Morgunblaðið - 12.06.2004, Blaðsíða 36

UMRÆÐAN
36 LAUGARDAGUR 12. JÚNÍ 2004 MORGUNBLAÐIÐ
K
abúl. Nafnið eitt
hljómar framandi.
Ég var svo heppin
að fá tækifæri að
ferðast alla leið til
Afganistans um síðustu mán-
aðamót. Tilefnið var að Ísland var
að taka við stjórn alþjóðaflugvall-
arins í Kabúl. Einhvern veginn er
Afganistan ekki áfangastaður
sem ég hafði ímyndað mér að ég
ætti eftir að sækja heim. Ekki
heldur Úsbekistan, þar sem var
áð á langri flugferð. Þetta var
stutt stopp, aðeins sjö tímar og
dagskráin þétt. Svo ótrúlega
framandi hlutir urðu á vegi okkar
í þessu fjarlæga landi, að ég held
að það eigi örugglega eftir að
taka langan tíma að vinna úr
þessari
reynslu.
Lent var í
Kabúl
snemma að
morgni, en
þangað var
flogið frá Termez, við úsbesku
landamærin, með herflutningavél
frá þýska flughernum. Yfir
Hindu Kush fjöllin var að fara, en
þar hafa talibanar og liðsmenn
Al-Quaeda falið sig fyrir breskum
og bandarískum hermönnum sem
leita þeirra. Hvaða flugvél sem er
getur ekki flogið yfir þessi fjöll,
sem ná upp í rúmlega 7.000 m.y.s.
Ekki er hægt að fljúga yfir þau á
nóttunni því eingöngu er hægt að
fljúga sjónflug þar yfir. Þýska
herflugvélin var einnig með
eldflaugavara og skaut út sólum,
eins og Íslendingar skjóta upp
um áramótin, sem höfðu það hlut-
verk að draga til sín eldflaugar ef
einhverjar væru. Sem betur fer
varð ekkert slíkt á vegi okkar.
Einnig af öryggisástæðum
reyna flugmenn sem lenda á
Kabúl-flugvelli að forðast lágt að-
flug. Vélin lækkaði aðeins flugið
en skyndilega var eins og hún
þyti niður á við, maginn var í
lausu lofti eins og í rússíbana.
Eftir lendingu á Kabúl-
flugvelli opnaðist hlemmur aftan
í vélinni og smám saman blasti
Afganistan við. Herstöðin sam-
anstendur af nokkrum gömlum
byggingum og búa hermennirnir
í gámum. Íslendingarnir sem
starfa á flugvellinum tóku á móti
hópnum, greinilega kátir að fá
fólk að heiman í heimsókn, hvað
þá þegar ráðherra er með í för.
Það var vissulega svolítið
skrýtið að sjá hermannabúninga
með íslenskum fána, en ég er
þeirrar skoðunar að ætli Ísland
að taka þátt í aðgerðum á borð
við aðgerð Atlantshafsbandalags-
ins í Afganistan verðum við að
sjálfsögðu að fara eftir þeim kröf-
um sem til okkar eru gerðar. Við
þurfum að ganga inn í það skipu-
lag sem fyrir er og laga okkur að
umhverfinu, ekki ætlast til þess
að allir hinir aðlagist okkur.
Í skoðunarferð um flugvöllinn
er farið upp í flugturninn. „Í
hvaða átt er Kabúl?“ spyr ég
flugvallarstjórann, Hallgrím N.
Snorrason. „Hún er þarna,“ segir
hann og bendir beint af augum.
Borg byggð úr leir sést ekki í
fjarska, en megnið af húsunum,
einnig steinsteyptu blokkirnar
sem Sovétmenn byggðu á sínum
tíma, er samlitt umhverfinu.
Svo er haldið inn til Kabúl en
þar átti Halldór Ásgrímsson ut-
anríkisráðherra stefnumót við
forsetann og aðra valdamikla
menn.
