Morgunblaðið - 31.10.2004, Blaðsíða 10

Á fundunum í félags-heimilunum Goðalandiog Gunnarshólma vorukynntar niðurstöðurrannsókna fjölda vís-
indamanna úr ýmsum fræðigrein-
um. Þeir hafa m.a. kannað ummerki
um hlaup til vesturs frá Mýrdals-
jökli og Eyjafjallajökli frá því síð-
ustu ísöld lauk, fyrir um 10 þúsund
árum. Hlaup af þessu tagi eru sjald-
gæf og hefur liðið langt á milli
þeirra. Einnig voru kynntar við-
bragðsáætlanir almannavarna
vegna mögulegrar vár af völdum
eldgosa.
Ástæður hættumats
Ríkisstjórnin ákvað í júlí í fyrra,
að tilhlutan Björns Bjarnasonar
dómsmálaráðherra, að láta vinna
hættumat og áhættugreiningu
vegna eldgosa og hlaupa til norðurs,
vesturs og suðurs frá Eyjafjallajökli
og vesturhluta Mýrdalsjökuls.
Verkefnið var talið aðkallandi, og
það ekki að ástæðulausu.
Rannsóknir vísindamanna frá því
um 1980 og allt fram á síðustu ár
hafa leitt í ljós ummerki um stór
hlaup sem farið hafa niður Mark-
arfljótsgljúfur og valdið flóðum allt
vestur að Þjórsá. Þessi hlaup urðu
fyrir landnám, en eftir lok síðustu
ísaldar fyrir 10 þúsund árum.
Undanfarin ár hefur verið viðvar-
andi og vaxandi skjálftavirkni í suð-
vestanverðum Mýrdalsjökli. Jarð-
skjálftavirkni í Goðabungu hefur
valdið ákveðnum áhyggjum og vís-
indamenn hugleitt hvað valdi henni.
Hvort um sé að ræða kvikusöfnun,
óstöðugleika eða hvort skriðuhætta
sé á svæðinu.
Tvívegis hafa orðið kvikuinnskot
undir Eyjafjallajökli á síðustu ár-
um, 1994 og 1999, þegar töluverður
órói var í fjallinu. Það er ljóst að eld-
gos í Eyjafjallajökli getur valdið
hlaupum bæði til suðurs, þar sem
byggð er undir Eyjafjöllum, og eins
niður í farveg Markarfljóts. Þá eru
stór byggð svæði og fjölsóttir ferða-
mannastaðir í nágrenni við jöklana
tvo. Þau gætu verið í hættu verði
eldgos í þessum eldfjöllum.
Fjöldi lagði hönd á plóginn
Skipuð var stjórn verkefnisins og
í henni sitja Kjartan Þorkelsson
sýslumaður Rangæinga, sem er for-
maður, Ágúst Gunnar Gylfason frá
almannavarnadeild Ríkislögreglu-
stjóra og Jónas Elíasson og Magnús
Tumi Guðmundsson sem báðir eru
prófessorar við Háskóla Íslands.
Fjöldi sérfræðinga á ýmsum sviðum
auk stofnana á borð við Raunvís-
indastofnun og Verkfræðistofnun
Háskóla Íslands, Veðurstofuna,
Orkustofnun, Náttúrufræðistofnun,
Edinborgarháskóla og Verkfræði-
stofuna Vatnaskil unnu að verkefn-
inu.
Skilgreindir voru nokkrir verk-
þættir í upphafi. Þeir voru: Könnun
á ummerkjum um eldri hlaup. Mat á
jarðfræðilegum aðstæðum við vest-
anverða Goðabungu í Mýrdalsjökli.
Mat á stærð og útbreiðslu hlaupa til
vesturs frá Mýrdalsjökli, sem gætu
orðið við núverandi aðstæður. Mat á
líkindum einstakra atburða í ljósi
eldgosasögu og annarra jarðfræði-
legra gagna. Áhættugreining byggð
á niðurstöðum úr ofangreindum
verkþáttum.
