Morgunblaðið - 13.06.2004, Blaðsíða 26

26 SUNNUDAGUR 13. JÚNÍ 2004 MORGUNBLAÐIÐ
NÚ ÞEGAR sól hækkar á lofti er
það næstum skylda við móður nátt-
úru að koma sér út og njóta hennar,
ekki skortir fagra staði og gönguleið-
ir í okkar næsta nágrenni. Í þessari
grein verður lýst stuttlega þremur
leiðum sem allar hafa næstum sama
upphafspunkt fyrir botni Hvalfjarð-
ar. Allar eru þær mjög viðráðanlegar
og því við allra hæfi.
1. Hvalfjarðarbotn-Hvalvatn-
Uxahryggjaleið
(Göngutími 4–5 klst.)
Best er að aka inn Botnsdal eins
og leyfilegt er og hefja gönguna þar.
Að vísu liggur ruddur bílvegur alveg
upp að Hvalvatni en hann er ekki
leyfilegt að aka. Að sjálfsögðu er
þægilegast að ganga þennan veg. Í
hlíðinni upp er talsvert skógarkjarr,
þó ekki samfellt. Lúpínu-
breiður eru þarna inn á
milli. Sjálfsagt er að
ganga fram á brúnina á
Stóragili til að sjá efsta
hluta Glyms, eins af
hæstu fossum landsins.
Einungis efsti hluti foss-
ins sést héðan. Að sjá
hann allan er einungis
mögulegt að austan-
verðu. Ekki vantar sögur
til að skýra örnefni á
þessum slóðum.
Í Þjóðsögum Jóns
Árnasonar segir frá
bóndasyni frá Melabergi á Miðnesi.
Hann varð viðskila við félaga sína við
eggjatöku í Eldey. Þrátt fyrir ítrek-
aðar tilraunir tókst ekki að ná honum
úr eynni. Næsta sumar koma félagar
hans aftur út í eyna og þeim til mik-
illar furðu þá er Melabergsmaðurinn
það fyrsta sem þeir koma auga á.
Heldur var hann fámáll um dvöl sína
um veturinn. Sagði þó að sér hefði
liðið vel því þegar ljóst var að hann
mundi ekki komast í land hafi komið
til hans álfkona sem tekið hefði hann
upp á sína arma. Hjá henni hefði
honum liðið vel. Þó vildi hann fara
með þeim í land.
Stuttu seinna er messað á Hvals-
nesi og þegar kirkjugestir ganga úr
kirkjunni tekur fólk eftir því að fyrir
kirkjudyrum stendur vagga með
barni. Prestur tekur barnið og spyr
hver eigi en enginn kannast við það.
Þá ber þar að konu sem þrífur barn-
ið, horfir hvössum augum á Mela-
bergsmanninn og segir að hann muni
gjalda þess að vilja ekki gangast við
barninu sem orðið hafi til úti í Eldey
veturinn áður. Síðan hverfur hún. Til
að gera langa sögu stutta verður
Melabergsmaðurinn að ægilegu ill-
hveli sem sest að í Faxaflóa og eirir
þar engu. En eins og í öllum góðum
þjóðsögum kemur prestur nokkur til
sögunnar sem veit lengra en nef
hans nær og tekst að seiða hvalinn
inn eftir Hvalfirði og upp ána sem
rennur í fjörðinn. Það var hvalnum
mjög erfitt sökum vatnsleysis. Þegar
hann kom að gljúfrinu sem áin renn-
ur í gegnum fram af Botnsheiðinni
urðu þrengslin svo mikil að allt nötr-
aði og skalf eins og í versta jarð-
skjálfta. Af þessu dregur fossinn
nafn og heitir síðan Glymur og hæð-
irnar ofan Glyms Skjálfandahæðir.
Ekki hætti prestur fyrr en hann kom
hvalnum upp í vatn það er Botnsá
kemur úr og heitir síðan Hvalvatn.
Þar sprakk hann. Til sannindamerk-
is um sögu þessa hafa til skamms
tíma fundist hvalbein á
þessum slóðum. Allar
svona sögur eru býsna
