Morgunblaðið - 13.06.2004, Qupperneq 12

Morgunblaðið - 13.06.2004, Qupperneq 12
12 SUNNUDAGUR 13. JÚNÍ 2004 MORGUNBLAÐIÐ Hinn ögrandi titill bókar-innar „Endalok sög-unnar og hinn hinztimaður“ (The End ofHistory and the Last Man), sem út kom árið 1992, ýtti undir þá miklu athygli sem bókin vakti á sínum tíma, en hún hefur verið gefin út á yfir 20 tungumálum og komst á metsölulista í Bandaríkj- unum, Frakklandi, Japan og Chile. Meginkenningin sem varð Fuk- uyama tilefni til að velja þennan titil gengur út á að eftir endalok kalda stríðsins og hrun kommúnismans stæði hið frjálslynda lýðræðis- og markaðshagkerfi Vesturlanda eftir sem sigurvegari sögunnar; ekkert samfélagsmódel stæði nú eftir sem veitti því kerfi samkeppni um árang- ursvænlegustu uppskriftina að þróuðu nútímaríki. Og reynsla sög- unnar sýndi að þróuð lýðræðisríki færu ekki í stríð við hvert annað. Í þessum skilningi mörkuðu því tíma- mótin við endalok kalda stríðsins endalok sögunnar. Langtímakenning um nútímavæðingu Fukuyama var fyrst spurður hvort það sem gerzt hefði síðan hann skrifaði þetta sýndi ekki að hann hefði sýnt óhóflega bjartsýni á þró- un heimsmálanna. Fukuyama svarar að það verði að hafa í huga að hann hafi skrifað þetta sem langtímakenningu um nú- tímavæðingu og hvort nútímavæð- ing í heiminum beindist í átt að frjálslyndu lýðræði eða einhverju öðru, „því að síðustu 150 árin þar á undan, fram til hruns kommúnism- ans, höfðu framsæknustu mennta- menn hins vestræna heims haldið sig við að takmark nútímavæðing- arinnar væri sósíalismi í einhverri mynd,“ segir hann. „Mín röksemd var sú að þetta virtist ekki lengur gilda; nú væri ekki lengur neitt aug- ljóst æðra samfélagsform sem gæti tekið við af hinu borgaralega frjáls- lynda lýðræðiskerfi. Það sem ég boðaði í bókinni [um „Endalok sög- unnar“] var því ekki bjartsýnt í þeim skilningi að ég væri að fullyrða að vestrænt lýðræði myndi nú fara óhefta sigurgöngu um öll heimsins lönd. Ég var öllu heldur að segja að eins langt og nútímavæðing næði í framhaldinu [eftir fall kommúnism- ans og lok kalda stríðsins] myndi hún líklegast taka á sig áþekka mynd og í þróuðustu löndunum (í V-Evrópu, Bandaríkjunum og Jap- an). Og nú hefði myndazt breið sátt um að frjálst markaðshagkerfi væri bezta leiðin til að skapa velmegun.“ Fukuyama bætir því við að hann hafi raunar upphaflega skrifað að fyrirsjáanlegt væri að eftir endalok kalda stríðsins myndu eiga sér stað frelsisstríð, hryðjuverk og alls kyns óreiða í heiminum. Þróunin í átt að árangursríkri útbreiðslu hins frjáls- lynda lýðræðiskerfis yrði hæg og ófullkomin. En hugsuðir heimsins sæju ekki lengur neitt kerfi sem stefna bæri að sem væri betra en hið frjálsynda lýðræði og markaðshag- kerfi, og það væri mikilsvert. En hvað með íslamska bók- stafstrú, segir Fukuyama suma hafa spurt, þ.e. hvað með íslamisma sem hugmyndafræði að þjóðfélagsgerð sem menn sem hana aðhyllast eru tilbúnir að berjast af alefli fyrir? „Ég verð að segja að íslömsk bók- stafstrú er ekki