Morgunblaðið - 31.10.2004, Blaðsíða 24

24 SUNNUDAGUR 31. OKTÓBER 2004 MORGUNBLAÐIÐ
Árin 1959 og 1960 voruræstar vélasamstæðurSteingrímsstöðvar íGrafningi sem er á bökk-um Úlfljótsvatns í sunn-
anverðri Dráttarhlíð. Þessi þriðja og
síðasta virkjun í Sogi nýtir fallið milli
Þingvallavatns og Úlfljótsvatns.
Árið 1960 kom til starfa í Stein-
grímsstöð Kjartan T. Ólafsson vél-
stjóri frá Látrum í Aðalvík. Kjartan
er fæddur þar 24. júlí 1924 og var til
sjós frá fermingu og þar til hann hóf
störf við Steingrímsstöð. Hann var
orðinn reyndur togaravélstjóri er
honum datt í hug að söðla um.
„Það var mjög óvænt að ég byrjaði
að vinna við Steingrímsstöðina. Ég
var að koma af sjó og var að hætta
sem sjómaður í árslok 1959. Hinn 19.
desember var ég að hætta á togar-
anum Surprise, búinn að vera þar
fyrsti vélstjóri, og fór inn á skrifstofu
vélstjóra til þess að fá tilsögn við að
gera upp laun fyrir ómældan vinnu-
tíma sem var umfram venjuleg mán-
aðarlaun.
Þetta mun hafa verið um sex- eða
hálfsjöleytið um kvöldið er ég kom
þangað. Þá var þar fyrir Tómas Guð-
jónsson starfsmaður félagsins. Og
hann sagði við mig þegar ég kom:
„Heyrðu, það vantar mann austur í
Sogsvirkjun.“ „Ég kæri mig ekki um
það,“ sagði ég. “„Ég er búinn að ráða
mig í Hamar og byrja núna eftir jól-
in.“ Og það var afgreitt mál. Ég
minntist ekki á það meira.
Ég átti þá heima á Ránargötunni í
Reykjavík sem var þarna örskammt
frá. En þegar ég kom heim, þá beið
síminn eftir mér þar. Það var þá Ing-
ólfur Ágústsson sem þá var deildar-
verkfræðingur hjá Rafmagnsveitu
Reykjavíkur og Sogsvirkjun. Ég
svaraði honum því sama. Ég hefði
engan áhuga á þessu starfi. Ég væri
kominn í land til að vera hjá fjöl-
skyldu minni. Því af sjómennsku
minni þekktu börnin mín mig varla.
Ég gæti alveg eins verið áfram á sjón-
um fremur en fara austur í Sogsvirkj-
un.
Það var eiginlega enginn friður
næstu daga. Ingólfur hringdi dag eft-
ir dag. Síðast hringdi hann annan í
jólum og sagði „Það er allt í lagi. Ef þú
vilt koma, þá geturðu fengið húsnæði
fyrir fjölskylduna um miðjan janúar.“
„Já, þá skal ég koma,“ svaraði ég. Og
hann kom og sótti mig 4. janúar, og ég
fór beint á vakt í Steingrímsstöð.
Þá var búið að ræsa aðra vélina.
Hún hafði verið ræst 19. desember og
gengið þarna yfir hátíðarnar. En það
var enn verið að vinna í hinni vélinni
og hún var ekki ræst inn á kerfið fyrr
en í apríl 1960.“
Hvernig var að koma beint af sjón-
um, frá vélinni í togara yfir í þetta?
„Það var nú mikil breyting.“
Og þú hefur samt ráðið við þetta?
„Við verðum nú alltaf að fá aðstoð
og tilsögn. Það er númer eitt. Ég kem
þarna af sjónum og það voru miklu
minni vélar sem ég sá um þar. Það var
gufuvél í togaranum Surprise. Svo
kem ég þarna algerlega óvanur mað-
ur í þessu. Þetta var vél sem var 131⁄2
megavatt, sem er margfalt afl vélar-
innar í togaranum. En
með góðri tilsögn tókst
þetta. Og ég var í Stein-
grímsstöð frá 4. janúar
1960. Ég flutti svo fjöl-
skylduna, konu mína,
Ágústu Skúladóttur frá
Ísafirði, og fjögur börn
okkar, sem þá voru
fædd, að Ljósafossi 16.
janúar og um 20. sept-
ember um haustið flutt-
um við svo upp í Stein-
grímsstöð í nýtt hús.
Þar bjuggum við svo til
septemberloka 1978. Þá
fluttum við niður að Íra-
fossi.“
Steingrímsstöð var óvenjuleg að
því leyti að þar var fátt starfsmanna.
