Morgunblaðið - 18.07.2004, Blaðsíða 11

Hvað getum við gert, bæði hvert og eitt
og samfélagið í heild, til að vinna gegn
heimilisofbeldi?
Drífa: „Fyrsta skrefið er að við séum
meðvituð um vandann og gerum eitthvað í
málunum. Oft heyrum við: Af hverju fer hún
ekki? Hann ber hana sundur og saman og
svo vill hún enga hjálp. Hún fer aftur og aft-
ur til hans þannig að þetta er bara sjálf-
skaparvíti. Við verðum að hafa það alveg á
hreinu að ofbeldi er aldrei réttlætanlegt og
aldrei sök þess sem fyrir því verður. Áður
en líkamlegu ofbeldi er beitt í fyrsta sinn
hefur konan oft verið brotin niður andlega
og er farin að trúa því að hún sé ekkert án
mannsins. Eftir að hnefinn er látinn ráða
koma oft góð tímabil og konan fer að lifa
fyrir þessi góðu tímabil. Heimilisofbeldi er
flókið mál vegna náinna tengsla fólks, það
eru kannski börn í spilinu og svo framvegis.
Það er mikilvægt að ef einhver veit af heim-
ilisofbeldi sé reynt að nálgast konuna sem
fyrir því verður án þess að dæma. Það er
hægt að segja setningar eins og: Ég veit að
það er verið að brjóta á þér eða ég veit að
þú átt eftir að vinna þig út úr þessu. Þá er
verið að gefa það skýrt til kynna að það er
annar en hún sem ber ábyrgð á ofbeldinu
og um leið gefa von um að eitthvað betra
geti tekið við. Það ber þó ávallt að hafa það
í huga að það getur verið langur ferill að
brjóta sig út úr ofbeldissambandi. Oft er
besta hjálpin í því að hlusta án þess að
dæma og vera til staðar fyrir konuna. Það
að ásaka konuna fyrir að fara ekki er eins
og að segja við fórnarlamb nauðgunar að
hún hafi verið í of stuttu pilsi.
Heimilisofbeldi er kynbundið ofbeldi og þó
þess séu dæmi að konur beiti karla ofbeldi
er hitt mun algengara. Ofbeldið er sprottið
úr rótum ójafnréttis milli kynjanna þar sem
sumir karlar taka sér menningarbundinn
rétt til að drottna yfir konunni. Í sam-
félögum þar sem mikið kynbundið ójafnrétti
ríkir er heimilisofbeldi líka algengara. Besta
leiðin til að vinna á heimilisofbeldi er því að
jafna stöðu kynjanna, félagslega, menning-
arlega og fjárhagslega. Slíkt gerist hægt og
ekki af sjálfu sér. Við getum hins vegar flýtt
ferlinu með opinskárri umræðu og lagasetn-
ingu sem gefur skýr skilaboð um að heim-
ilisofbeldi verði ekki liðið.“
Hvað getum við gert?
Morgunblaðið/RAX
Drífa Snædal: „Við verðum að hafa það alveg
á hreinu að ofbeldi er aldrei réttlætanlegt og
aldrei sök þess sem fyrir því verður.“
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 18. JÚLÍ 2004 11
’Þetta er ekki þannig mál að það væriréttlætanlegt að mínu mati að rík-
isstjórnin færi frá út af því.‘Halldór Ásgrímsson utanríkisráðherra um fjölmiðla-
frumvarpið.
’Ég svindlaði ekki á neinum.‘Lífsstílskonan Martha Stewart um fimm mánaða
fengelsisdóm sinn fyrir innherjasvik.
’En fái ég annað höfuðhögg, hvort semég skalla bolta eða fæ eitthvert annað
vægt högg, þá getur það versnað og ég
gæti jafnvel lamast í vinstri helmingi lík-
amans.‘Knattspyrnukappinn Þorvaldur Makan Sigurbjörns-
son hættir í fótbolta vegna skemmda við hægra heila-
hvel.