skemmtilegar og síðan
auka þær líkurnar á því
að örnefnin festist í minn-
inu.
Eftir að hafa virt fyrir
okkur Glym liggur leiðin
inn með ánni að norðan-
verðu. Víða eru þar fal-
legar flúðir. Austan Hval-
fells er áðurnefnt Hval-
vatn. Nálægt miðju vatn-
inu sést í klettahöfða. Þar
segir sagan að Arnes úti-
leguþjófur hafi hafst við vetrarlangt í
litlum og lélegum hellisskúta. Botns-
súlurnar koma nú í ljós sunnan
vatns, sú hæsta 1.086 m. Þótt leiðin
meðfram vatninu að vestanverðu
fjallsmegin sé fær skal engum ráð-
lagt að fara þar. Út í vatnið skagar
hólmi eða klettur. Skinnhúfuhöfði
hefur hann verið nefndur og á tröll-
kona að hafa haft þar aðsetur. Eftir
því sem austar dregur hækkar landið
og þar með útsýni til austurs. Mest
ber á jöklunum þremur, Þórisjökli,
Geitlandsjökli og Langjökli. Fjöllin
Skjaldbreiður og Hlöðufell sjást
einnig vel. Á þessar slóðir liggur
ruddur vegur af Uxahryggjaleið sem
fær er fyrir jeppa og stóra bíla. Við
erum hins vegar gangandi og höld-
um áfram niður á aðalveginn í Víði-
kerum milli Tröllháls og Kvígindis-
fells.
2. Síldarmannabrekka-
Botnsheiði-Skorradalur
(Göngutími 3–4 klst.)
Selfjall heitir beint í norður upp af
gamla Botnsskálanum í Hvalfirði.
Vestan þess er upphaf fornrar leiðar
úr Botnsvogi yfir í Skorradal. Ber
hún eftirtektarvert nafn, Síldar-
mannagötur. Þessa leið ætlum við að
ganga. Kannski er hún sú stysta og
léttasta af þeim þremur sem hér er
lýst. Fyrsti hluti leiðarinnar liggur
upp brekkur sem víða eru vaxnar
skógi og kjarri. Þarna er auðratað
enda snyrtilega stikað. Þegar upp á
heiðarbrúnina er komið taka við
reiðgötur sem sýna að þetta hefur
verið fjölfarin leið úr Borgarfjarðar-
dölum yfir í Hvalfjörð. Þarna er
sjálfsagt að snúa sér við og horfa til
baka út á Hvalfjörð og til fjallanna í
kring. Inn til landsins ber mest á
Botnssúlum og Hvalfelli. Í fjarska í
suðri eru Búrfell, Skálafell og Esja.
Leið okkar liggur nú um grasivaxnar
hæðir og giljadrög sem smáhækka
uns komið er upp í rúmlega 400 m
hæð. Nokkur vötn og tjarnir verða
einnig á vegi okkar. Þarna uppi er
geysivíðsýnt. Lengst í norðri blasa
við fjöllin ofan Borgarfjarðar, Baula
og Tröllakirkja á Holtavörðuheiði.
Nær eru Þverfell efst í Lundar-
reykjadal og Ok.
Héðan lækkar landið smátt og
smátt. Á vinstri hönd blasir við okk-
ur botn Grafardals. Upp úr honum
liggur rafmagnslína sem flytur raf-
magn í verksmiðjuna á Grundar-
tanga, að mínu mati ekki sérlega
smekklegt en sennilega nauðsynlegt.
Ekki líður á löngu þar til við stöndum
á brúninni og sjáum niður í innsta
hluta Skorradals. Það er geysifag-
urt, Fitjaáin hlykkjast eftir dalnum
uns hún rennur í Skorradalsvatnið.
Hún kemur úr Eiríksvatni talsvert
langt inni á heiðinni. Það er vel þess
virði að ganga inn með henni því þar
eru margir fallegir fossar. Þótt
þarna sé grösugt og búsældarlegt yf-
ir að líta eru allir bæir á þessum slóð-
um í eyði. Bakkakot heitir bærinn
sem við komum fyrst að þegar komið
er niður í dalinn. Best er að ganga
