Pressan - 19.12.1991, Page 37

FIMMTUDAGUR PRESSAN 19. DESEMBER 1991
37
Jólatrésskemmtun Hjálpræðishersins í gamla klúbbhúsinu við enda Aðalstrætis. Eftirvæntingin leynir sér ekki í andlitum barnanna sem voru af efnalitlu foreldri
Ljósmyndin sem birtist í Sögu Reykjavíkur er eftir Magnús Ólafsson.
BÖLL FYRIR BRODDBORGARABÖRN
OG FATAGJAFIR TIL FÁTÆKLINGA
Það er hætt við að nútíma-
fólki þætti jólahald forfeðra
okkar og formæðra í dauf-
legri kantinum. Það voru
engar gjafir eða samasem,
ekkert jólatré, engar jóla-
skreytingar, ekkert jólastress.
Semsagt: þjóðin hírðist eins
og um aldabil á dimmum og
saggafullum baðstofuioftum,
helstu skemmtanir voru
rímnastagl og guðsorðalest-
ur, en á jólum glaðnaði
kannski aðeins yfir; kannski
voru bændur ívið minna
sparsamir á Ijósmeti en
endranær, vinnufólk fékk
kjötbita í ask og enhverjir
voru máski svo lúsheppnir að
fá kertisstúf að gjöf eða jafn-
vel nýja skó.
Upp úr 1870 fer þó jólahald
þjóðarinnar að vera ívið fjör-
legra. í hinni nýju Sögu
Reykjavíkur eftir Gudjón
Fridriksson segir að þá fari
hinn sterki trúarþáttur jól-
anna að víkja smám saman
fyrir mat, jólagjöfum, leikj-
um, skrauti og slíku verald-
legu prjáli.
Saga Reykjavíkur er marg-
þætt verk og varla er nokkur
þáttur mannlífsins sem þar er
ekki að einhverju getið. Við
skulum aðgæta stuttlega
sumt það sem Guðjón hefur
dregið saman um jólahaldið
fyrir svosem hundrað árum.
Það er upp úr 1875 að þess
fara að sjást merki í Reykja-
víkurblöðum að kaupmenn
auglýsa alls kyns varning til
sölu í desember, fremur en
aðra mánuði. Þessar auglýs-
ingar eru náttúrlega á hálf-
gerðu fornaldarstigi miðað
við það sem við þekkjum í
dag, en sjálfsagt hafa þær
ekki skilað miklu lakari ár-
angri. <
Markaðurinn fyrir jóla-
varning hefur þó að sönnu
verið takmarkaður. Guðjón
greinir frá því að fram yfir
Hvar á að kaupa Jólagjafir?
En hjá Thomsen!
Jólaauglýsing, árgerð 1903.
Eru ekki leikföngin sem þarna
eru á boðstólum miklu fallegri
og finlegri en núorðið tíðkast?
aldamót hafi einungis stönd-
ugri borgarar, embættismenn
og kaupmenn, gefið jólagjafir
svo einhverju næmi, en börn
iðnaðarmanna hafi i mesta
lagi fengið kerti, eitt epli eða
kannski spil.
Sauðsvartur almúginn hef-
ur svo fengið ennþá minna.
Jólaskemmtanir og jólaböll
hafa líka verið einkamál
heldra fólksins. Þannig skrif-
ar stórættuð kona, Marta
Stephensen, í bréfi árið 1871
að sér hafi verið boðið heim
til biskups með fleira góðu
fólki „til að fara í jólaleiki og
láta öllum illum látum eins og
góðu fólki sæmir”.
Ætli leikirnir hafi þó ekki
verið frekar af saklausari
sortinni.
Smátt og smátt fór jólahald-
ið líka að einkennast meira af
því að jólin væru öðru fremur
hátíð barnanna. Þannig segir
Guðjón frá því að velmegandi
borgarar hafi með ýmsum
hætti reynt að gleðja lund fá-
tækra barna um jólaleytið.
Árið 1873 hélt Hallgrímur
Sveinsson dómkirkjuprestur
boð fyrir um 40 fátækra-
mannabörn heima hjá sér á
jóladagskvöld og árið eftir
stóðu Samtök heldri stúlkna
(já, þau voru líka til!) fyrir því
að búa til jólagjafir sem var
síðan útbýtt á fátækustu
heimilin í bænum. í blaðinu
Þjóðólfi 18. janúar 1877 er
svo frétt þess efnis að fjöldi
yngismeyja bæjarins hefði
fyrir forgöngu frú Þórunnar
Jónassen haldið jólagleði á
sjúkrahúsinu fyrir rúmt
hundrað barna hinna fátæk-
ari heimila. Þar hafi verið
jólagjafir handa börnunum
og tvö stór jólatré með Ijós-
um.
