Morgunblaðið - 12.09.2004, Blaðsíða 24

24 SUNNUDAGUR 12. SEPTEMBER 2004 MORGUNBLAÐIÐ
A
ldur er afstæður í
vissum skilningi,
oft heyrir maður
fólk segja: „Mér
finnst ég alltaf
eins inni í mér.“
Eigi að síður fer
mannskepnan
gegnum hvert aldursskeiðið af öðru
sem öll hafa sín einkenni – gleði og
sorgir. Ungt fólk á lífið fyrir sér og er
oft bjartsýnt og finnst lífið óendan-
legt, þegar aldur færist yfir tekur við
tímabil endurmats á því sem liðið er.
Þær Álfheiður Steinþórsdóttir og
Guðfinna Eydal sálfræðingar hafa
farið í gegnum hvert aldursskeiðið af
öðru, ekki aðeins sem einstaklingar
og með skjólstæðingum sínum, held-
ur hafa þær með reglulegu millibili
tekið áttir og gott betur – þær hafa
skrifað um hin ýmsu aldursskeið til
þess að reynsla þeirra, fagleg sem
einstaklingsbundin, megi verða öðr-
um að notum. „Í blóma lífsins“ heitir
síðasta bókin sem þær hafa ritað sam-
an.
Kvöld eitt sest blaðamaður niður
með þeim stöllum og vinnufélögum og
spyr hvers vegna miður aldur sé um-
fjöllunarefni þeirra í fyrrnefndri bók.
„Við erum sjálfar miðaldra,“ svarar
Guðfinna að bragði.
„Það að við erum sjálfar á þessu
aldursskeiði gerir okkur sérlega
áhugasamar, við finnum ýmsar breyt-
ingar á okkur og veltum fyrir okkur
lífinu og tilverunni og svo erum við á
hverjum einasta degi að hitta fólk
sem er í þessari stöðu, bæði hér á Sál-
fræðistöðinni og víðar. Það fer ekki
framhjá manni að miðaldra fólk er í
lykilstöðum í samfélaginu – það er
valdamikið og stjórnar samfélaginu,“
bætir hún við.
Miður aldur er uppgjörstími
Miður aldur er uppgjörstími, það
er vel þekkt en skyldi reynslan al-
mennt gera fólk vitrara?
„Það ætti að gera það en það er svo
margt sem getur brugðist í þeim efn-
um. Þarna kemur til skjalanna skap-
ferli fólks, hvernig það er í stakk búið
að vinna úr reynslu og þess eigið upp-
eldi. Maður sér dæmi þess að fólk
festist enn rækilegar í óheppilegum
aðstæðum með aldrinum. Ef við tök-
um sem dæmi mann sem var minni-
máttar í bernsku og sór þess eið að
enginn skyldi kúga hann á fullorðins-
árum, svo eignast þessi maður
kannski fyrirtæki og kemst í álnir og
hefur mannaforráð en er skaddaður
af fyrri reynslu. Hann lendir þá stöð-
ugt í valdabaráttu sem hann losnar
ekki úr. Tökum dæmi um annan ein-
stakling sem hefur góðan bakgrunn
og hefur ráðið við verkefni sín og orð-
ið færari eftir því sem þeim fjölgar –
slíkt fólk ætti að verða vitrara á
miðjum aldri.
Sé fólk búið að lifa í 45 ára eða
meira hefur það farið í gegnum tals-
verða lífsreynslu og getur nýtt sér
hana þegar það lendir í uppgjöri sem
það þarf að vinna sig út úr,“ segir Álf-
heiður.
– Hvernig skyldi vera best að vinna
sig út úr erfiðri reynslu, t.d. missi?
„Það fer eftir stöðu hvers og eins
hve mikið stuðningsnet hann hefur í
kringum sig. Gott stuðningsnet hjálp-
ar alltaf þegar fólk lendir í alvarlegum
áföllum. En oft eru þau þess eðlis að
fólk þarf að leita sér faglegrar hjálp-
ar. Tökum sem dæmi manneskju sem
missir foreldri sem hún hefur verið
mjög ósátt við og hefur ætlað að ræða
við en brunnið inni með þá fyrirætlun
– þá getur þurft að koma til fagleg
hjálp við langvarandi úrvinnslu,“
svarar Guðfinna.
Um áföll og missi
Í bókinni „Í blóma lífsins“ er kafli
um áföll og missi.
„Þar er rætt um hvernig áfallið
dynur yfir, sjokkið sem fylgir því og
vitsmunalegu reynsluna sem smám
saman nær til tilfinningalífsins. Mest-
ir eru erfiðleikarnir á fyrsta árinu en
næstu tvö ár eru líka erfið. Sé um að
ræða mjög óvænt áfall, svo sem slys
eða dauðsfall, geta erfiðleikarnir tek-
ið mun lengri tíma.“ segir Álfheiður.