Starfið hófst þegar sumarið 2003
og lauk með mælingum í september
síðastliðnum. Hættumatið liggur að
mestu fyrir nú, en endanleg skýrsla
um verkefnið er væntanleg á næstu
vikum.
Sjaldgæfir atburðir
Magnús Tumi Guðmundsson pró-
fessor sagði að mikilvægt væri að
hafa í huga að líkurnar á því að eld-
gos í Mýrdalsjökli vestanverðum
eða Eyjafjallajökli valdi hlaupi til
vesturs séu ekki miklar.
„Þótt það sé ekki mjög líklegt að
svona atburðir verði, þá eru afleið-
ingar þeirra svo miklar að við verð-
um að eiga áætlanir um hvernig eigi
að bregðast við þeim. Það er engin
sérstök ástæða til að ætla að hlaup
fari til vesturs næst þegar gýs í
Kötlu. Ekkert frekar en önnur
Kötluhlaup á sögulegum tíma. Það
má segja að það séu langmestar lík-
ur á að Kötluhlaup fari venjulega
leið niður Mýrdalssand.“
Rannsóknir sýna að gosvirkni í
Kötluöskjunni er oftast á svipuðum
slóðum. Við það ástand sem nú ríkir
eru taldar um 85% líkur á að næsta
Kötlugos verði á svæði Kötlujökuls
þaðan sem hlaup fara yfir Mýrdals-
sand, 7–10% að það verði á svæði
Sólheimajökuls með hlaupi yfir Sól-
heimasand, og 5-8% líkur á að það
gjósi á svæði Entujökuls, en þaðan
myndi jökulhlaup leita vestur í far-
veg Markarfljóts. Magnús Tumi
segir að gos í vesturbrún Mýrdals-
jökuls, utan Kötluöskjunnar, séu
mjög fátíð.
Stórum Kötlugosum
fylgja löng hlé
Eldstöðin Katla í Mýrdalsjökli
hefur notið sérstakrar athygli jarð-
vísindamanna, enda ein virkasta
eldstöð landsins. Jafnframt er Katla
viðsjárverð vegna hinna miklu jök-
ulhlaupa sem fylgja gosunum. Árið
1999 var komið upp eftirlitskerfi
með Mýrdalsjökli og Eyjafjallajökli.
Það byggist á sjálfvirkum jarð-
skjálftamælum, síritandi GPS-mæl-
um sem sýna hreyfingar jarðskorp-
unnar og fylgst er með vatnsföllum
sem renna frá jöklunum með vatns-
hæðarmælum. Auk þess flýgur
Reynir Ragnarsson í Vík einu sinni
til tvisvar í mánuði yfir jöklana og
kannar ástand þeirra. Tvisvar á ári
er svo flogið með skipulegum hætti
eftir radarlínum yfir Mýrdalsjökul
og oftar ef þurfa þykir. Niðurstaða
síðasta flugs varð sú að jarðhiti fari
heldur vaxandi á svæðinu.
Katla hefur gosið að meðaltali
tvisvar á öld frá því að land byggð-
ist. Goshléin hafa verið bæði stutt
og löng. Nú eru liðin 86 ár frá Kötlu-
gosinu 1918 og hefur það vakið ein-
hverjum áhyggjur um að Katla
verði óvenju illvíg eftir að hafa sótt í
sig veðrið í svo mörg ár. Magnús
Tumi segir það ástæðulausan ótta.