sérlega tilkomumikil hreyfing þar sem hún höfðar aðeins til taksmarkaðs hluta mannkyns, þ.e. múslima [sem aðhyllast afturhaldssama útleggingu þeirra trúarbragða]. Enginn í Banda- ríkjunum, á Ís- landi eða annars staðar í hinum þróaða hluta heimsins er ginnkeypt- ur fyrir slíkri hugmyndafræði,“ bendir Fukuyama á. Jafnvel í hinum íslamska heimi hafi þau lönd sem hafa farið alla leið með að skipa sín- um málum eftir vilja bókstafstrúar- manna allt annað en skapað fordæmi sem þorri manna í múslimalöndum sé hneigður til að fylgja. „Ég tel reyndar að ríkisstjórn George W. Bush hafi gerzt einum of áköf í trú á að hægt væri að útbreiða lýðræði með hervaldi,“ segir Fuk- uyama. En að hans mati blasi jafn- framt við að hluta ástæðunnar fyrir því að Mið-Austurlönd eru jafn- ólukkulegt svæði og raun ber vitni sé að leita í þeirri staðreynd að þau eru stöðnuð ríki, lúta einræðis- stjórnum, almenningi er haldið utan við þátttöku í stjórnmálum, efna- hagslega gengur flest á aftur- fótunum o.s.frv. „Ég held að í þessum heimshluta gildi það sama og annars staðar, að lögmæti stjórnvalda er fyrst og fremst komið undir því að fólkið sjálft hafi tækifæri til að kjósa sér ríkisstjórn. Að almenningi í þessum löndum skuli meinað um slík tæki- færi skýrir hve mikið er um pólitísk- ar öfgar þar. Tyrkland er eina und- antekningin,“ segir Fukuyama. Aðalböl nútímans sprettur frá misheppnuðum ríkjum Í nýjustu bók sinni, State-build- ing, Governance and World Order in the 21st Century (Ríkjasmíði, stjórnun og skipulag heimsmála á 21. öld), fjallar Fukuyama um þá ógn sem heimsbyggðinni stafar af mis- heppnuðum og veikburða ríkjum. Þar segir hann að „veik eða ónýt ríki“ séu „uppspretta margra alvar- legustu vandamála heimsins“. Hann rekur í bókinni það sem vitað er – og oftar en ekki það sem minna er vitað um – það hvernig hægt er að „flytja út“ skilvirkar stofnanir sem nauð- synlegar eru til að ríki geti virkað sem ríki, til þróunarlanda þar sem slíkar stofnanir skortir. Fukuyama leggur sérstaklega áherzlu á þá spurningu, hvernig slíkur „stofn- anaútflutningur“ getur skilað varan- legum árangri og bætt hag borgara viðkomandi þróunarlands til lengri tíma litið. Fukuyama ræðir í bókinni þann vanda sem veikburða ríki skapa skipan heimsmála og ástæðurnar fyrir því að réttlætanlegt sé að al- þjóðasamfélagið grípi til íhlutunar í slík ríki. Fukuyama fer í bókinni nokkuð ofan í þá lærdóma sem draga má af arfleifð nýlendutímans í þróunar- löndum. Þau þróunarlönd sem hafi náð sér á strik á framfarabrautinni séu í flestum tilvikum lönd sem hafa lært af gömlu nýlenduherrunum; þ.e. „erft“ stofnanir, stjórnsýslu- hefðir og fleiri forsendur fyrir upp- byggingu (þjóð)ríkis og nýtt þær sér til framdráttar. Eina leiðin að þróuð ríki flytji út sitt kerfi, sínar stofnanir til viðkom- andi þróunarlands, eins og evrópsku nýlenduveldin gerðu, sé að þróaða ríkið sé reiðubúið til þess og sjái til- gang í þeirri langtímaskuldbindingu sem í þessu felist. Þennan tilgang sáu