„Já, það var það. Í upphafi, fyrsta
árið, vorum við þar fimm vélstjórar og
stöðvarstjórinn. En síðan eftir árið
vorum við bara orðnir tveir, stöðvar-
stjórinn, Tyrfingur Þórðarson, og ég.
Og vorum aðeins tveir eftir það, nema
það kom afleysingamaður. En Tyrf-
ingur lést í október 1963. Og þá tók ég
við sem stöðvarstjóri þangað til ég fór
niður að Írafossi í septemberlok 1978.
Við vorum aðeins tveir þarna að
staðaldri. Þetta var allt sjálfvirkt og
við þurftum aðeins að grípa inn í ef
eitthvað kom upp á. Við vorum dag-
vinnandi vélstjórar og með nætur-
vörslu heim. Urðum að vera heima
við. Við vorum látnir vita frá Írafossi
ef eitthvað var að á næturnar. Þar var
aðalstöðin sem tók að sér nætureft-
irlitið. En við áttum alltaf að vera til
staðar og grípa inn í ef eitthvað var
að. Vegna þess að ef Steingrímsstöð
klikkaði og stoppaði – þá var ekki eftir
nema fárra stunda vatn fyrir neðri
stöðvarnar. Ef allt bilaði í Steingríms-
stöð þá hætti að streyma úr Þing-
vallavatni og neðri stöðvarnar gengu
bara á vatnsstreyminu úr Úlfljóts-
vatni. Ef vélarnar stoppuðu hjá okkur
varð að hleypa framhjá. Þess vegna
urðum við alltaf að vera til staðar og
opna fyrir lokurnar og
þá fór rennslið úr Þing-
vallvatni niður í gamla
farveginn í Soginu. Og
þannig var hægt að
fóðra neðri stöðvarn-
ar.“
Kom þetta nokkurn
tímann fyrir?
„Nei. Það kom sem
betur fer aldrei fyrir.
En tvisvar sinnum kom
mjög slæmt krap. Þá
fylltist Þingvallavatn.
Það brotnaði upp. Í
annað skiptið var 10
stiga vindur og 14 stiga
frost, og þá brotnaði
upp af Þingvallavatni mjög þykkur ís.
Og ekki nóg með það. Það myndaðist
svo mikill grunnstingull í vatninu.
Hann stöðvaði alveg Steingrímsstöð
og þar var stopp í fjóra sólarhringa.
Þá var vatninu hleypt framhjá og
grunnstingullinn fór framhjá inn í
lokurnar og farveginn. Og þetta var
bókstaflega eins og grautur. En að
þessum fjórum sólarhringum loknum
var Úlfljótsvatn fullt af grunnstingli.
En þá gátum við farið að keyra líka
með. En þegar þessu var lokið komu
sérfræðingar til okkar úr Reykjavík
að fylgjast með þessu og mæla ým-
islegt. Og þeir mældu hitastig í Þing-
vallavatni niður á 28 metra dýpi og
þar var hitastigið mínus 0,002 gráður.
Það var semsagt undir frostmarki, en
vatnið var á rennsli og fraus því ekki.“
Þið dvöldust nítján ár við Stein-
grímsstöð. Hvað með þjónustu og
aðrar nauðsynjar? Hvernig versluðuð
þið?
„Við höfðum öll okkar viðskipti við
Selfoss. Við Kaupfélag Árnesinga og
Höfn.“
Var ykkur þá færður kostur?
„Já, það fór bíll frá fyrirtækinu.
Pöntuðum vörur sem fyrirtækið
sótti.“
Ég ætla þá að spyrja þig um skóla-
málin. Þú varst hreppsnefndarmaður
í Grafningshreppi 1962–1978 og tókst
á þig að vera skólanefndarmaður í
Ljósafossskóla allan þann tíma. Í
hverju fólst það verk? Var það erfitt?
„Nei, það hefur kannski verið það.
Mér fannst þá ekki nógu vel búið að
skólakennurunum. Og lét í ljósi mitt
álit á því.“
Var þetta þá ekki heimavistarskóli?
„Jú, en á þessum tíma var það nú að
breytast. Það þurfti að hafa húsnæði
fyrir kennara líka. Og það hafðist
fyrst í gegn að við byggðum skólastjó-
rabústað. Ætli það hafi ekki verið
1966 og í hann flutti þá skólastjórinn.
En það var ekki nóg. Til þess að hafa
góða kennara þurfti að sjá þeim fyrir
húsnæði. Og það varð ofan á að farið
var út í að byggja tvo kennarabústaði.
Og ég lenti í því, sem oft vill vera, ef
einhver opnar kjaft, að sjá um fjár-
málin fyrir þessar byggingar. Sjá um
að innheimta bæði frá hreppunum og
ríki til þess að geta haldið bygging-
unum áfram og greiða allt út. Þetta
gerðist þannig að árið 1970 hætti
Guðmundur Guðmundsson, bóndi á
Efri-Brú, sem gjaldkeri skólahéraðs-
ins eftir áratuga farsæl störf. Og hann
lagði áherslu á að ég tæki við af sér og
svo varð.“
Gat oddviti Grímsneshrepps ekki
gert það?