Bílalestin mjakast út af höf-
uðstöðvunum. Hermenn aka og
ráðleggja okkur að spenna beltin.
„Við förum geyst þegar við erum
komin inn í borgina,“ segir annar
þeirra til skýringar.
Að ferðast til Afganistan er
eins og að fara fimm hundruð ár
aftur í tímann. Fyrir utan bílrúð-
una blasir við líf afganska almúg-
ans. Þótt ég hafi ferðast víða,
m.a. á stríðshrjáðum svæðum á
Balkanskaganum og annars stað-
ar þar sem fátækt er útbreidd,
hef ég aldrei séð annað eins.
Heilu raðirnar af leirhúsum
sem hefur verið hnoðað saman
blasa við. Á stöku stað hefur leir-
inn brotnað og sést þar í trjáboli
sem hafa verið notaðir sem burð-
arbitar. Á milli húsanna eru
örmjóar götur, einnig úr leir og
renna litlir lækir eftir þeim
miðjum. Ætli það sé ekki klóak-
ið?
Hermennirnir banna okkur að
skrúfa niður rúðuna til að taka
myndir. „Talibanar hafa gefið
börnum handsprengjur og tára-
gas, sem hætt er við að þau hendi
inn um gluggann,“ útskýrir her-
maðurinn og hverfur löngunin til
að taka mynd þá skyndilega.
„Er þetta lík?“ spyr ég
hvumsa. Fyrir utan röltir maður
niður götuna með kerru, sem á
liggur hreyfingarlaus maður.
Ætli hann hafi ekki verið á leið
með gamla manninn til greftr-
unar. Hermennirnir reyna að
milda menningarsjokkið. „Hann
er kannski bara að hvíla sig,“
segja þeir hughreystandi.
Flestar konurnar sem við
sjáum á ferð okkar um borgina
ganga í búrkum, eins konar tjaldi
sem talibanar skipuðu konum að
ganga í. Sumar hafa ekki hætt að
hylja sig þó að talibanar hafi ver-
ið hraktir frá völdum, en þeim
sem hafa kastað búrkunni og tek-
ið fram slæðu í staðinn fer fjölg-
andi.
Það er talsvert rok í Kabúl
þennan dag og strekkingsvind-
urinn feykir búrkunum til hliðar
þannig að nokkuð glittir í líkama
kvennanna undir tjaldinu. „Ætli
þetta sé Leila eða Shakila?“ velti
ég fyrir mér, nýbúin að lesa Bók-
salann frá Kabúl.
Ég hafði ímyndað mér að búrk-
ur væru úr þykkri bómull, en þær
sem við sjáum virðast sumar
hverjar gerðar úr glansandi
þunnu efni. „Það er vonandi
bærilegra að anda í gegnum
þetta en þykku bómullina,“ hugsa
ég með mér og velti fyrir mér
hlutskipti þessara kvenna. Fjórar
búrkur halda á barni íklæddu föt-
um í felulitum að hermannasið.
„Vonandi verður framtíð Afgan-
istans friðsælli en fortíðin,“
hugsa ég með mér þar sem við
keyrum aftur inn á herstöðina áð-
ur en lagt er í hann aftur heim á
leið til Íslands. Íslands þar sem
hægt er að skrúfa niður rúðuna,
þar sem fólk býr í vel byggðum
húsum og þar sem konur þurfa
ekki að hylja sig.
Framandi
Kabúl
Að ferðast til Afganistans er eins og að
fara fimm hundruð ár aftur í tímann.
Fyrir utan bílrúðuna blasir við líf afg-
anska almúgans. Þótt ég hafi ferðast
víða […] hef ég aldrei séð annað eins.
VIÐHORF
Eftir Nínu Björk
Jónsdóttur
nina@mbl.is
HR. FORSETI Ólafur Ragnar
Grímsson.
