Morgunblaðið - 31.10.2004, Blaðsíða 14

14 SUNNUDAGUR 31. OKTÓBER 2004 MORGUNBLAÐIÐ
Að jafnaði hafa um 23–25 ís-lenskir friðargæsluliðarverið við störf erlendis áþessu ári, en stefnt er að
því að þeir geti senn orðið um fimm-
tíu á hverjum tíma. Jafnframt er gert
ráð fyrir auknum fjárveitingum til
friðargæslumála á næstu árum.
Á vegum Íslensku friðargæslunnar
eru nú 22 gæsluliðar á vettvangi, en
umfangsmesta og kostnaðarsamasta
verkefni hennar er stjórn flugvallar-
ins í Kabúl í Afganistan, sem Íslend-
ingar tóku við í byrjun júní. Þar eru
sextán íslenskir friðargæsluliðar við
störf, en stefnt er að því að þeir geti
afhent öðrum stjórn flugvallarins um
mitt næsta ár. Fjórir friðargæslulið-
ar eru á Sri Lanka, þar sem Norð-
menn leiða samnorrænt eftirlit með
vopnahléi milli stjórnarhersins og
uppreisnarhers Tamíla. Þá stýrir
fulltrúi Íslensku friðargæslunnar
skrifstofu UNIFEM í Pristina í Kos-
ovo og einn Íslendingur starfar í lög-
gæslusveitum Evrópusambandsins í
Bosníu.
Samkvæmt upplýsingum frá utan-
ríkisráðuneytinu verður heildar-
kostnaður ríkisins vegna Íslensku
friðargæslunnar um 370 milljónir á
þessu ári, en þar af koma um 60% til
vegna verkefnisins í Kabúl. Gert er
ráð fyrir að framlög til friðargæslu
verði um 460 milljónir á næsta ári,
miðað við að 25–35 gæsluliðar verði
við störf hverju sinni. Fyrir ári
greindi þáverandi utanríkisráðherra,
Halldór Ásgrímsson, frá því í svari
við fyrirspurn á þingi að stefnt væri
að því að framlögin yrðu um 550 millj-
ónir árið 2006 og þá yrðu um 50 ís-
lenskir friðargæsluliðar á vettvangi.
En sé tekið mið af kostnaðinum á
þessu ári yrði talan um 740 milljónir
fyrir 50 manns ef áherslur haldast
óbreyttar.
Tíu ára saga
Arnór Sigurjónsson, yfirmaður Ís-
lensku friðargæslunnar, segir að
fyrstu skref Íslendinga á þessum
vettvangi hafi verið stigin þegar ís-
lenskir lögreglumenn fóru til starfa á
vegum Sameinuðu þjóðanna á 5. og 6.
áratugnum. En upphaf friðargæsl-
unnar sem slíkrar megi rekja til árs-
ins 1994, þegar ákveðið var að senda
lækna og hjúkrunarfólk til starfa í
hersjúkrahúsi Norðmanna í Tusla í
Bosníu-Herzegóvínu, sem var hluti af
starfsemi Sameinuðu þjóðanna á
svæðinu. Því starfi var haldið áfram í
samstarfi við Breta og þá undir hatti
Atlantshafsbandalagsins og SFOR.
Arnór segir að þessir læknar og
hjúkrunarfræðingar hafi allir starfað
í herumhverfi, einkennisklæddir,
með tignargráður og vopn til sjálfs-
varnar.