dálítið lengra inn eftir og yfir brú á
ánni og síðan fram að Fitjum. Þar er
kirkja sem nýlega hefur verið gerð
upp. Oddur Eiríksson (1640–1690),
sonarsonur Odds Einarssonar bisk-
ups í Skálholti, bjó þar. Hann skrif-
aði Fitjaannál um árin 1400–1712.
Hér lýkur göngu okkar.
3. Hvalfjarðarbotn-Leggja-
brjótur-Þingvellir
(Göngutími 4–5 klst.)
Á milli Botnsdals og Þingvalla
liggur forn þjóðleið, sem nú á dögum
er kennd við Leggjabrjót, þótt það sé
einungis brot af leiðinni. Við byrjum
gönguna á sama stað og lýst er fyrir
leið nr. 1, en í stað þess að halda
strax á brattann göngum við lengra
inn dalinn og í gegnum hlaðið á eyði-
býlinu Stóra-Botni og þaðan yfir brú
á Botnsá. Í fyrstu liggur leiðin um
ruddan bílveg upp í gegnum skóg-
arkjarr og upp fyrir sauðfjárveiki-
varnagirðinguna. Á vinstri hönd er
Hvalskarð á milli Hvalfells og Botns-
súlna. Áfram er haldið uns komið er
upp á Sandhrygg. Þaðan er upplagt
að taka á sig smákrók og ganga fram
á Djúpadalsborgir, ægifagrar stuðla-
bergsmyndanir efst í Brynjudal.
Þarna höfum við dalinn fyrir fótum
okkar. Í honum eru a.m.k. fjórir bæir
sem allir eru í eyði, Hrísakot, Ing-
unnarstaðir, Þrándarstaðir og Skor-
hagi. Á milli Botnsdals og Brynju-
dals heitir Múlafjall. Áfram höldum
við inn með Sandvatni yfir Biskups-
keldu, Leggjabrjót og upp á hæðina
þar fyrir ofan. Biskupskelda var ill
yfirferðar og við hana er tengd vísa
séra Jóns Þorlákssonar:
Tunnan valt og úr henni allt
ofan í djúpa keldu.
Skulfu lönd og brustu bönd,
en botngjarðirnar héldu.
Nú er best að ganga niður með
Súluá, yfir hana og niður í Öxarárdal.
Á þessum slóðum er talsvert grýtt og
því betra að fara varlega. Einnig get-
ur Súluá verið talsvert vatnsmikil.
Hún rennur í Öxará sem uppruna-
lega kemur úr Myrkvavatni sem
liggur talsvert innar í Öxarárdaln-
um. Það sést ekki af hinni hefð-
bundnu gönguleið. Þegar gengið er
fram Öxarárdal eru Botnssúlur á
vinstri hönd og Búrfell á hægri hönd.
Framundan blasir Þingvallavatn við.
Í fjarska sést til Eyjafjallajökuls og
Heklu, sem margir telja konung og
drottningu sunnlenskra fjalla. Síðan
er gengið fram að Svartagili, eyðibýli
í Þingvallasveit, þar sem göngu okk-
ar lýkur.
Þrjár góðar
gönguleiðir
upp úr botni
Hvalfjarðar
Hvalfjörðurinn býður upp á áhugaverðar göngu-
leiðir. Leifur Þorsteinsson lýsir hér þremur göngu-
leiðum úr firðinum sem eiga að vera við allra hæfi.
2 3
4

 53
4
& 6!  

7 "   2 $!
2) !
4
8 9$ 
: #
7)# #



  






 



 

!  

 
"  

    

     "#  
    

 4 ( 

 

" 


 

 

$%
& 


  



'
 

!



"!# "$  Ljósmynd/ Magnús Björnsson
Sögustund í Hvalfjarðarbotni. Hvalfell og Botnssúlur í baksýn.
Skinnhúfuhöfði, Hvalvatn og Hvalfell.
Sögustund í Hvalfjarðarbotni. Hvalfell og Botnssúlur í baksýn. Hvalfell og Botnssúlur í miðnætursól.Horft út á Hvalfjörð.
Höfundur situr í stjórn Ferðafélags
Íslands.
1. Árbækur Ferðafélags Íslands 1950, 1954 og
1985
2. Landið þitt Ísland, útg. Bókaútgáfan Örn og
Örlygur 1982