Svo vísað sé til frægra ummæla
af Alþingi sem féllu fyrir nokkrum
vikum frá samherja þínum í pólitík,
spyr ég nú hvort þú
sért sú ‘gunga og
drusla’ að þora ekki að
mæta mér í umræðu-
þætti og ræða synjun
forseta að skrifa undir
svokölluð ‘fjölmiðla-
lög’.
Þetta mál hlýtur að
vera það stærsta í yf-
irstandandi kosninga-
baráttu, því í kjölfar
ákvörðunar þinnar að
skrifa ekki undir ‘fjöl-
miðlalögin’ hafa risið
upp háværar raddir
um breytingar á stjórnarskrá varð-
andi málskotsréttinn og jafnvel
rætt að leggja beri forsetaembættið
niður. Hér er alvarlega vegið að
embættinu í kjölfar þess dóm-
greindarleysis sem þú hefur sýnt í
embætti. Þú getur ekki sem forseti
Íslands skorast undan því að ræða
þetta mál við frambjóðendur sem
eru í kjöri til embættisins með
stuðningi þúsunda Íslendinga.
Þá talar þú um að fjölmiðlar séu
‘fjórða valdið’, en hundsar svo al-
gerlega eðlilega áskorun um að
mæta þar á jafnréttisgrundvelli.
Í gær reyndi ég ítrekað að ná tali
af þér til að fá svar við erindi mínu
um að mæta þér í Kastljósi Sjón-
varpsins. Aðeins eru nokkrir dagar
þar til Kastljós þátturinn fer í sum-
arfrí og aðeins tvær vikur til kosn-
inga þannig að áríðandi er að fá
svar þitt umsvifalaust.
Ég hélt ekki að forseti Íslands
gæti hagað sér eins og illa uppalinn
krakki en því varð ég vitni að í gær.
Á skrifstofu þinni var mér bent á að
snúa mér til Gunnars Jónssonar,
lögmanns Norðurljósa, vegna erind-
is míns við forseta Íslands, en ég fæ
ekki séð hvað sá maður hefur að
gera með þetta mál.
Hvers vegna bendir
skrifstofa þín á þennan
mann í stað þess að
senda mér svar þitt?
Þá var mér sagt að
þú værir í Bláa lóninu
og sagði þá fólkinu á
skrifstofu þinni að
þangað myndi ég þá
fara til að fá Já eða
Nei svar við spurningu
minni. Á Keflavík-
urveginum mættumst
við. Þegar við snerum
við til að reyna að ná
tali af þér hóf bifreið þín sprett-
hlaup á 150 km hraða og glanna-
akstur í gegnum Hafnarfjörð og
Reykjavík að skrifstofu þinni í Sól-
eyjargötu. Þar stakkst þú þér í loft-
köstum út úr bifreiðinni inn á skrif-
stofu og skelltir í lás. Hvað er
eiginlega í gangi? Við hvað ertu
hræddur?
Ég ítreka spurningar mínar:
1. Hvers vegna beitir hálærður
stjórnmálafræðingur synj-
unarvaldi forseta í fyrsta sinn í
sögu lýðveldisins án þess að und-
irbúa jarðveginn fyrir slíkt í
samvinnu við Alþingi og rík-
isstjórn?
2. Hvers vegna hefur engin und-
irbúningsvinna verið unnin af
embætti þínu þau átta ár sem þú
hefur setið á Bessastöðum?
Hefði ekki verið eðlilegt fyrir
forsetaembættið að beita sér fyr-
ir lagasetningu eða reglugerð um
synjunarvald forseta þannig að
Alþingi, ríkisstjórn og þjóðinni
væri ljóst við hvaða tækifæri og
með hvaða hætti forseti ætlaði
sér að nota málskotsréttinn? Er
rétt að beita þessu ákvæði eins
og stríðsyfirlýsingu við stjórn-
völd?
3. Hvers vegna er synjunarvaldi
forseta beitt í fyrsta sinn í máli
þar sem forsetinn hefur svo mikil
persónuleg tengsl við aðila er
tengjast málinu með beinum
hætti eins og raun ber vitni nú.