nýlenduveldin á sínum tíma auð- vitað í þeim völdum og auði sem fylgdi yfirráðunum yfir nýlendun- um. Fyrirkomulag nýlendustjórnun- ar var reyndar með ýmsum hætti og arfleifð nýlendutímans eftir því mis- jöfn. Dæmi um fyrrverandi nýlendu þar sem tiltölulega vel hefur tekizt til er Indland, en það var ekki fyrr en með nýlenduyfirráðum Breta sem það varð að þeirri pólitísku ein- ingu sem nú er hið sjálfstæða þjóð- ríki Indverja. Fukuyama nefnir einnig Taívan og Suður-Kóreu sem dæmi um hvernig japanska nýlenduveldið, eins harkaleg og nýlendustjórnun þess annars var, áorkaði samt sem áður því að skilja eftir sig stofnanir – svo sem utan um stjórnun efnahags- mála, bankakerfi o.s.frv. – sem reyndust starfhæfar eftir að löndin hlutu sjálfstæði. En þetta hjálpaði óneitanlega til við þróun þeirra. Það er að sögn Fukuyamas sem sagt hægt að nefna ýmis dæmi um það hvernig gömlu nýlenduveldin skildu eftir stofnanir og stjórnsýslu- hefðir sem hjálpuðu löndum á þró- unarbrautinni eftir að þau hlutu sjálfstæði. Langtímaskuldbinding mikil- vægasti þáttur ríkjasmíði „Þegar litið er á í þessu samhengi hvað Bandaríkjamenn hafa skilið eftir sig í þeim löndum sem þeir hafa haft afskipti af blasir við mjög blönduð mynd,“ segir Fukuyama. Góður árangur hafi náðst í löndum eins og Þýzkalandi, Japan og Suður- Kóreu, en ekki í Víetnam og ýmsum löndum Mið- og Suður-Ameríku. „Málið er að Bandaríkjamenn hafa lítt kært sig um hlutverk ný- lenduveldis,“ bætir Fukuyama við. Þegar Bretar voru á Indlandi til dæmis þá hugsuðu þeir sér að vera þar um alla framtíð; þeir voru inn- stilltir á langtímaskuldbindingu fylgjandi veru sinni þar, sendu menn sem eyddu öllum embættisferli sín- um þar o.s.frv. En Bandaríkjamenn hafa verið mjög hikandi við slíka langtímaskuldbindingu í kringum afskipti af fjarlægum löndum. „Ég er hræddur um að þetta sama gerist í Írak; Bandaríkjamenn muni þar ekki reynast reiðubúnir til lang- tímaskuldbindingar til að fylgja eftir þeim umbótum sem þeir vilja að komist þar á. Þeir lærdómar sem draga má af fyrri tilraunum til ríkja- smíði eru að það tekur að minnsta kosti áratug að koma einhverju til leiðar sem von er til að verði var- anlegt,“ segir Fukuyama. SÞ geta aðeins gegnt takmörkuðu hlutverki Fukuyama nefnir í nýju bókinni að Sameinuðu þjóðirnar séu ekki vel í stakk búnar til að gegna virku hlut- verki við „ríkjasmíði“ af þessu tagi. Þetta á að hans mati alveg sér- staklega við um Írak eins og málum er nú þar háttað. SÞ kynni að hafa getað gegnt mikilvægu hlutverki í Írak ef stofnunin hefði verið þar höfð með í ráðum frá upphafi. En undir núverandi kringumstæðum breyti aðkoma hennar litlu. Vissu- lega geti hún aðstoðað við ferlið sem á að færa völd frá hernámsyfirvöld- um í hendur lögmætrar stjórnar heimamanna í Írak, við að halda kosningar o.s.frv. En hún mun ekki geta tekið yfir ábyrgðina á uppbygg- ingarstarfinu, öryggismálunum o.s.frv. Hana verði hernámsveldin að axla enn um sinn, ef forðast eigi að skilja landið eftir í