Guðjón söguskrásetjari
ályktar að þetta hafi iíklega
verið í fyrsta skipti sem jóla-
tré bar fyrir almenningssjón-
ir, því neðanmáls í Þjóðólfs-
fréttinni hafi verið útskýrður
sá siður að setja upp tré á jól-
um. Þar sagði að jólatré væru
náttúruleg grenitré, en einnig
mætti búa þau til úr spýtum
og eini.
Grenitré var vitaskuld ekki
að hafa á íslandi á þessum ár-
um, þau voru ekki gróðursett
hér að marki fyrr en líða tók
á tuttugustu öldina, hinn um-
deildi grenilundur á Þingvöll-
um er til márks um það. Þvi
varð að flytja grenitrén inn,
eins og hefur reyndar verið
gert lengi síðan, og þau tré
sáust hvergi nema á efnuð-
ustu heimilunum í bænum.
Það mun ekki vera fyrr en
undir aldamót að jólatré fara
að tíðkast á heimilum milli-
stéttarfólks eins og til dæmis
hinna efnaðri iðnaðar-
manna.
Guðjón vitnar i endurminn-
ingar Eyglóar, dóttur Gísla
Finnssonar járnsmiðs á Vest-
urgötu 53. Hún segir að fyrsta
jólatréð á sinu heimili hafi
komið fyriraldamót. Það hafi
verið smíðað af trésmiði
nokkrum í Vesturbænum.
Tréð var tæpur metri á hæð,
líkt og kústskaft, en tólf grein-
ar festar á stofninn sitt á hvað.
Líkast til hefur það gegnt
hiutverki sínu ágætlega, því
allt tréð var vafið með glans-
pappír og sett kerti á hverja
grein ásamt heimatilbúnum
jólatréspokum úr glanspapp-
ír. í þá var sett ýmislegt sæl-
gæti, kex, rúsínur eða gráfíkj-
ur.
Það er svo á niunda áratug
síðustu aldar að jólatrés-
skemmtanir fyrir börn verða
fastur liður í hátíðarhaldinu.
Börn heldra fólksins komu
saman heima hjá landshöfð-
ingjanum eða í fínheitunum á
Hótel Alexandra sem stóð við
Hafnarstræti og var kennt við
x 11
jólannaognýjársins!
Hotel ísland.
Mottú: c. Uf*n °c (r«.
Llli á hafi er hefja dans
haföldur og glfma,
þl er bert að leita »I-andjc
og lendingar I tfma.
Eptir vosbúð, aurplnginn,
. ef þú vilt þlg hreasa,
Gamli Carlsberg, karlfiiglinn,
kemur.þig að blessa.
• Carlsberg vngi ar díð og dug
dauðans þorsta ilekkur.
. öðlait .munt þú hetjuhug
helit ef Portrr dreVkur.
/Jsiirw/jy.trúi'og-deyfi raeit
dtýldið Sorgar.hyiki. .. ..
. Tó mun lumum þykja bext '
ÞjMhititar<wkisJej.
.-.V »K.»Ö,VÍf,f þá iettir’l
- ’ ••diiarharmlýíð -drekkja,. •-'*
- F^Siimmtrvi/lfS^ fsAm þú flý Áv.
-’ fttasWo^fð tickkja. v./ |
■ lOtóllS fír (rfr 'AiUHÍnd
; í engu- tnlniU: ii Graccho, V •, ...’ YJÍ'j/'V.'J
•Jctland-Blerui' í
óskagjöf
Auglýsing í bundnu máli frá
1899 og sýnir hvaða drykki var
helst að fá á Hótel fslandi yfir
hátíðarnar. Kannski er ekki
neitt sérstaklega eftirbreytni-
vert að hvetja á þennan hátt til
drykkjuskapar á jólunum ...
dóttur konungs og verðandi
drottningu Englands. Torf-
hildi Hólm skáldkonu leist
ekki á og kallaði þessar sam-
komur „broddabarnaböir.