Nýjar rannsóknaniðurstöður Jónas-
ar Elíassonar prófessors, Guðrúnar
Larsen jarðfræðings og fleiri, benda
til þess að stærð Kötlugosa sé ekki
háð lengd goshléa, ólíkt því sem
gerist t.d. í Heklu. Þannig gaus
Katla tvisvar með stuttu millibili á
17. öld. Gosið 1612 var lítið en gosið
1625 var mikið. „Hins vegar koma
löng goshlé oft í kjölfar stórra
Kötlugosa og gosið 1918 var stórt
gos. Þetta goshlé nú, 86 ár, er því
líklega afleiðing af stærð gossins
1918 en ekki vísbending um að
næsta Kötlugos verði endilega
stórt. Þetta er lærdómur sem draga
má af sögunni,“ segir Magnús Tumi.
Jökulhlaup í Markarfljóti
Stór jökulhlaup hafa farið niður
Markarfljót á 500 til 700 ára fresti
síðustu sjö þúsund ár. Rennsli í
stærstu hlaupunum hefur verið
metið 100.000 til 300.000 m3/s en
önnur eru minni.
Verkfræðistofan Vatnaskil var
fengin til þess að búa til rennslislík-
an fyrir ímyndað hlaup upp á 300
þúsund m3/s úr Entujökli, eða svip-
að og Kötluhlaupið 1918. Eins er
hlaupið látið vaxa á tveimur tímum,
vera tvo tíma í hámarki og hjaðna á
tveimur tímum, svipað og 1918. Not-
að var forritið Aquariver sem þróað
var hjá Vatnaskilum til að mæla ým-
is straumfræðileg verkefni. Sam-
kvæmt rennslislíkaninu myndi vatn
úr hlaupi af þessari stærð flæða yfir
Landeyjar og allt vestur að Þykkva-
bæ.
„Þetta er hamfarahlaup og hlaup
af þessari stærðargráðu verða ein-
göngu vegna stórra gosa inni í
Kötluöskjunni á vatnasvæði Entu-
jökuls,“ segir Magnús Tumi. „Eftir
tvo og hálfan tíma frá því hlaup fer
af stað er það við Stóra-Dímon. Það
er mikið atriði að fólk geri sér grein
fyrir tímaskalanum sem þetta gerist
á. Það er erfitt að fullyrða um vatns-
dýptina á hverjum stað og tíma. Það
er ekkert sem bendir til að svona
hamfarir gerist frekar nú en áður.
En það er ástæða til að rannsaka
þetta vel og búa sig undir það sem
mögulega getur gerst.“
Rannsóknir sýna að hlaup í far-
vegi Markarfljóts hafa orðið af
þrennum toga. Vegna eldgosa í
Mýrdalsjökli, gosa í Eyjafjallajökli
og vegna gosa og þegar lón hafa
tæmst snögglega að Fjallabaki.
Þessi hlaup urðu löngu áður en Ís-
land byggðist. Þannig sjást örugg
ummerki um 11 hlaup til vesturs
vegna gosa í Mýrdalsjökli á síðustu
10 þúsund árum. Það síðasta fyrir
1.230 geislakolsárum, samkvæmt
niðurstöðum Guðrúnar Larsen og
Kate Smith. Óvissa ríkir um 4–5
Hættan á hamfaraf lóði
Bráðabirgðaniðurstöður
hættumats vegna eldgosa
og hlaupa frá Eyjafjallajökli
og vesturhluta Mýrdalsjök-
uls voru kynntar íbúum í
Fljótshlíð og Landeyjum í
gær. Guðni Einarsson
kynnti sér hættumatið og
ræddi við dr. Magnús Tuma
Guðmundsson, prófessor í
jarðeðlisfræði, sem er í
stýrihópi verkefnisins.
Morgunblaðið/RAX
Horft yfir vestanverðan Mýrdalsjökul og er Sólheimajökull fremst á myndinni. Hringurinn er um svæðið vestan Goðabungu þar sem land er að rísa.
Magnús Tumi Guðmundsson í eftirlitsflugi yfir Mýrdalsjökli. Reglulega er fylgst með jöklinum.
10 SUNNUDAGUR 31. OKTÓBER 2004 MORGUNBLAÐIÐ