„Íslenska friðargæslan var form-
lega sett á fót í september 2001 til að
mynda ramma utan um þátttöku ís-
lenskra stjórnvalda í þessari starf-
semi,“ segir Arnór. „Komið var upp
viðbragðslista, sem nú telur um 200
manns úr ýmsum stéttum, með alls-
kyns bakgrunn, hæfileika og kunn-
áttu. Frá 2001 til 2002 voru Íslend-
ingar starfandi á Balkanskaga undir
merkjum Sameinuðu þjóðanna, Ör-
yggis- og samvinnustofnunar Evrópu
og NATO. Haustið 2002 var tekin
ákvörðun um að Íslendingar tækju að
sér rekstur flugvallarins í Pristina í
Kosovo, að beiðni Atlantshafsbanda-
lagsins, og það markaði tímamót í
starfsemi íslensku friðargæslunnar,
því það var í fyrsta skipti sem við tók-
um að okkur leiðandi hlutverk á þess-
um vettvangi. Íslendingar ráku flug-
völlinn í Pristina undir stjórn KFOR
og Atlantshafsbandalagsins fram til
1. apríl á þessu ári. Á þeim tíma þjálf-
uðum við innlenda starfsmenn í öllum
þáttum sem snerta starfsemina og
þeir hafa nú tekið við rekstri flugvall-
arins, undir stjórn SÞ og með aðstoð
Flugmálastjórnar.“
Tveir sprengjusérfræðingar Land-
helgisgæslunnar fóru til Íraks síðasta
vetur á vegum Íslensku friðargæsl-
unnar, en þeir unnu með danskri her-
sveit að því að fjarlægja sprengjur í
suðurhluta landsins. Ekki munu vera
uppi áform um að senda íslenska frið-
argæsluliða á ný til Íraks.
Í Kabúl í krafti sérhæfingar
Arnór segir að hinar bandalags-
þjóðirnar í NATO hafi reynst tregar
til að taka við rekstri flugvallarins í
Kabúl af Þjóðverjum. „En við
ákváðum að axla þá ábyrgð, með
stuðningi fjölþjóðlegs herliðs á staðn-
um sem gætir friðar.“ Spurður hvort
það hafi legið beint við að lítil þjóð
með engan her tæki að sér slíkt verk-
efni, sem aðrar og stærri þjóðir hafi
vikið sér undan, segir Arnór svo vera.
Íslendingar hafi ráðist í verkefnið í
krafti sérhæfingar og kunnáttu. „Við
höfum þekkingu og reynslu umfram
aðra á þessu sviði. Flugvöllurinn í
Keflavík er bæði borgaralegur og
hernaðarlegur, og við höfum kunn-
áttu í því að samræma þá starfsemi.
Við stefnum að því að skila flugvell-
inum í Kabúl þannig af okkur að hann
standist ICAO-staðla Alþjóðlegu
flugmálastjórnarinnar, en þeir eiga
við um borgaralega flugvelli og eru
strangari en flestir þeirra staðla sem
gilda um herflugvelli.“
Arnór segir að íslensku friðar-
gæsluliðarnir hljóti góðan undirbún-
ing og að vel sé farið yfir alla áhættu-
þætti með þeim. Launakjör þeirra
séu trúnaðarmál, en þeir séu vel
tryggðir.
Bera vopn til sjálfsvarnar
Þjálfun einstakra starfsmanna fer
eftir eðli verkefnanna sem þeir takast
á hendur og staðsetningu. Þeir sem
Aukin umsvif og kostnaður
við Íslensku friðargæsluna
Árásin á íslenska friðargæsluliða í Kabúl um síðustu
helgi hefur beint athyglinni að starfsemi Íslensku friðar-
gæslunnar, hlutverki hennar og áherslum. Aðalheiður Inga
Þorsteinsdóttir leitaði svara við spurningum um
tæknilegar og pólitískar hliðar málsins.
Morgunblaðið/Nína Björk Jónsdóttir
Stjórn alþjóðaflugvallarins í Kabúl í Afganistan er umfangsmesta verkefnið sem Íslenska friðargæslan hefur ráð-
ist í. Halldór Ásgrímsson, þáverandi utanríkisráðherra, var viðstaddur þegar Íslendingar tóku þar við af Þjóð-
verjum í júní. Ásamt honum sjást Hallgrímur Sigurðsson, yfirmaður flugvallarins, og Arnór Sigurjónsson, yf-
irmaður Íslensku friðargæslunnar, horfa einkennisklæddir úr flugturninum.
