hefði verið ákveðinn að frumkvæði
heimamanna sem vildu flytja í brott frá her-
stöðvarsvæðinu í von um betri lífskjör á öðr-
um stað. Þá var öllum gert ljóst að ef fólk
kysi að búa áfram að staðnum mætti allt eins
búast við að heimili þeirra yrðu jöfnuð við
jörðu og ekkert annað boðið í staðinn. Fáir
mótmæltu flutningnum enda báru heima-
menn óttablandna virðingu fyrir ákvörðunum
danskra stjórnvalda og fulltrúum yfirvaldsins
á staðnum. Frumkvæðið að flutningnum var
ekki hjá Bandaríkjamönnum þar sem þeir
gerðu aldrei skýra kröfu um að byggðin yrði
lögð niður og vildu bæta allt tjón sem heima-
menn yrðu fyrir vegna hersetunnar, eins og
þeir höfðu gert á öðrum svæðum á Græn-
landi.
Dönsk stjórnvöld hlutu 700 milljóna doll-
ara stuðning til að standa undir kostnaði sem
kynni að hljótast af veru varnarliðsins. Brott-
flutningurinn var fyrirskipaður með ætlaða
hagsmuni heimamanna að leiðarljósi. Dansk-
ir embættismenn óttuðust að nærveran við
herinn kynni að stefna öryggi íbúanna í
hættu því herstöðin yrði hugsanlegt skot-
mark óvinaríkja. Óttinn var þó ekki síst til-
kominn vegna hættunnar á óæskilegum
menningaráhrifum varnarliðsmanna á sam-
félag heimamanna. Vorið 1953 var fólkinu
fyrirskipað að pakka saman og flytja í tjald-
búðir við Qaanaq þar sem fólkið bjó þar til
lokið var við að koma upp bráðabirgðahús-
næði í bænum. Það var ekkert nýtt fyrir
íbúana að þurfa að pakka öllum sínum fögg-
um saman og breyta um dvalarstað, hitt var
óvenjulegt að þurfa að sæta því að mega ekki
flytja aftur til baka. Einstaka veiðimenn og
fjölskyldur þeirra héldu áfram að heimsækja
húsin sín við Thule og nýta þau sem veiði-
stöðvar, þar til dönsk stjórnvöld ákváðu að
brenna stærstan hluta byggðarinar til að
koma í veg fyrir að heimamenn „færu sér að
voða“.
Frá þjóðsögum í réttarsali
Heimamenn trúðu flestir á að flutning-
urinn hefði verið skipulagður að undirlagi
stórveldisins og Danir hefðu einungis unnið
með hagsmuni Grænlendinga að leiðarljósi.
Héraðsráð veiðimanna óskaði formlega eftir
því 1960 að íbúunum yrði bættur skaðinn af
flutningnum og tapaðri veiði en beiðninni var
stungið undir stól og aldrei svarað af dönsk-
um stjórnvöldum. Sagan um nauðungarflutn-
ingana varð einskonar þverstæðukennd þjóð-
saga meðal fólksins í Thule en náði að lokum
eyrum umheimsins. Rannsókn dönsku fræði-
mannanna Jen Brødsted og Mads Fægte-
borg á opinberum skjölum í Danmörku og
Bandaríkjunum, leiddi hinsvegar í ljós að
margt hafði verið athugunarvert við und-
irbúning og framkvæmd brottflutningsins og
ástæða væri til að ætla að heimamenn hefðu í
raun hvorki gefið samþykki sitt fyrir honum
né fengið tækifæri til að velja hvernig málum
þeirra yrði háttað. Í kjölfarið á rannsókn og
útgáfu bókar tvímenninganna ákváðu heima-
menn að stefna danska ríkinu og af hálfu rík-
isvaldsins var sett á laggirnar nefnd sem
varði sjö árum (1987–1994) til að fara ofan í
saumana á málinu. Niðurstaða nefndarinnar
olli töluverðum vonbrigðum fyrir íbúana í
Thule en nefndin taldi sýnt að skipaðir
fulltrúar heimamanna, dönsku embættis-
mennirnir sem átt höfðu sæti í héraðsráði
veiðimanna, hefðu samþykkt flutninginn á
fundum í Kaupmannahöfn. Niðurstöðunni
var hafnað af heimamönnum á þeirri for-
sendu að efni meints Kaupmannahafnarfund-
ar hefði aldrei verið kynnt fyrir heimamönn-
um, hvað þá að átt hefði sér stað einhver
umræða um hvort, og þá hvernig staðið yrði
að brottflutningunum. Þá var á það bent að
héraðsráðið hefði borið óttablandna virðingu
fyrir öllum ákvörðunum og tillögum Dana og
hæpið væri að tala um opna og lýðræðislega
ákvarðanatöku.