– Er umhverfið körfuhart á fólk að
vera fljótt að jafna sig?
„Já, heldur betur. Eftir nokkra
mánuði er oft komin pressa á viðkom-
andi um að fara að drífa sig að gera
eitt og annað, reyna að hressa sig upp,
viðkomandi hljóti að fara að komast
yfir áfallið o.s. frv. Þetta getur leitt til
þess að einstaklingurinn taki að ein-
angra sig til að losna við pressuna. Sé
mjög mikill munur á líðan einstak-
lingsins og kröfum umhverfisins get-
ur hann dregið sig þess meira inn í
sig. Þótt hvatningarorðin séu vel
meint finnst einstaklingnum hann
ekki mæta skilningi. Það er betra að
spyrja einstakling sem hefur orðið
fyrir áfalli hvernig hann sé staddur
heldur en að vera með meiningar um
ástandið sjálfur. Það má ekki ýta
manneskju sem orðið hefur fyrir áfalli
lengra áfram en hún getur farið,“ seg-
ir Guðfinna.
– Hugsar fólk eins mikið um það á
miðjum aldri hvernig aðrir líti á það
eins og á yngri árum?
„Einn hluti þess frelsis sem fólk
skynjar á miðjum aldri er að það
skiptir það mun minna máli en áður
hvað aðrir hugsa um viðkomandi.
Fólk tekur þá sínar ákvarðanir þótt
aðrir hafi efasemdir um þær. Fólk
fær ákveðinn styrk í þessum efnum
með aldrinum. Það tekur meira mark
á dómgreind sinni og fer fremur eftir
sinni innri rödd en áður,“ segir Álf-
heiður.
– Eru karlar og konur jafnvel sett á
miðjum aldri?
„Það er auðvitað kynjamunur, þótt
ekki sé nema líffræðilegur, konur fara
á breytingaskeið á fimmtugsaldri.
Hinar líffræðilegu breytingar haldast
þá í hendur við ýmislegt sem fólk er
að takast á við í sálarlífinu. Karlmenn
fara öðruvísi í gegnum þessa hluti, en
þeir mæta líka ýmsum hremmingum
t.d. í starfi og í einkalífi. Konur eru fé-
lagslega vaskari en karlar og eiga
auðveldara með að tjá sig t.d. við aðr-
ar konur. Það er fremur óalgengt að
karlar ræði t.d. eigin kyngetu við aðra
karla. Þeim er minna tamt að bera sig
saman við aðra á þennan hátt. Þeim
hættir líka til að lenda í sálarkreppu á
miðjum aldri einmitt af því hve lok-
aðir þeir oft eru og hafa fáa til að tjá
sig við. Gjarnan er eiginkonan sú eina
sem þeir geta talað við, vinirnir í
vinnunni hafa kannski ekki hugmynd
um að eitthvað sé að, sjá ekki að við-
komandi er allt frá því að vera dapur
upp í að vera alvarlega þunglyndur,“
segir Guðfinna.
Þunglyndi er kannski ofnotað orð
– Er þunglyndi útbreiddara á með-
al karla en kvenna á miðjum aldri?
„Við höfum engar tölur um það en
okkur virðist að hér komi álíka marg-
ir karlar og konur sem lýsa þunglynd-
iseinkennum. Kannski er þunglyndi
ofnotað orð, það er eðlilegt að skap-
lyndi fólks sveiflist til í nokkra daga,
kannski af mjög eðlilegum orsökum,
t.d. langvarandi álagi. Það er munur á
rökréttri sálarkreppu og þunglyndi.
Það er hins vegar mjög mikilvægt að
þeir sem koma að slíkum málum og
tala við fólk sem heldur sjálft að það
sé þunglynt sé fært um að greina þar
á milli. Það er oft ekki auðvelt að finna
hvað um er að ræða,“ segir Álfheiður.
– Hvað með geðlyfin?
„Fólk tengir gjarnan líðan sína við
það að taka töflur. Þannig getur
myndast trú á að það þurfi að taka
töflur til þess að viðkomandi fari að
líða betur. Sé um kreppur að ræða t.d.
vegna erfiðleika í sambúð, eru geðlyf
ekki endilega viðeigandi en einstak-
lingurinn getur hins vegar þurft að
taka kvíðadempandi lyf einhvern tíma
meðan honum líður hvað verst eða ef
honum gengur illa að komast úr slíku
ástandi meðan verið er að vinna í mál-
unum. Það sem er hættulegt er að
fólk skilyrði vellíðan sína við lyf í stað
þess að tengja hana við þá uppbygg-
ingu sem á sér stað við úrvinnslu
vandamála og því að ná tökum á þeim
og lífi sínu. Lyf halda niðri einkennum
en það þarf að finna út af hverju van-
líðanin stafar.