EKKI eru allir á einu máli um að Ís-
lendingar eigi að taka þátt í verk-
efnum eins og stjórn flugvallarins í
Kabúl, þar sem ástand verður enn
að teljast ótryggt. Spurningar hafa
vaknað um hvernig verkefni ís-
lensku friðargæslunnar séu valin og
hvort áherslurnar séu réttar.
Þórunn Sveinbjarnardóttir, sem á
sæti í utanríkismálanefnd Alþingis
fyrir Samfylkinguna, hefur gagnrýnt
það hvernig staðið hafi verið að
friðargæslumálum af hálfu rík-
isstjórnarinnar. „Ég hef alltaf gert
athugasemdir við það að aldrei fór
nein málefnaleg umræða fram um
hvernig starfi Íslensku friðargæsl-
unnar skyldi vera háttað. Ákvörð-
unin var einfaldlega tekin í ráðu-
neytinu, án viðhlítandi skoðunar eða
umræðna á þingi, með það fyrir
augum að styrkja stöðu okkar og
hlutverk í Atlantshafsbandalaginu.“
Þórunn bendir á að friðargæslan
sé dýr málaflokkur. Til standi að
veita hátt í 500 milljónir til hennar
á næsta ári og fyrirsjáanlegt að
kostnaðurinn muni aukast enn á
komandi árum. Hún segir áhersl-
urnar umdeilanlegar. „Friðargæslan
er í raun hin hliðin á hermennsk-
unni. Til að geta sinnt þessum störf-
um sem skyldi er nauðsynlegt að
hafa hernaðarlega þjálfun. Þó svo
að hér sé um borgaraleg verkefni
að ræða er verið að fara inn á
svæði þar sem stríðsátök eru nýaf-
staðin eða jafnvel enn í gangi að
einhverju leyti. Ég er þeirrar skoð-
unar að það sé mun nærtækara fyr-
ir Íslendinga að sinna ýmsum verk-
efnum í uppbyggingu og
þróunarsamvinnu. Við höfum mikla
þekkingu á sviði stjórnsýslu, heil-
brigðisþjónustu, menntamála og
orkunýtingar, svo nokkuð sé nefnt,
og við gætum auðveldlega farið í
samvinnu við stofnanir Sameinuðu
þjóðanna eða frjáls félagasamtök
um slík verkefni á stríðshrjáðum
svæðum. Á þeim sviðum höfum við
meira fram að færa og þar er
kannski líka meiri þörf. Ég vil halda
því fram að þannig nýtist fjármunir
okkar betur.“
En verða Íslendingar ekki að taka
á sig byrðar í samræmi við banda-
lagsríkin?
„Það er alltaf pólitísk ákvörðun
hverjar áherslurnar eru af okkar
hálfu. Atlantshafsbandalagið hefur
tekið miklum breytingum og tekur
að sér alls kyns verkefni sem engan
hefði dreymt um fyrir 10–15 árum.
Ég efast ekki um að okkar framlag
sé vel þegið af hinum aðildarlönd-
unum, en samt sem áður er það
auðvitað okkar ákvörðun hvað við
leggjum af mörkum í þessu sam-
starfi,“ segir Þórunn.
Ábyrgð Íslendinga
sem aðildarþjóðar NATO
Halldór Ásgrímsson hafði málefni
friðargæslunnar á sinni könnu í þau
níu ár sem hann gegndi embætti ut-
anríkisráðherra, eða þar til hann tók
við forsætisráðherrastólnum í sept-
ember. Hann vísar því á bug að ekki
hafi farið fram næg umræða um
þau. „Mér finnst þetta ekki réttmæt
gagnrýni vegna þess að það er búið
að ræða þetta á Alþingi árum sam-
an, enda er meira en áratugur síðan
þátttaka Íslendinga í friðargæslu-
störfum hófst. Það hefur verið getið
um þessi mál í skýrslum frá utanrík-
isráðherra til Alþingis, þau hafa
komið upp í umræðum um utanrík-
ismál og margoft verið á dagskrá á
fundum utanríkismálanefndar.
