Morgunblaðið - 18.07.2004, Síða 10

10 SUNNUDAGUR 18. JÚLÍ 2004 MORGUNBLAÐIÐ
Í
fréttum af hvarfi konu á fertugsaldri í
Stórholti hefur komið fram að konan
hafi kært fyrrverandi sambýlismann
sinn fyrir ofbeldi gegn sér um mitt ár
í fyrra. Á meðan réttað var í málinu
dró aðalvitnið framburð sinn úr lög-
regluskýrslu til baka og maðurinn
var sýknaður af ákærunni. Nú situr
hann í fangelsi grunaður um að eiga aðild að
hvarfi konunnar. Ekkert hefur til hennar
spurst frá því sunnudaginn 4. júlí.
Fréttir af umskurði, nauðgunum, mansali og
hvers kyns öðru kynbundnu ofbeldi gegn kon-
um berast okkur til eyrna nánast á hverjum
degi. Alltof oft bregðumst við því miður við með
því að telja sjálfum okkur trú um að frásagn-
irnar tengist öðrum fremur fátækum og illa
upplýstum samfélögum í fjarlægum löndum.
Við höfum tilhneigingu til að loka augunum fyr-
ir því að á Íslandi, rétt eins og annars staðar í
hinum vestræna heimi, setur „heimilisofbeldi“
smánarblett á velferðarsamfélagið.
Umfang heimilisofbeldis bæði á Íslandi og í
heiminum öllum kemur flestum á óvart. Al-
þjóða heilbrigðisstofnunin telur að 69% kvenna
verði fyrir ofbeldi í heiminum öllum. Evr-
ópuráðið telur að heimilisofbeldi sé helsta orsök
dauða og örkumla kvenna á aldrinum 16 til 44
ára og valdi fleiri dauðsföllum og meira heilsu-
leysi en krabbamein og umferðarslys.
Andrew R. Klein, virtur bandarískur sér-
fræðingur á sviði heimilisofbeldis, segir hlut-
fallið nokkuð mismunandi eftir löndum. Erfitt
sé að meta hlutfallið í Bandaríkjunum. Hins
vegar segi opinberar tölur til um að 1.600 konur
látist af völdum heimilisofbeldis á ári hverju.
Tíðni manndrápa af völdum heimilisofbeldis
fari talsvert eftir byssueign í hverju ríki. Meiri-
hluti kvenna í stærstu bandarísku borgunum
sæki slysamóttökur sjúkrahúsa vegna áverka
af völdum heimilisofbeldis.
Svipaðar fréttir berast frá öðrum löndum.
José Luis Roderiguez Zapatero, forsætisráð-
herra Spánar, var varla sestur í embætti þegar
hann boðaði aðgerðir til verndar fórnarlömbum
heimilisofbeldis. Yfirvöld segja ofbeldi gegn
konum mestu „þjóðarskömm Spánverja“.
Við sama tækifæri sagði Jesus Caldera, fé-
lagsmálaráðherra Spánar, að nær 600 spænsk-
ar konur hefðu dáið af völdum ofbeldis maka
eða fyrrverandi maka á síðustu 8 árum. Um 100
þeirra hefðu látist af völdum heimilisofbeldis í
fyrra.
14% orðið fyrir líkamlegu ofbeldi
Í skýrslu dómsmálaráðherra um meðferð
heimilisofbeldismála í dómskerfinu frá árinu
1997 kemur fram að heimilisofbeldi sé sjald-
gæfara á Íslandi en í ýmsum öðrum löndum,
t.a.m. í Bandaríkjunum. Umfangið virðist svip-
að og í Danmörku en ekki hafi verið gerðar
rannsóknir á tíðni heimilisofbeldis á hinum
Norðurlöndunum. Alls sögðust 14% íslenskra
kvenna hafa orðið fyrir líkamlegu ofbeldi af
hendi maka í rannsókn á tíðni heimilisofbeldis á
Íslandi árið 1996. Athygli vekur að ekki er getið
um andlegt ofbeldi. Sífellt fleiri konur nefna
slíkt ofbeldi sem eina af ástæðunum fyrir komu
sinni í Kvennaathvarfið samkvæmt ársskýrslu
Samtaka um kvennaathvarf fyrir árið 2003.