Jólagleðin hefur þó líklega
verið barnsleg og einlæg,
ekki síður en á böllunum sem
farið var að halda fyrir af-
kvæmi fátæka fólksins og
voru kostuð af efnafólki. Þar
var Þorlákur Ó. Johnson,
kaupmaður og mikill fram-
faramaður, einna stórtækast-
ur. Til að mynda bauð hann í
janúar 1889 einum 400 fá-
tækum börnum á ókeypis
jólaskemmtun í Góðtempl-
arahúsinu. Sex árum síðar
tók svo Verslunarmannafélag
Reykjavíkur upp sínar árlegu
jólatrésskemmtanir og voru
þær tvær; önnur var fyrir
börn félagsmanna, en hin fyr-
ir börn efnalítils fólks og var
þeim úthlutað fataefni í jóla-
gjafir á skemmtuninni. Hjálp-
ræðisherinn var líka orðinn
umsvifamikill á þessum árum
og 1895 tók hann að halda
jólatrésskemmtanir fyrir fá-
tæk börn þar sem einnig var
útdeilt fatnaði. Þar hefur
guðsorðið líklega vegið ívið
þyngra en tíðkast á jólatrés-
skemmtunum nútímans.
Það hefur heldur ekki
breyst að kærleiksandi og
mildi jólanna náðu að
minnsta kosti framyfir nýár,
náttúrlega með einhverjum
undantekningum. í Sögu
Reykjavíkur segir frá því að á
nýársdag hafi flestir bæjarbú-
ar farið á stjá að óska hver
öðrum gleðiíegs nýárs. Guð-
jón vitnar í blaðið Reykvíking
sem segir stuttu eftir áramót
1893 að á nýársdag væru allir
jafningjar. Óvinir jafnt sem
vinir og vandamenn klingdu
glösum í bróðerni með gleði-
óskum þennan eina dag á ár-
inu .. .
um jólin
Þórarinn Eldjárn
ORT
(Forlagið)
Höfundur sem fær eina
verulega góða hugmynd á
lífsleiðinni má teljast hepp-
inn; sérstaklega ef hann
leggur það á sig að dedúa
við hugmyndina, eita hana
út um allt. Ein góð hug-
mynd er nefnilega jafngildi
milljón sæmilegra hug-
mynda og hundrað milljón
lélegra hugmynda. Hug-
mynd Þórarins Eldjárns var
að taka nauðahversdagsleg-
an nútíma og binda hann í
hátimbrað form stuðla og
ríms. Síðan villtist Þórarinn
út í órímað formleysi og var
þá á svipuðum slóðum og
þúsund önnur skáld. Hér er
hann búinn að finna hug-
myndina aftur.
Snorri Sturluson
HEIMSKRINGLA
(Mál og menning)
Höfuðbók Snorra, með nú-
tímastafsetningu. Fyrir
hverja skrifaði Snorri annars
Heimskringlu? Meðal annars
þá sem fá hana gefins eða
hafa efni á að kaupa svona
stóra og dýra bók.
Óömenn
ÓÐMENN
Mesta framúrstefnuplata ís-
lenskrar poppsögu, endurút-
gefin. Á sínum tíma, 1970,
þótti útgáfa hennar stappa
nærri brjálsemi; platan er
tvöföld, tekin upp á þrjátíu
tímum í stúdíói í Kaup-
mannahöfn, mestanpart
spiluð af fingrum fram
þangað til allt leysist upp í
stóran glundroða á plötuhlið
fjögur. Platan þótti semsagt
hérumbil óskiljanleg á sín-
um tíma, varla er hún það
lengur. Úr því unglingarnir
hlusta hvort eð er ekki á
annað en poppið frá hippa-
tímanum, þá er ekkert vit í
að gleyma Óðmönnum. Rit-
gerð Ríkarðs Arnar Pálsson-
ar á innanverðu albúminu
var snilld (fagurt dæmi um
þann góða sið að skrifa
nokkur vísdómsorð utan á
plötuumslög), vonandi hafa
menn smekk til að endur-
prenta hana líka.
VILLIBRÁÐ OG
VEISLUFÖNG ÚR NÁTTÚRU
ÍSLANDS
(Forlagið)
Sjö snjallir kokkar fara í
matarkistu íslenskrar nátt-
úru og fyrir verður — nei,
ekki sauðkindin — heldur
rjúpur, gæsir, hreindýr, blá-
ber og þess háttar. Elda-
mennskan er sannanlega
frönsk og alþjóðleg, en hrá-
efnið er mestanpart ís-
lenskt. Kannski þarna sé
vísir að sanníslensku eld-
húsi framtíðarinnar?
Omar Khayyam
RUBAIYAT
MAGNÚS ÁSGEIRSSON
ÞÝDDI
(Mál og menning)
Kvæðabálkur eftir eitt fræg-
asta skáld múslima, Persann
Ómar Khayyam — írani
mundi hann víst kallast í
dag. Kvæði um dauðans
óvissan tíma, líf, ást og fólk.
Margir hafa spreytt sig á að
íslenska bálkinn, en Magn-
úsi Ásgeirssyni tókst einna
best upp. Fínt til að gefa
elskunni sinni — ef hún fílar
ljóð ...