stjórnleysi, hryðjuverka- og borgarastríði. Fangamisþyrmingarmálið gerði að sögn Fukuyamas ástandið auðvit- að hálfu verra, þ.e. rúði hernáms- stjórnina trúverðugleika sem var reyndar rýr fyrir (í augum Íraka), af ýmsum ástæðum. En SÞ hafi ekki upp á neinar töfralausnir að bjóða þegar svona er komið. Hann segir um Afganistan að það sé nánast útópískt að ímynda sér að hægt sé að byggja þar upp virkt lýð- ræðisríki á fáeinum árum. Þar þurfi að byggja allt upp frá grunni. Að sögn Fukuyamas er auðvelt að sjá fyrir sér að ástandið í Írak fari úr böndunum og úr verði borgarastríð og upplausn. Þetta sjái hann mun síður gerast í Afganistan, undir nú- verandi kringumstæðum. Fukuyana segir fjölþjóðanálgun að vandamálunum vissulega skipta máli, en hún sé þó ekki úrslitaatriðið hér. Langtímaskuldbindingin sé mikilvægari. Vekur hann í þessu samhengi sér- staklega athygli á heimshluta- bundnu samstarfi á borð við sex ríkja hópinn sem nú starfar í kring um Kóreumálin, þar sem Rússland, Kína, Bandaríkin og Japan starfa saman ásamt Suður- og Norður- Kóreu að því að finna lausnir og bera ábyrgð á framkvæmd þeirra. Slíkt svæðisbundið samstarf geti verið fyrirmynd að árangursríkari fjöl- þjóðanálgun, hvort sem það sé undir hatti SÞ eða ekki. Net slíkra heims- hlutabundinna stofnana sé vænlegra til árangurs í svona málum en SÞ sem slíkar, segir Fukuyama. Þessi hugmynd um svæðisbundið samstarf ríkja, sem er sniðið að þeim vandamálum sem því er ætlað að leysa, minnir nokkuð á frasa banda- ríska varnarmálaráðherrans Don- alds Rumsfelds um að „bandalagið fari hverju sinni eftir verkefninu“ („The mission defines the coal- ition“). Spurður um þetta segir Fukuyama að Rumsfeld hafi notað þennan frasa eingöngu til að rétt- læta einhliða íhlutunarstefnu Bandaríkjastjórnar í Íraksmálinu. Inntak hans eigi því ekkert sameig- inlegt með áðurnefndum hugmynd- um um gagnsemi svæðisbundins samstarfs um lausn alþjóðamála. „Við þurfum á skilvirkum alþjóða- samstarfsstofnunum að halda, þurf- um á því lögmæti að halda sem slík- ar stofnanir njóta,“ segir Fukuyama. „En ég held ekki að SÞ séu færar um að gegna því hlutverki einar. Til þess skortir þær einfaldlega getu.“ Þegar til kastanna kemur sé fram- kvæmd alls þess sem ákveðið sé á vettvangi SÞ komið undir því að að- ildarríkin – og þá aðallega hin vold- ugustu í þeirra hópi – axli ábyrgðina af henni. Þegar um eins víðtæk verk- efni og ríkjasmíði sé að tefla sé ár- angurinn að mestu undir því kominn að ríkin sem í hlut eiga séu reiðubúin til langtímaskuldbindingar til að koma viðkomandi þróunarlandi – eins og Afganistan eða Írak – á sjálf- bæra framfarabraut, borgurum þess og heimsbyggðarinnar í heild til heilla. Ónýt ríki mesta ógnin Bandaríski stjórnmálaheimspekingurinn Francis Fukuyama varð víðfrægur er hann boðaði „enda- lok sögunnar“ í kjölfar hruns kommúnismans, með sigurgöngu hins frjálslynda lýðræðis og markaðshyggjunnar. Í nýjustu bók sinni fjallar hann hins vegar um „ríkjasmíði“. Auðunn Arnórsson ræddi þessi viðfangsefni við Fukuyama á háskólaskrifstofu hans í Washington. ’Þeir lærdómar semdraga má af fyrri til- raunum til ríkjasmíði eru að það tekur að minnsta kosti áratug að koma einhverju til leiðar sem von er til að verði varanlegt.