Í kandídatsritgerð Árnínu Steinunnar Krist-
jánsdóttur og Sigríðar Hrefnu Hrafnkelsdóttur
við lagadeild Háskóla Íslands „Manndráp í ís-
lensku samfélagi – dómar hæstaréttar frá
1900–2000“, kemur fram að 32 morð hafi verið
framin af ásetningi á Íslandi á síðustu öld. Af
þeim hafi aðilar ekki þekkst í 12 tilvika (37%).
Aðilar hafi þekkst í 20 tilvika (63%). Karlmenn
urðu konum sínum eða fyrrverandi konum sín-
um að bana í 6 þessara tilvika. Ekki var þó allt-
af um heimilisofbeldi að ræða. Ritgerðin var
skrifuð undir stjórn prófessors Ragnheiðar
Bragadóttur haustið 2001.
Samtök um kvennaathvarf skjóta skjólshúsi
yfir konur, veita viðtalsþjónustu og símaráðgjöf
í Kvennaathvarfinu í ónafngreindu húsnæði í
Reykjavík. Alls fjölgaði komum kvenna úr 55 í
73 og barna úr 41 í 59 börn á milli áranna 2002
og 2003 að því er fram kemur í ársskýrslu sam-
takanna.
Drífa, fræðslu- og kynningarstýra Kvenna-
athvarfsins, minnir á að aðsókn að Kvenna-
athvarfinu sé mjög sveiflukennd á milli ára og
telur að umræðan í samfélaginu, meðvitund
fagaðila um heimilisofbeldi og vitneskja kvenna
af þessu úrræði hafi þar mikil áhrif. „Það ber að
varast að heimfæra tölur um aðsókn að athvarf-
inu á ofbeldi í samfélaginu enda vitum við að við
sjáum aðeins toppinn á ísjakanum hverju
sinni.“
Sest ofan á þaninn kviðinn
Heimilisofbeldi hefst oftast með einhvers
konar andlegu ofbeldi, t.d. hótunum, ein-
angrun, efnahagslegri- og tilfinningalegri kúg-
un ( sjá - www.kvennaathvarf.is). Fjölmörg
dæmi eru um að líkamlegt ofbeldi hefjist eða
versni þegar konur eru þungaðar. Á fréttavefn-
um Guardian Unlimited sagðist 1 af hverjum 6
aðspurðra ljósmæðra í breskri viðhorfskönnun
hafa vissu fyrir því að ein eða fleiri þungaðar
konur í hennar umsjón hafi búið við heimilis-
ofbeldi á meðgöngunni. Karlmennirnir verða
afbrýðisamir út í konurnar fyrir þá athygli sem
þær fá á meðgöngunni og bregðast við með því
að beita þær andlegu og jafnvel líkamlegu of-
beldi.
Sambýlismaður Mary, 36 ára, sló hana og
kýldi áður en hann settist ofan á þaninn kvið
hennar að hans sögn til að þrýsta barninu út.
„Ofbeldið versnaði eftir því sem leið á með-
gönguna,“ segir hún á fréttavefnum. „Hann
þoldi ekki hvað ég var feit og auðvitað gerði ég
ekki annað en að fitna. Ég var lögð inn á sjúkra-
hús og fékk einkastofu til að hvílast betur.
Hann barði mig meira að segja í heimsókn-
artímunum. Þegar honum var sagt að ég þyrfti
að vera lengur á sjúkrahúsinu sagði hann að ég
þyrfti að koma heim til að hugsa um hin börnin.