Dómstólar í Kanada hafa t.d. viðurkennt
að valdamisvægi og ólíkar stjórnunarhefðir
frumbyggja og Evrópumanna kunni að hafa
leitt frumbyggja til að samþykkja ákvarðanir
sem þeir voru mótfallnir og hafa dómstólar
því dæmt þær ógildar. Forsvarsmenn Hingit-
aq 53 voru langþreyttir á að leita réttar síns
og vildu sætta sig við formlega afsökunar-
beiðni af hendi þáverandi forsætisráðherra
Paul Nyrups Rasmusen, en því boði hafnaði
ráðherrann. Heimamenn í samstarfi við Sam-
tök inúíta (e. Inuit Circumpolar Conference)
unnu að því að koma málinu fyrir dómstóla.
Málinu var vísað til Eystri Landsréttar 1996
sem kvað upp úrskurð sinn 20. ágúst 1999. Í
dómsniðurstöðunum er fallist á þá skoðun að
danska ríkið hafi farið offari og brotið rétt-
indi íbúanna. Hinsvegar hafnaði rétturinn
kröfunni um óskoraðan nytja- og búseturétt
á svæðinu. Rétturinn samþykkti bótarétt
heimamanna en lækkaði bótakröfuna umtals-
vert svo einungis var fallist á að heildarbóta-
upphæðin yrði 500.000 danskar krónur, u.þ.b.
17.000 danskar krónur á bótaþega.
Ríkisvaldið ákvað að áfrýja ekki niðurstöð-
um dómsins til Hæstaréttar og hvatti til
sátta og frekara samstarfs milli Dana og
grænlensku heimastjórnarinnar í utanríkis-
og varnarmálum. Dóminum var hinsvegar
áfrýjað til Hæstaréttar af Hingitaq 53 í von
um að tekið yrði tillit til kröfu hópsins til
nytja- og búseturéttar á svæðinu. Það var 28.
nóvember síðastliðinn að Uusaqqak Qujauk-
isoq mætti aftur í danskan réttarsal, en til
þess eins að hlýða á dómsuppkvaðninguna,
Hæstiréttur Danmerkur skar hinn 28. nóv-
ember 2004 úr um, að dómur Eystri Lands-
réttar skyldi standa að öllu leyti óbreyttur.
Það varð svo til þess að flækja málið enn
frekar að Bandaríkjastjórn hefur áhuga á að
byggja upp ný varnarmannvirki í tengslum
við svokallaða ,,Stjörnustríðsáætlun“, en hún
gerir m.a. ráð fyrir því að í Thule verði rat-
sjárstöð til að greina ferðir óvinaeldflauga.
Grænlenska heimastjórnin, dönsk og banda-
rísk stjórnvöld eiga í samningaviðræðum um
framtíð varnarsamvinnunnar og uppbygg-
ingu í Thule og hafa viðræðurnar varpað
nokkrum skugga á málaferlin. Í beinu fram-
haldi af dómi Hæstaréttar í Danmörku
ákváðu Hingitaq 53 að vísa málinu til Mann-
réttindadómstóls Evrópu með von um að
hægt verði að ná fram réttindum heima-
manna utan við lögsögu og áhrifavald
danskra stjórnvalda.
Stuðst er við eftirfarandi heimildir:
Brøsted, J. and M. Fægteborg (1987). Thule – fanger-
folk og militæranlæg: en retlig-historisk undersøgelse af
Thule basens anlæggelse, Thules flytning og befolkn-
ingens erstatningskrav / af. Copenhagen, Akademisk
Forlag.
Harlang, C., A. Lynge, ofl. (1999). Retten til Thule-
landet. Nuuk, Dike.
Lynge, A. (2002). The right to return: fifty years of
struggle by relocated Inughuit in Greenland. Nuuk,
Atuagkat.
Walsøe, P. (2003). Goodbye Thule: The compulsary re-
location. Copenhagen, Tiden Skifter.
Morgunblaðið/RAX
Morgunblaðið/RAX
Höfundur stundar doktorsnám í mannfræði við
Háskólann í Aberdeen, Skotlandi.
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 4. APRÍL 2004 29