‘ auar@mbl.is FRANCIS Fukuyama er prófessor í al- þjóðastjórnmálum við Paul H. Nitze School of Advanced International Studies (SAIS) við Johns Hopkins- háskóla í Washington D.C. Hann hefur víða komið við á fræði- mannsferli sínum. Þekktasta verk hans er bókin The End of History and the Last Man, sem út kom 1992. Hann hefur skrifað mikið um lýðræðisvæð- ingu og alþjóða stjórnmálahagfræði (international political economy). Á síðustu árum hefur hann einkum beint sjónum að hlutverki menningar og fé- lagsauðs í efnahagslífi nútímaþjóð- félags, og á félagslegar afleiðingar tækniframfara, einkum að því er varð- ar líftæknina. Áður hafði Fukuyama einkum skrifað um utanríkisstefnu Sovétríkjanna, einkum gagnvart þriðja heiminum. Meðal annarra helztu rita Fukuyam- as eru þessi: Trust: The Social Virtues and the Creation of Prosperity (1995), The Great Disruption: Human Nature and the Reconstitution of Social Order (1999) og Our Posthuman Future: Consequences of the Biotechnology Revolution (2002). Nýjasta bók hans er State-building: Governance and World Order in the 21st Century (2004). Fukuyama, sem fæddist árið 1952, er doktor í stjórnmálafræði frá Corn- ell-háskóla. Á níunda áratugnum var hann í rannsóknateymi RAND- stofnunarinnar og var um skeið ráð- gjafi í bandaríska utanríkisráðuneyt- inu. Hann var prófessor við School of Public Policy við George Mason- háskóla 1996-2000 en hefur verið við SAIS/Johns Hopkins-háskóla síðan ár- ið 2000. Hann á sæti í ráðgjafarnefnd Bandaríkjaforseta um siðfræði á líf- tækniöld (bioethics). Hann er eftir- sóttur fyrirlesari og nokkrir háskólar hafa sæmt hann heiðursdoktorsnafn- bót. Einn þekktasti stjórnmálahugsuður Bandaríkjanna Nýjasta bók Fuk- uyamas fjallar um „ríkjasmíði“.
Qupperneq 1
Qupperneq 2
Qupperneq 3
Qupperneq 4
Qupperneq 5
Qupperneq 6
Qupperneq 7
Qupperneq 8
Qupperneq 9
Qupperneq 10
Qupperneq 11
Qupperneq 12
Qupperneq 13
Qupperneq 14
Qupperneq 15
Qupperneq 16
Qupperneq 17
Qupperneq 18
Qupperneq 19
Qupperneq 20
Qupperneq 21
Qupperneq 22
Qupperneq 23
Qupperneq 24
Qupperneq 25
Qupperneq 26
Qupperneq 27
Qupperneq 28
Qupperneq 29
Qupperneq 30
Qupperneq 31
Qupperneq 32
Qupperneq 33
Qupperneq 34
Qupperneq 35
Qupperneq 36
Qupperneq 37
Qupperneq 38
Qupperneq 39
Qupperneq 40
Qupperneq 41
Qupperneq 42
Qupperneq 43
Qupperneq 44
Qupperneq 45
Qupperneq 46
Qupperneq 47
Qupperneq 48
Qupperneq 49
Qupperneq 50
Qupperneq 51
Qupperneq 52
Qupperneq 53
Qupperneq 54
Qupperneq 55
Qupperneq 56
Qupperneq 57
Qupperneq 58
Qupperneq 59
Qupperneq 60
Qupperneq 61
Qupperneq 62
Qupperneq 63
Qupperneq 64

x

Morgunblaðið

Direct Links

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Morgunblaðið
https://timarit.is/publication/58

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.