Stundum er vafaatriði hvað er um
að ræða en fari fólki að líða betur við
lyfjatöku er það gjarnan betur í stakk
búið til þess að takast á við vandamál,
greina þau og finna út úr þeim. Þegar
þau eru svo úr sögunni er ekki þörf
fyrir lyfin lengur.
Ef um er að ræða langvarandi
kvíða, vanlíðan og vanmátt er oft eðli-
legt að nota lyf samhliða því að unnið
sé í málum.
Margt fólk á miðjum aldri á í tilvist-
arkreppu sem er öðruvísi en sú tilvist-
arkreppa sem ungt fólk glímir gjarn-
an við. Á miðjum aldri horfist fólk í
augu við brostna drauma, vonbrigði
og áföll.
Oft er um margt að ræða – kona á
breytingaskeiði á kannski veika for-
eldra, vini í vanda, stríðir við erfiða
unglinga og áfram mætti telja, þannig
safnast upp mikið álag sem veldur því
að viðkomandi kona þolir ekki það
aukaálag sem breytingaskeiðið er á
stundum – þá er gjarnan talað um
mögnunaráhrif,“ segir Guðfinna.
Ýtt út af borðinu
– Menn tala gjarnan um að at-
vinnuveitendur vilji miðaldra fólk í
vinnu en verkin segja annað?
„Margir sem koma hingað hafa
misst vinnu og líða af þeim sökum af
vanmáttarkennd og þeirri tilfinningu
að vera ýtt út af borðinu og fá ekki að
vera með lengur. Þetta er vond líðan
sem veldur því gjarnan að fólk missir
trú á sjálfu sér. Jafnframt þróast
hratt með því sú hugsun að því verði
hafnað og ekki þýði að bera sig eftir
starfi. Staðreyndin er líka stundum sú
að fólk sem hefur farið í viðtöl og sótt
um mörg störf fær varla svör, hvað þá
annað. Það veit oft ekki einu sinni af
hverju því var hafnað.
Það er til sú goðsögn að fólk staðni
á miðjum aldri, minnið fari að gefa sig
og gáfnafari hraki. Þessu er í raun öf-
ugt farið, rannsóknir sýna það. Hópur
fólks var í rannsóknarskyni greind-
armældur 25 ára og svo aftur 50 ára
og reyndist hafa hærri greindarvísi-
tölu í síðari mælingunni, reynsla þess,
færni og hæfni reyndust meiri og það
bjó yfir dýpri greindarþáttum. Þegar
minni eldra fólks er athugað kemur í
ljós að það er að ástæðulausu hrætt
við minnistap. Það þarf margt að
muna og gerir oft of miklar kröfur til
sín í þessum efnum.
Það kemur stundum fyrir að fólk
sem sjálft er miðaldra og er í stjórn-
unarstöðum er haldið fordómum
gagnvart fólki á sama aldursskeiði.
Við búum í samkeppnis- og æsku-
dýrkunarþjóðfélagi en það mun vafa-
laust breytast er fram líða stundir,
Umræðan fer að verða blæbrigða-
ríkari um þessi efni og fólk kröfuharð-
ara um að þessi viðhorf verði tekin til
endurskoðunar og þeim breytt í þá
veru að í auknum mæli verði lífs-
reynslan metin og virt og æskudýrk-
unin minnki að sama skapi,“ segir Álf-
heiður.
– Hvað er það jákvæða sem fólk
öðlast þegar það er statt „í blóma lífs-
ins“?
„Á miðjum aldri hefur það oft lokið
ýmsum lífsverkefnum, svo sem að
eignast börn og koma þeim á legg og
líka hefur fólk menntað sig nógu mik-
ið til að geta unnið vel fyrir sér. Það
sér gjarnan möguleikana sem því
bjóðast, m.a. með batnandi efnahag
og því að þurfa ekki að leggja eins
hart að sér í daglegu streði. Það þarf
ekki að eyða eins miklum tíma í
„praktíska“ hluti og áður. Þetta skap-
ar frelsi og gerir fært að njóta lífsins á
marga vegu, m.a. í ferðalögum.“
– Liggur leið fólks með aldrinum
nú til meiri eigingirni?
„Ýmsir fræðimenn velta fyrir sér
hvort samkenndin sé ekki orðin minni
en hún var og hafa áhyggjur af að svo
sé. Það að geta sett sig í spor annarra
er mjög mikilvægur þáttur í öllum
samskiptum og tengslum. Ef maður
getur það ekki hefur það oftast alvar-
legar afleiðingar bæði fyrir mann
sjálfan og aðra í umhverfinu. Sjálf-
miðun er einn versti óvinur sam-
banda. Ungt fólk er sjálfstæðara í sín-
um fjölskyldum. Við sjáum t.d. minna
nú en áður af ósjálfstæðum ungum
konum sem komnar eru í sambúð. En
vegna þess hve fólk er önnum kafið
við að koma sér áfram á ýmsum vett-
vangi er minni tími fyrir stórfjöl-
skylduna eða vinina. Margir sakna
þess hve fáir mega vera að því að líta
inn til kunningjanna, taka í spil eða
spjalla, fólk hefur ekki lengur tíma.