Ég held að hann hafi verið verri en venjulega
þegar ég var ólétt því að þá vissi hann að hann
gat stjórnað mér algjörlega. Hann vissi að ég
gat ekki farið neitt – komin 8 mánuði á leið.
Hann hafði mig þar sem hann vildi hafa mig.“
Heimilislæknirinn Dawn Harper segir að
augu sín hafi opnast þegar komið var með konu
til hennar komna 26 vikur á leið með tvö glóð-
araugu, marin brjóst og far eftir straujárn á
bakinu. „Ég verð að viðurkenna að fram að
þeim tíma trúði ég því ranglega eins og fleiri
læknar að þungun gæti verið nokkurs konar
hvíld fyrir fórnarlömb heimilisofbeldis,“ er haft
eftir Harper.
Augnatillit veldur skelfingu
„Tvær goðsagnir hafa lengi gengið um út-
breiðslu heimilisofbeldis. Annars vegar að
heimilisofbeldi sé aðeins að finna meðal fátæk-
linga og minnihlutahópa. Hins vegar að heim-
ilisofbeldi sé jafn útbreitt meðal allra hópa í
samfélaginu. Hvorugt er alfarið rétt,“ segir
bandaríski sérfræðingurinn Klein. „Við vitum
að heimilisofbeldi er algengara á meðal lægri
stétta samfélagsins, þ.e. þeirra fátækustu og
verst menntuðu. Engu að síður er staðreynd að
heimilisofbeldi fyrirfinnst í öllum þjóðfélags-
hópum. Þeir ríku beita oft andlegu ofbeldi í
gegnum peningastreymi og eiga oft auðveldara
með að leyna því hvað er í gangi vegna þjóð-
félagsstöðu sinnar. Talsvert hefur verið fjallað
um tengsl áfengisnotkunar og heimilisofbeldis.
Áfengisnotkun veldur ekki heimilisofbeldi. Hitt
er jafn víst að áfengisnotkun veldur því að of-
beldið verður alvarlegra – m.a. þess vegna er
mikilvægt að skilorðsfulltrúar ofbeldismann-
anna tryggi að þeir neyti ekki áfengis eða ann-
arra vímuefna á skilorðstíma.“
Í staðfærðum dönskum bæklingi „Ofbeldi
gegn konum“ (VOLD ties ikke ihjel) er m.a.
reynt að svara því hvort þolendur heimilis-
ofbeldis annars vegar og ofbeldismennirnir
hins vegar eigi eitthvað sameiginlegt. Sam-
kvæmt niðurstöðum margra rannsókna eru
veikt sjálfstraust og hefðbundið viðhorf til kyn-
hlutverkanna algengustu sálrænu einkenni
kvennanna. Á hinn bóginn er erfitt að fullyrða
hvort skortur á sjálfstrausti sé orsök eða afleið-
ing, a.m.k. sé því ekki þannig farið að allar kon-
ur með veikt sjálfstraust séu þolendur ofbeldis
þó þær séu hugsanlega misnotaðar á annan
hátt.
Í bæklingunum kemur fram að fjölskyldan,
sem hugtak og stofnun, hafi yfirleitt mikla þýð-
ingu fyrir konurnar. „Líf án fjölskyldu, án eig-
inmanns er hreinlega óhugsandi í þeirra aug-
um. Tilgangur þeirra í lífinu er að eignast
fjölskyldu. Þegar ofbeldi kemur fram í fjöl-
skyldunni, hrynur heimur þeirra til grunna.
Þær sjá engan annan valkost en fjölskylduna.