Ertu að ganga erinda kosn-
ingastjóra þíns eða fyrirtækisins
Norðurljósa?
Við þurfum að fá svar strax hvort
forseti Íslands þorir að mæta mér í
sjónvarpsviðtali til að ræða þetta
mál. Aðeins eru rúmar tvær vikur
til kosninga og Kastljós Sjónvarps-
ins er að fara í sumarfrí í vikulokin.
Enginn tími er fyrir slíka út-
úrsnúninga eins og ég fékk á for-
setaskrifstofunni símleiðis í gær-
morgun þegar mér var t.d. bent á
að ræða erindi við forseta Íslands
við lögmann Norðurljósa.
Er vinsamlegast hægt að fá svar
við þessari spurningu:
Ætlar forsetinn að mæta í þetta
viðtal?
Virðingarfyllst.
Opið bréf til forseta Íslands
Ástþór Magnússon skrifar
forseta Íslands ’ Hér er alvarlega vegiðað embættinu í kjölfar
þess dómgreindarleysis
sem þú hefur sýnt í
embætti.‘
Ástþór Magnússon
Höfundur er forsetaframbjóðandi.
„VÖNUN skal því aðeins leyfa ...
að [einstaklingur] geti ekki með
eigin vinnu alið önn fyrir sjálfum
sér og afkvæmi sínu.“ Svona ákvað
Alþingi að bregðast við fátæktinni á
Íslandi er það samþykkti síðla árs
1937 frumvarp er tók gildi í janúar
1938, sem lög númer 16. Hér voru
fátækir settir í hóp
með öðrum „óæskileg-
um“ einstaklingum
sem íslenska ríkinu
var heimilt að gelda til
þess að koma í veg
fyrir að þeir fjölguðu
sér, nokkuð sem kennt
hefur verið við nei-
kvæðar mann-
kynbætur. Grunn-
forsenda þessara laga
var að fátækt, líkt og
„hneigð til glæpa“,
væri arfgeng og því
væri samfélagið ófært
um að breyta þessu fólki; ábyrgðin
er alfarið hjá einstaklingnum (hér
sjáum við í hnotskurn samhengið
sem er á milli einstaklingshyggj-
unnar í stjórnmálum og erfðafræði).
Dökkur skuggi féll á hugmynda-
fræði mannkynbótasinna í kjölfar
seinni heimsstyrjaldarinnar, en logi
hennar slokknaði ekki alveg því á
undanförnum tveimur áratugum
hefur lifnað í glæðunum. Í því ljósi
er athyglisvert að líta á viðhorf
samtímafræðimanna til fátæktar og
fleiri þátta mannlegs lífs.
Deilan um framlag erfða og at-
lætis til þátta í mannlegu fari hefur
staðið með hléum frá því um miðja
19. öld. Í lok síðustu aldar ágerðist
erfðahyggjan mjög með tilkomu
raðgreiningarinnar á erfðamengi
mannsins. Voru ýmsir vísindamenn
mjög yfirlýsingaglaðir, til að mynda
benti ritstjóri Science á í leiðara að
með raðgreiningu erfðamengis
mannsins yrði þess ekki langt að
bíða að fátækt og heimilisleysi yrði
útrýmt, þ.e. þegar orsakagenin
fyndust. Allan síðasta áratug má
segja að talsmenn erfðahyggjunnar
hafi verið á yfirlýsingafylliríi enda
fengu þeir, ólíkt gangrýnendum
þeirra, mikið pláss í fjölmiðlum. Til
að mynda var því haldið fram í
grein í tímaritinu Life árið 1998 að
persónuleiki okkar, skapferli og
þær ákvarðanir sem við tökum í líf-
inu stjórnist af genum. Einn þeirra
þátta sem talinn er stjórnast af
genum eru gáfur. Í
hinni umdeildu bók
Bell Curve, sem út
kom á síðasta áratug,
var þessu einmitt hald-
ið fram. Höfundar
bókarinnar fundu það
út að svertingjar væru
ekki eins gáfaðir og
þeir hvítu og að þessu
yrði ekki breytt með
einhverjum félaglegum
aðgerðum því hinir
svörtu væru ofurseldir
genunum.