Fólk er að vinna, sinnir framhalds-
námi, er í líkamsrækt svo eitthvað sé
nefnt. Fólk hellir sér út í nýja mennt-
unarmöguleika og ný störf á miðjum
aldri, enda er fólk um fimmtugt nú
eins og fertugt fólk var áður. Nú er
fólk betur í stakk búið en áður til þess
að velta því fyrir sér á miðjum aldri
hvað það vilji fá út úr því sem eftir er
af lífinu. Kannski eru kröfur umhverf-
isins nokkuð stjórnsamar og þá þarf
að taka áttir og finna út hvað fólk
raunverulega vill,“ segir Guðfinna.
Fleiri mættu endurmeta líf sitt
– Getur verið að aukin sjálfhverfni
leiði til einmanakenndar?
„Mörgu fólki finnst það lífsgæði að
eyða tíma með barnabörnum, en
stundum heyrir maður ungt fólk tala
um að afi og amma séu of lítið inni í
myndinni hvað uppeldi barna snertir.
En líka finnast dæmi um að uppkom-
in börn beinlínis ráðstafi tíma mið-
aldra foreldra sinna um of í barna-
gæslu. Það þarf að fara þarna bil
beggja. Það dugir ekki að miðaldra
fólk kvíði helgum vegna verkefna sem
hlaðið er á það af öðrum – en barna-
börnin þurfa líka að eiga sinn tíma.
Það er ekki alveg einfalt hvað gera
skuli í þessum efnum.
Það er ljóst að það er gífurlegt álag
á mörgu fólki á miðjum aldri. Það er
tengiliður við þá sem eldri eru og
sinnir þeim og á sama hátt líka við
börn sín og barnabörn. Það hvíla
margvíslegar skyldur á herðum hinna
miðaldra. Sumir rísa varla undir þess-
um skyldum.
Við vildum gjarnan sjá fleiri ein-
staklinga velta þessu fyrir sér í starfi
og einkalífi. – Taka líf sitt til endur-
mats og leysa úr hnútum sem kannski
voru hnýttir fyrir löngu,“ segir Álf-
heiður.
– Er hægt að búast við að einhvern
tíma renni upp sú stund að allt sé
komið í lag og verði það áfram?
„Nei, en það eru grunnlæsingar í
huganum sem má opna. Það er t.d. al-
gengt að miðaldra fólk eigi enn eftir
að gera upp við foreldra sína. Fólk
þarf að ná vissum aldri til þess að vera
fært um slíka vinnu, margir fara ekki
að hugsa um slík mál fyrr en 35 til 40
ára og sumir hugsa aldrei um slíkt.
Oft sjáum við fólk sem er að ala upp
börn en er jafnframt líka mjög upp-
tekið af að losna úr klemmu varðandi
sína foreldra, m.a. til að verða öðruvísi
uppalendur. Gjarnan er þetta fólk
með erfiða reynslu í farteskinu úr
sinni æsku og þarf að finna flöt á að
leysa úr henni. Jafnvel er um að ræða
knýjandi þörf sem fólki þykir nær
óhjákvæmilegt að sinna. Þá þarf að
taka málin fram, skoða þau og fá í þau
niðurstöður og sátt.
Í allri sálrænni meðferð þarf að
gera úttekt því greiningin er mikil-
væg til þess að hægt sé að koma með
réttar aðferðir til þess að laga það
sem að er.
Þótt ekki sé um að ræða langvar-
andi greiningu á sálrænum vanda fær
fólk með henni innsæi í hlutina sem
hjálpar því til að halda áfram. Oft þarf
hjálp og lausnir til þess að þetta ferli
gangi hraðar fyrir sig. Það má kenna
fólki að breyta viðbragðsmynstri sem
Lífið eigum við sjálf
Morgunblaðið/Árni Torfason
Álfheiður Steinþórsdóttir og Guðfinna Eydal hjá Sálfræðistöðinni Þórsgötu 24.
Lífið er síbreytilegt, eitt tekur við af öðru og fyrr en varir er
fólk statt „Í blóma lífsins“, en það er einmitt nafn á bók
eftir Álfheiði Steinþórsdóttur og Guðfinnu Eydal sálfræð-
inga. Guðrún Guðlaugsdóttir ræddi við þær stöllur um
miðaldra fólk, líf þess og viðfangsefni í nútímanum og
ýmislegt fleira.