’Enginn laug, enginn spann upp upplýs-ingar.‘Tony Blair , forsætisráðherra Breta, um skýrslu Butl-
ers lávarðar um innrásina í Írak.
’Það er flakkað á milli í skýrslunni, milligreiðslugrunns og rekstrargrunns, og
þetta finnst mér vera villandi og óheppi-
legt.‘Geir H. Haarde fjármálaráðherra gagrnýndi skýrslu
Ríkisendurskoðunar um framkvæmd fjárlaga í fyrra.
’Eiríkur Tómasson kenndi mér stjórn-skipunarréttinn.‘Jónína Bjartmarz sem situr í allsherjarnefnd fyrir
Framsóknarflokkinn.
’Svona uppákomur skipta auðvitað ekkisvo miklu máli þegar horft er til sam-
skipta þjóða okkar í heild.‘Varaformaður utanríkismálanefndar kínverska
þingsins, Wang Yingfan , um mótmæli Falun Gong
þegar forseti Kína var hér í heimsókn.
’Mér finnst þið öll hafa svolítið latanmunn.‘Óperusöngkonan Dame Kiri Te Kanawa kenndi ís-
lenskum söngvurum í Söngskóla Reykjavíkur.
’Gos er ekki hættulegt ef menn eru ekkialltaf drekkandi það.‘Jón Steindór Valdimarsson hjá Samtökum iðnaðarins
hefur mótmælt sérstöku sykurgjaldi.
’Ég ætla að reyna að þrauka næsta ár ogúthugsa einhverjar hagkvæmari lausnir
svo ég geti gert sem mest sjálfur án þess
að vera alltaf upp á aðra kominn.‘Ástþór Skúlason ,bóndi á Rauðasandi, lamaðist í bíl-
slysi í fyrra.
’Mér varð ekki um sel þegar ég sá að við-komandi var skráður látinn, og ákvað að
hringja í manninn, sem svaraði um hæl í
símann sinn.‘Hátt í fimm hundruð manns voru skyndilega skráð
látin í þjóðskrá.
’Tillaga okkar átti því að vera sú að alls-herjarnefnd afgreiddi það frumvarp frá
sér.‘Frumvarp um þjóðaratkvæðagreiðslu bíður af-
greiðslu í allsherjarnefnd og vildi Össur Skarphéð-
insson , formaður Samfylkingarinnar, halda fund á
föstudaginn.
Ummæli vikunnar
Morgunblaðið/ÞÖK
Þing kemur saman
Þorgerður Katrín Gunnarsdóttir og Margrét
Frímannsdóttir gáfu sér tíma til spjalls þegar
þingið kom saman í liðinni viku vegna fjöl-
miðlafrumvarpa. Gunnar V. Andrésson, ljós-
myndari DV, var ekki einn um að mynda fund
þeirra.
tagi eru flest líkamsárásarmál í grunninn og
varða oft við 217. og 218. grein hegningarlag-
anna. Viðbrögð lögreglunnar miðast alltaf við
fyrirliggjandi upplýsingar um hversu brotið sé
alvarlegt, þ.e. hvaða grein hegningarlaganna
grunur leikur á að verið að sé að brjóta.“
Vitni hræðast ofbeldismennina
Þegar konur koma í Kvennaathvarfið hafa
aðeins 7% þeirra kært heimilisofbeldið.