Undanfarin ár hafa
vísindamenn í auknum mæli beint
sjónum sínum að áhrifum fátæktar
á þroska barna og benda nýlegar
rannsóknir til þess að gáfur barna
sem alast upp við fátækt líði fyrir
þær aðstæður. Í einni rannsókn
kom fram að arfgengi gáfna hjá
mið- og efristétta börnum sé um
70% meðan samsvarandi gildi hjá
börnum sem alast upp við fátækt er
10%. Niðurstaðan er því sú að um-
hverfisaðstæður, í þessu tilfelli fá-
tækt, geta nánast algjörlega yf-
irgnæft áhrif genanna. Þessar
niðurstöður komust ekki í banda-
ríska fjölmiðla og sé ég fyrir mér
nokkrar skýringar á því. Leiða má
líkum að því að niðurstöður sem
draga úr áhrifamætti genanna eigi
einfaldlega ekki upp á pallborðið
eftir áralangt áróðursstríð vísinda-
manna sem hafa fjármagn lyfjafyr-
irtækjanna á bak við sig, sem aftur
leiðir okkur að því að slíkar fréttir
gætu haft áhrif á gengi líftækni- og
lyfjafyrirtækja á fjármálamörk-
uðum. Einnig má telja líklegt að
slíkar niðurstöður falli ekki inn í
það pólitíska andrúmsloft sem ríkir
í Bandaríkjunum, þ.e. einstaklings-
hyggju, enda má nota þessa rann-
sókn til þess að mæla með aðgerð-
um hins opinbera til þess að bæta
hag þeirra fátæku, sem hlutafalls-
lega eru flestir svartir.
Við lifum á tímum þar sem hug-
tök eins og „erfðir“ og „arfgengi“
gegna lykilhlutverki í rannsóknum
þeirra sem fást við mannlegt atferli.
Þessari áherslu beina síðan um-
ræddir vísindamenn til fjöldans
með auðveldum aðgangi sínum af
fjölmiðlum, sem aftur mótar hug-
myndir fjárfesta og stjórnmála-
mannanna sem veita fjármagni til
rannsókna. Þetta er ekki heil-
lvænleg þróun því eins og rann-
sóknin um tengsl fátæktar og gáfna
sýnir er ekki líklegt að hægrisinnuð
stjórn myndi bregðast vel við nið-
urstöðum sem sýndu fram á áhrifa-
mátt umhverfisins. Niðurstöður
rannsókna á erfðum mannlegs at-
ferlis eru því í eðli sínu pólitískar (Í
Genin okkar: Líftæknin og íslenskt
samfélag (2002) sýni ég fram sam-
svarandi tengsl í rannsóknum á
mannlegum sjúkdómum). Í ljósi
þessa langar mig að spyrja rík-
isstjórnin hvort hún geti hugsað
sér, nú á tímum væntanlegra skatt-
lækkana, að bæta hag barnanna,
sem tilheyra hópi þeirra tuttugu
þúsund Íslendinga sem lifa undir
fátækramörkum, svo gáfur þeirra
líði ekki fyrir efnahag foreldranna?
Ef þig gerið það megnið þið að
hindra „félagslega vönun“ þessara
barna.
Um fátækt, erfðir og stjórnmál
Steindór J. Erlingsson
skrifar um fátækt og fleiri
þætti mannlegs lífs ’Niðurstöður rann-sókna á erfðum mann-
legs atferlis eru því í eðli
sínu pólitískar.‘
Steindór J. Erlingsson
Höfundur er vísindasagnfræðingur.