Hlutverk Atlantshafsbandalagsins
hefur verið að breytast mikið og
það hefur í vaxandi mæli farið út í
friðargæslu. Ávallt hefur skort á að
aðildarþjóðirnar gætu lagt jafnmikið
af mörkum og bandalagið hefur far-
ið fram á, og þrýstingur hefur farið
vaxandi um að þau tækju að sér
umfangsmikil og vandasöm verk-
efni. Þá höfum við þurft að axla
ábyrgð eins og aðrar aðildarþjóðir.“
Hvernig hafa verkefni Íslensku
friðargæslunnar verið valin og á
hvaða forsendum?
„Við höfum fyrst og fremst verið
að taka að okkur þau verkefni sem
við höfum talið að við gætum leyst
og hefur verið mikil þörf fyrir. Þann-
ig var málum háttað varðandi flug-
völlinn í Pristina. Íslendingar hafa
mikla reynslu af rekstri flugvalla og
alþjóðlegu flugi og sú hugmynd kom
upp að við tækjum að okkur leið-
andi hlutverk á þessu sviði, sem við
gerðum. Þegar það gekk vel kom í
framhaldinu til tals að við gætum
tekið að okkur mikið hlutverk á Ka-
búl-flugvelli. Þannig hefur þetta ein-
faldlega gerst, vegna þess að þarna
var mikil þörf fyrir hendi, á sviði
sem Íslendingar hafa mikla
reynslu.“
En hvernig er það metið hvar Ís-
lendingar geta lagt mest af mörk-
um? Ræðst það mikið til af óskum
að utan?
„Það ræðst að sjálfsögðu að
nokkru leyti af óskum. Við höfum
sinnt ýmsum verkefnum á vegum
Öryggis- og samvinnustofnunar
Evrópu, en eftir reynsluna í Bosníu
hefur verið vaxandi eftirspurn eftir
friðargæsluliðum af hálfu Atlants-
hafsbandalagins og við höfum
ákveðið að axla ábyrgð okkar þar í
vaxandi mæli. Við höfum haft mjög
takmarkað fjármagn, þannig að við
höfum einfaldlega tekið upp hvert
mál fyrir sig.“
Margir telja að við ættum frekar
að einbeita okkur að „mýkri“ mál-
um á hættuminni svæðum.
„Þá værum við að koma okkur
hjá því að axla þá ábyrgð sem aðrar
þjóðir gera innan Atlantshafs-
bandalagsins. Það er allsstaðar ein-
hver áhætta og erfitt er að leggja
mat á hvar hún er meiri eða minni.
En það hefur aldrei komið til álita
að senda menn til átaka, enda erum
við ekki með neinn her. Okkar fólk
hefur þó frá fyrstu tíð borið vopn til
sjálfsvarnar.“
Erum við sem þjóð búin undir það
að íslenskir friðargæsluliðar falli við
störf á hættusvæðum?
„Við höfum metið það svo að
mjög litlar líkur væru á að það gerð-
ist. En atburðir sýna að sú hætta er
fyrir hendi og það er alveg sama
hvert við sendum fólk, það er alltaf
einhver hætta. Hún var til dæmis
töluverð í Bosníu og Kosovo á sín-
um tíma, og er að einhverju leyti
enn.“
Hefur sýnileiki starfseminnar haft
einhver áhrif á verkefnaval Íslensku
friðargæslunnar?
„Það er mikilvægt að Íslendingar
séu að einhverju leyti sýnilegir í
þessu starfi, líkt og hvað varðar
þróunarhjálp. Við teljum ekki nægi-
legt að taka aðeins þátt í fjöl-
Réttar áherslur?
Þórunn Sveinbjarnardóttir:
„Mun nærtækara fyrir Íslendinga að
sinna ýmsum verkefnum í uppbygg-
ingu og þróunarsamvinnu.“
Halldór Ásgrímsson:
„Við getum ekki bara verið þiggjendur
í þessu samstarfi, við verðum líka að
axla ábyrgð.“