Drífa segir fleiri en eina ástæðu fyrir því að
fleiri kæri ekki en raun beri vitni. „Erfitt er að
kæra andlegt ofbeldi en margar sem til okkar
leita koma einmitt vegna þess en einnig má
nefna hið erfiða ferli að kæra einhvern nákom-
inn. Kerfið hefur ekki sýnt konum sem verða
fyrir heimilisofbeldi nægan skilning og ákvörð-
un um að kæra jafnvel föður barna sinna getur
verið mörgum konum um megn. Þá má einnig
nefna hræðslu við hefnd þess sem ofbeldinu
beitir.“
Hún er spurð að því hvort algengt sé að fólk
veigri sér við að bera vitni gegn ofbeldismönn-
unum í ákærum um heimilisofbeldi. „Já, vegna
ótta við ofbeldismanninn getur verið erfitt að
bera vitni,“ staðfestir hún. „Það er hins vegar
nauðsynlegt að dómur byggist ekki einungis á
vitnisburði kvennanna sem fyrir ofbeldinu
verða heldur einnig einhverjum áþreifanlegum
sönnunum eins og áverkavottorðum og vitn-
isburði annarra. Við hvetjum konur til að fá
áverkavottorð, geyma hótunarskilaboð frá of-
beldismönnunum og svo framvegis ef þær
kynnu að vilja kæra síðar,“ segir Drífa og Karl
Steinar tekur undir að skortur á vitnum sé eitt
af meginvandamálunum í heimilisofbeld-
ismálum.
Klein segir skort á vitnum oft notaðan sem
afsökun fyrir því að ekki sé hægt að dæma of-
beldismennina. „Þó aðalvitnið vanti eru morð-
ingjar dæmdir í morðmálum. Hvers vegna er
ekki hægt að dæma ofbeldismenn í heimilis-
ofbeldismálum þó aðalvitnið vanti? Lögreglan
hefur alltaf einhver sönnunargögn undir hönd-
um, t.d. upptöku af neyðarsímtali frá konunni.
Hlutfall sakfellinga er afar misjafn innan
Bandaríkjanna, t.d. eru sakfellingar 71% í
Massachusetts og aðeins 31% í Oregon. Rann-
sókn á 17.000 heimilisofbeldismálum hefur leitt
í ljós að hlutfallið veltur aðallega á frammistöðu
lögreglu og saksóknara. Hvort þeir taka málið
föstum tökum á öllum stigum ferlisins eða
ekki.“
Erlendar konur einangraðri
Eins og víða erlendis leita konur af erlendum
uppruna hlutfallslega oftar til Kvennaathvarfs-
ins en konur af íslenskum uppruna.
Drífa minnir á að eitt af mjög sterkum birt-
ingarmyndum ofbeldis sé einangrun og oft sé
hún undanfari líkamlegs ofbeldis. Þá sé konan
einangruð frá vinum og fjölskyldu og jafnvel
meinað að sækja skóla eða vinnu. „Það má
segja að erlendar konur, sem koma hingað til
að hefja sambúð með íslenskum mönnum, séu í
meiri hættu á að einangrast frá samfélaginu og
séu auðveldari fórnarlömb ofbeldismanna
vegna þessa. Erlendar konur eru háðari mök-
um sínum en innlendar enda er dvalarleyfi
þeirra oft bundið við sambúð, svo ekki sé talað
um hversu félagslega og fjárhagslega háðar
þær geta verið. Ef karlmenn beita ofbeldi á
annað borð kann slíkt ójafnvægi í sambúðinni
ekki góðri lukku að stýra.
Það verður þó að taka það skýrt fram að fæst
hjónabönd kvenna af erlendum uppruna og ís-
lenskra manna eru ofbeldishjónabönd,“ segir
Drífa. „Það má ekki setja erlendar konur í ein-
hvern fórnarlambaflokk en engu að síður verð-
um við að viðurkenna staðreyndir eins og fjölda
erlendra kvenna sem leita til Kvennaathvarfs-
ins. Það má líka geta þess að erlendar konur
eru ekki með sama félagslega netið í kringum
sig af vinum og fjölskyldu sem geta skotið yfir
þær skjólshúsi ef í harðbakkann slær. Hlut-
fallslegur fjöldi þeirra í Kvennaathvarfinu þarf
því ekki endilega að merkja að þær séu eitthvað
frekar beittar ofbeldi en íslenskar konur. Það
er hins vegar fullt tilefni að kanna þetta nánar.“
Skortir þessar erlendu konur upplýsingar
um réttindi sín, t.d. í tengslum við heimilis-
ofbeldi og skilnað?