„Nei, ég var látinn gera það. En
þetta tókst allt saman. Og þarna eru
kennarabústaðir ennþá. – En síðan
tókum við eftir að skólahúsið sjálft
var farið að hrynja. Og ég var það
stórorður á fundi um þetta og sagði:
„Ef þið ætlið að nota húsið áfram, þá
skulum við fara að gera við það að ut-
an.“
En það kom í ljós þegar byrjað var
að þakið var laust, og hefði eins getað
fokið af. Og síðan var farið að setja ut-
an á húsið. Þetta hafðist allt og skól-
inn stendur enn – og ég vil nú þakka
mér þessa afskiptasemi. Ég gegndi
svo þessu starfi til ársloka 1986, eða í
16 ár, en ég hætti í skólanefnd þegar
ég flutti að Írafossi. Og eftir að ég
hætti sem gjaldkeri skólahéraðsins
kom ég ekki nærri neinum héraðs-
málum.“
Af hverju fluttuð þið svo frá Stein-
grímsstöð?
– Við vorum aðeins orðin tvö. Börn-
in voru öll farin í burtu og þá vorum
við bara með eitt barn í skóla, dóttur
okkar sem var yngst og fædd hér
eystra. Hún var að byrja að sækja
skóla á Selfossi, framhaldsskóla. Og
það var aldrei séð um að halda opnum
vegi frá brúnni og heim að stöðinni.
En hann lokaðist mjög oft af snjóum á
þessum tíma.
Og það varð niðurstaðan að það
losnaði starf á Írafossi – og við skipt-
um yfir. Þó voru menn þarna á eftir
okkur og einn er búsettur þarna
ennþá, Kjartan Guðmundsson vél-
stjóri, en hann er ekki starfsmaður
eingöngu við Steingrímsstöð. Eftir að
ég fór þaðan urðu þessir menn fastir
starfsmenn allra stöðva. Það lá eig-
inlega líka fyrir að þessu yrði breytt,
eins og það er orðið núna. Þannig að
það var ekkert meira öryggi fyrir mig
að vera þar heldur en í hinum stöðv-
unum.“
Þú hefur þá verið hluta af þínum
starfsferli á Írafossi?
„Ég var þar í 16 ár. Við vorum
þarna við virkjanirnar í 36 ár samtals.
19 ár var ég starfsmaður uppi í Stein-
grímsstöð, var fyrsta árið með búsetu
á Ljósafossi. Svo fluttum við um
haustið upp í Steingrímsstöð. En
haustið 1978 fluttum við niður að Íra-
fossi og eftir 16 ár, þar endaði ég minn
starfsferil. Þá var þetta orðið eitt
vinnusvæði – allar stöðvarnar.“
Var ekki erfitt að taka sig upp?
„Jú, það var það og það má gjarnan
koma hérna fram að við sáum eftir því
þegar frá leið að við skyldum hafa
flutt okkur frá Steingrímsstöð. Þó að
þessi erfiðleikar væru sem við höfðum
yfir veturinn – snjórinn.“
Rafmagn á Íslandi í 100 ár
Við sáum eftir að hafa flutt
okkur frá Steingrímsstöð“
Í 100 ára raforkusögu Ís-
lands kennir margra grasa.
Steingrímsstöð var þriðja og
síðasta virkjunin í Soginu
og var hún gangsett 1959
og 1960. Páll Lýðsson
ræddi við Kjartan T. Ólafs-
son, sem starfaði við Stein-
grímsstöð í 18 ár.
Ljósmynd/Björn Júlíusson
Flóðið fór í gegnum bygginguna og afleiðingarnar auðsæjar. Kjartan sagði að
skemmdirnar hefðu verið hrikalegar. Framkvæmdir stóðu yfir og tók nokkurn
tíma að ná sömu byggingarstöðu og verið hafði.
Frá vinstri: Kjartan T. Ólafsson, Jón Vigfússon, Hjalti Gunnarsson og Björn
Guðmundsson.
Ljósmynd/Björn Júlíusson
Bilun í stator-raflínunni sem framleiðir orkuna.
Kjartan T. Ólafsson
Höfundur er bóndi og sagnfræðingur.
17. júní 1959 varð flóð og brast stíflan við inntakið úr Þingvallavatni að Stein-
grímsstöð. Gerðist á versta tíma vegna þess að flestir starfsmanna voru í leyfi
vegna þjóðhátíðarhalds og vörnum varð ekki komið við í tíma.