Möguleiki þeirra felst því annaðhvort í því að
eignast nýjan mann, og þar með nýja fjöl-
skyldu, eða að loka augunum fyrir því sem hef-
ur gerst, afneita því, og láta eins og fjölskyldan
þeirra sé „venjuleg“ fjölskylda, eins og þær
hafði dreymt um að eignast. Þetta getur varað í
mörg ár, jafnvel allt lífið (bls. 31).“
Fram kemur að rannsóknir bendi til að karl-
arnir komi oftar en konurnar frá ofbeldisheim-
ilum. Einkennin á mönnunum eru yfirleitt sögð
vera að þeir hafi veika sjálfsmynd og sálræn
vandamál – sem þeir reyni að leyna eða horfast
ekki í augu við. Aðferð þessara manna til að
komast áfram í lífinu er lýst sem ýktri karl-
mennsku, þ.e.a.s. mennirnir stilla sér upp og
skýla sér á bak við ýkta útgáfu af karlmennsku-
hlutverkinu. Þeir vita allt, kunna allt, enginn á
að segja þeim neitt, þeir hafa stjórn á heim-
inum, þeir vita hvað þeir vilja, þeir hafa alltaf
rétt fyrir sér og þeir kæra sig ekki um mót-
mæli. Þeir séu íhaldssamir í skoðunum – eink-
um með tilliti til kynhlutverkanna.
Klein minnir á að ofbeldismennirnir komi
ekki aðeins illa fram við sína nánustu. „Oft
gengur þeim illa að lynda við vinnufélagana og
margir hafa fengið dóma fyrir annars konar
brot áður en þeir eru kærðir fyrir heimilis-
ofbeldi. Þeir fara sínu fram og hafa óhemju vald
yfir konunum. Ég hef oft orðið vitni að því að
ekki þarf nema eitt augnatillit frá mönnunum
þar sem þeir sitja handjárnaðir í dómssalnum
til að konurnar verði skelfingu lostnar af
hræðslu.“
Friðhelgin – takmörkun
Í grein undir yfirskriftinni „Heimilisofbeldi
er veruleiki margra íslenskra kvenna“ eftir
Guðrúnu M. Guðmundsdóttur mannfræðing, í
19. júní, ársriti Kvenréttindafélags Íslands árið
2001, er haft eftir Ástu Júlíu Arnardóttur, fyrr-
verandi starfskonu Kvennaathvarfsins, að
heimilisofbeldi þrífist í skjóli friðhelgi einkalífs-
ins.
Drífa segir að lög um friðhelgi einkalífsins
megi ekki vera yfirsterkari vernd þeirra sem
verða fyrir heimilisofbeldi. „Að öðru leyti tel ég
skilgreiningaratriði hvaða heimildir lögreglan
hefur til að stöðva heimilisofbeldi ef grunur
leikur á að einhver sé jafnvel í hættu. Þar verða
vinnureglurnar að vera skýrari en þær eru í
dag.“
Karl Steinar Valsson, aðstoðaryfirlög-
regluþjónn í Reykjavík, segir að vissulega hafi
lögreglan takmarkaðan rétt til að hafa afskipti
af fólk í heimahúsum, t.d. í tengslum við heim-
ilisofbeldi. „Hins vegar held ég að lög-
reglumenn séu almennt mjög vel meðvitaðir
um hvenær lögreglunni er heimilt að skerast í
leikinn og hvenær ekki. Orðið heimilisofbeldi er
hvergi að finna í refsilöggjöfinni. Brot af þessu
Heimilisofbeldi – mesta s
Morgunblaðið/Árni Torfason
Kynbundið ofbeldi gegn konum
er útbreiddasta mannréttinda-
brot í heiminum. Engu að síður
telst til mikilla tíðinda þegar
stjórnvöld boða til aðgerða gegn
heimilisofbeldi, eins og gert var á
Spáni á vordögum. Anna G.
Ólafsdóttir velti fyrir sér eðli og
umfangi heimilisofbeldis, bæði
hér á landi og erlendis.
’Erlendar konur eru háðari mökum sínum en inn-lendar enda er dvalarleyfi þeirra oft bundið við sam-
búð, svo ekki sé talað um hversu félagslega og fjár-
hagslega háðar þær geta verið. Ef karlmenn beita
ofbeldi á annað borð kann slíkt ójafnvægi í sambúð-
inni ekki góðri lukku að stýra.‘