„Það má alltaf bæta upplýsingaflæði til fólks
almennt og þá sérstaklega til þeirra sem vita
ekki hvar upplýsingar er að hafa. Það má til
dæmis gera í gegnum íslenskukennsluna, Út-
lendingastofnun, Alþjóðahúsið og fræðslu til
túlka. Oft skortir erlent fólk upplýsingar um
réttindi sín og treystir jafnvel ekki kerfinu til
að greiða úr vandamálum sínum vegna reynslu
frá heimalandinu. Við höfum hins vegar orðið
varar við það í Kvennaathvarfinu að Íslend-
ingum rennur blóðið til skyldunnar að aðstoða
konur í neyð og oft koma erlendar konur til
okkar fyrir tilstuðlan vinnuveitenda eða heil-
brigðisstarfsfólks.“
Nálgunarbann umdeilt
Í niðurlagi áðurnefndrar skýrslu dóms-
málaráðherra um meðferð heimilisofbeldismála
í dómskerfinu frá árinu 1997 er stungið upp á
því að sett verði lög um nálgunarbann í
tengslum við heimilisofbeldi og gengu lögin í
gildi árið 2000. Aðeins 2–3 dæmi eru um nálg-
unarbann vegna heimilisofbeldis frá því lögin
tóku gildi á Íslandi og er því reynslan af þeim
sáralítil. Mikill vilji er þó fyrir því hjá Kvenna-
athvarfinu að lögunum verði oftar beitt, m.a. til
að hægt sé að meta betur árangurinn af laga-
setningunni.
Klein segir deildar meiningar um nálg-
unarbannið í Bandaríkjunum. „Nálgunarbann
var upphaflega sett í lög í Pennsylvaníu árið
1976 af því að lögreglumenn í fylkinu neituð að
handtaka menn fyrir heimilisofbeldi. Núna er
leyfilegt að handataka menn vegna ofbeldis inni
á heimilum. Engu að síður er enn mikið um
nálgunarbönn og nánast ekkert um handtökur í
sumum ríkjum. Nálgunarbann getur verið ár-
angursrík aðferð gegn hættuminnstu ofbeld-
ismönnunum. Fyrir hina hafa verið hannaðar
sérstakar meðferðir. Menn eru dæmdir til að
sækja fundi til að vinna í sínum málum einu
sinni í viku í ákveðinn tíma. Alltof margir halda
uppteknum hætti eftir að hafa gengið í gegnum
meðferðina. Ef ofbeldismaður mætir ekki í
fyrsta tímann hefur reynslan kennt okkur að
honum verður að stinga beint inn í fangelsi. Við
verðum að gera upp við okkur að heimilis-
ofbeldi er glæpur og við honum verður að
bregðast sem slíkum,“ segir Klein ákveðinn.
„Ef maður rænir banka er hann ekki dæmdur
til að halda sig fjarri bankanum heldur er hann
dæmdur í fangelsi. Ef heimilisofbeldi er glæpur
hvers vegna á þá að bregðast við með borg-
aralegri aðgerð eins og nálgunarbanni – ekki
raunverulegri refsingu?“
Klein segir rannsóknir hafa sýnt fram á að
meiri árangur náist í flestum tilfellum með því
að dæma menn til 9 mánaða fangelsisvistar
heldur til jafn langs skilorðsbundins dóms eða
nálgunarbanns. „Kosturinn við fangelsisvistina
er að konan fær tækifæri til að ná áttum og
losna undan áhrifavaldi mannsins. Stundum er
því haldið fram að maðurinn sé einangraður.
Því fer fjarri – maðurinn hefur góð sambönd og
meðan hann getur beitir hann þeim og öllum
öðrum tiltækum brögðum til að beita konuna
þrýstingi,“ segir Klein og bendir á að á meðan
að maðurinn sé í fangelsi noti konurnar stund-
um tækifærið til að fara í felur fyrir manninum.
„En slíkt er væntanlega ekki hægt á Íslandi.“
Strangar refsingar á Hawaii
Í ársskýrslu samtaka um Kvennaathvarf er
gagnrýnt að sérstök löggjöf skuli ekki vera til
yfir heimilisofbeldi á Íslandi. Drífa segir nú-
gildandi lög ekki í samræmi við fyrirliggjandi
þekkingu á málefninu. „Við myndum til dæmis
vilja sjá lög um að heimilt sé að fjarlægja of-
beldismanninn af heimilinu í stað þess að ferja
alltaf konuna og börnin í öruggt skjól. Það verð-
ur að fara að einbeita sér að þeim sem ber
ábyrgð á ofbeldinu en ekki alltaf aðeins að taka
á afleiðingunum. Sömuleiðis að brottvísun og
heimsóknarbann verði sjálfkrafa þegar lög-
regla er kölluð á svæðið og nálgunarbanni verði
beitt í mun meira mæli en nú er. Það er und-
arleg hræðsla við að beita því úrræði og engu
líkara en frelsi manns til að áreita konu sé rétt-
hærra en konunnar að fá frið fyrir ofbeldis-
manninum. Reyndar er löngu kominn tími til að
endurskoða í heild sinni þau lög sem snúa að
kynbundnu ofbeldi. Þar má nefna vændislögin,
lög um heimilisofbeldi, kynferðislegt ofbeldi
gegn börnum o.s.frv. Þetta hefur verið gert í
nágrannalöndum okkar og skilað sér í fram-
sækinni löggjöf sem beinist að gerandanum og
hans ábyrgð í stað fórnarlambsins. Þetta er sú
hugmyndafræði sem við verðum að tileinka
okkur til að ná árangri og vinna á rót vandans,“
segir hún og játar því aðspurð að í flestum ná-
grannalandanna sé í gildi sérstök heimilis-
ofbeldislög.
Hanna Sigríður Gunnsteinsdóttir, formaður
samráðsnefndar á vegum félagsmálaráðu-
neytisins um aðgerðir gegn ofbeldi gegn kon-
um, segir að ekki hafi komið til tals innan
nefndarinnar að sett yrði sérstök löggjöf um
heimilisofbeldi á Íslandi. „Nefndin hóf störf fyr-
ir um ári síðan. Hlutverk hennar er að samhæfa
aðgerðir stjórnvalda á ólíkum fagsviðum sem
eru til þess fallnar að koma í veg fyrir ofbeldi
gegn konum og er markmiðið að stjórnvöld fái
heildarsýn yfir hvað þegar hefur verið gert á
þessu sviði. Hingað til höfum við efnt til sam-
ráðs við bæði opinbera aðila og frjáls fé-
lagasamtök um leiðir til að vinna gegn kyn-
bundnu ofbeldi gegn konum. Við höfum enn
ekki sent frá okkur ákveðnar tillögur til úrbóta
á sérstökum sviðum og ekki hefur verið rætt
um þann möguleika að setja sérstaka löggjöf
um heimilisofbeldi,“ segir Hanna Sigríður og
minnir á að slík löggjöf myndi væntanlega
heyra undir dómsmálaráðuneytið.
Klein segir erfitt að svara því hvort árang-
ursríkara sé að setja sérstakan lagabálk um
heimilisofbeldi eða miða við almenna refsilög-
gjöf í slíkum málum. „Kosturinn við sérstakan
lagabálk um heimilisofbeldi er að auðvelt er að
rekja feril ofbeldismannanna. Þú lítur á saka-
skrána og áttar þig um leið á því hvers konar
maður þarna er á ferðinni. Á móti kemur að við
setningu slíkra laga kemur oft upp ákveðin til-
hneiging til að líta svo á að annars vegar sé um
„raunverulegt“ ofbeldi að ræða og hins vegar
„heimilisofbeldi, þ.e. að gera ráð fyrir mildari
refsingu vegna heimilisofbeldis en annars of-
beldis. Slíkt er þó ekki einhlítt, t.d. eru refs-
ingar fyrir heimilisofbeldi á Hawaii strangari
heldur en fyrir annars konar ofbeldi á eyj-
unum.“
mán samfélagsins
ago@mbl.is