Morgunblaðið - 31.10.2004, Blaðsíða 18

Morgunblaðið - 31.10.2004, Blaðsíða 18
18 SUNNUDAGUR 31. OKTÓBER 2004 MORGUNBLAÐIÐ Sókn íslenska reiðhestsins íútlöndum hófst af þungaupp úr miðri síðustu öld.Nokkuð var þó um hrossa-útflutning eftir miðja 19. öldina og hestarnir m.a. notaðir í kolanámum á Bretlandi. Þó að danska einokunarverslunin hafi verið afnumin seint á 18. öld var verslun ekki gefin frjáls að fullu fyrr en komið var fram yfir miðja 19. öld og mun nánast enginn hrossaút- flutningur hafa átt sér stað til þess tíma. Þó er vitað að Orkneyingar fengu leyfi til að kaupa hér allt að áttatíu kynbótahross árið 1828 en óvíst er hvort af einhverjum kaupum varð. Árið 1851 var breskum skipum loksins leyft að sigla hingað til hrossakaupa, þó með því skilyrði að þau flyttu engar vörur með sér til landsins, og hófst þá reglulegur út- flutningur hrossa héðan. Menn fóru fljótt að velta fyrir sér þeim mögu- leikum er fælust í ræktun og sölu hrossa til útflutnings og árið 1858 vitnar blaðið Þjóðólfur í verðlauna- ritgerð Húss- og bústjórnarfélagsins en höfundur hennar sér fram á „að stóðhrossaræktin megi verða lands- mönnum ábatasamr atvinnuvegr og til mikills arðs í mörgum sveitum, því ár frá ári eykst eptirsókn út- lendra manna eptir hrossum héðan“. Eftir að hrossaverslunin hafði komist á nam fjöldi útfluttra hrossa nokkrum hundruðum á ári til að byrja með en jókst jafnt og þétt og var brátt farinn að skipta þúsund- um. Mest varð salan tæplega 5.700 hross á einu ári en heildarsalan á ár- unum 1851–1900 nam liðlega 65 þús- und hrossum. Langflest hrossin fóru til Bretlands en svo þaðan víðar um Evrópu og að öllum líkindum vestur um haf líka. Sum skipin komu oft á ári og tóku um 50–70 hross í hverri ferð en hitt þekktist einnig að stærri skip sigldu á nokkrar hafnir hér- lendis og var farmurinn þá mun stærri, stundum mörg hundruð hross. Ekki hefur aðbúnaður hrossanna alltaf verið upp á marga fiska og stundum var forkastanlega staðið að flutningi þeirra. Guðmundur Stef- ánsson, faðir Stephans G. Stephans- sonar skálds, segir svo frá högum hrossa á leið til Skotlands árið 1873: „Nú vóru hestar farnir að drepast, því meðferðin var sú bölvaðasta, og óskaði ég oft að þeir dræpist allir. Heyinu var kastað undir þá einu sinni í sólarhring, og það var svo lítið að sumir fengu ofurlitla næring, en sumir ekkert sem meinlausastir vóru, og aldrei nokkurn dropa af vatni, og sárnaði mér þegar þeir vóru að bera vatn eftir skipinu, en aumingjarnir vóru að teygja sig eftir því, þeir sem á dekkinu vóru, en ég gat hvergi bætt úr því né öðru, því þeir liðu það ekki Íslendingum; þeir lofuðu þeim að brjótast um þangað til þeir gáfu upp andann. Síðan að góðum tíma liðnum vóru þeir halaðir uppí reiðann og kastað fyrir borð. 6 drápust, sem ég vissi víst, fallegir gripir.“ Í kolanámunum Bresku kaupmennirnir greiddu fyrir hrossin í beinhörðum pening- um og var það fyrirboði peninga- væðingar hér á landi. Allur þorri þeirra hesta sem seldir voru til Bretlands á nítjándu öld og í upphafi þeirrar tuttugustu mun hafa verið ætlaður til dráttar í kolanám- um, en „ofurlítið eru þeir þó einnig notaðir til reiðar af þeim sem ekki hafa annað að gera en stytta sér stundir með útreiðum“ svo notuð séu orð Páls Zóphóníassonar, síðar bún- aðarmálastjóra. Eflaust hefur hrossasalan verið búsílag sem um munaði hjá fátækum fjölskyldum og víst að sumir seldu hross sín oftar af nauð en vilja. Fátt er vitað um raun- verulegan aðbúnað námuhrossanna og virðist sem afdrifum þeirra hafi almennt verið lítill gaumur gefinn hér á landi. Þessi verslun var þó ýmsum þyrnir í augum og fannst sumum umskipti hestanna, sem alist höfðu upp í frelsi íslenskrar víðáttu en máttu nú púla í sídimmum rang- hölum námanna, hin ömurlegustu. Skáldin stungu niður penna og má vera að ljóð sumra hafi viðhaldið þeim andblæstri sem útflutningur hrossa mætti lengi fram eftir 20. öld- inni. [...] Útflutningur víða um heim Um aldamótin 1900 var í auknum mæli farið að selja íslensk hross til smábænda í Evrópu og í kjölfar vél- væðingar dró úr sölu námuhesta. Mikilvægur markaður opnaðist í Danmörku á fyrsta áratug aldarinn- ar og voru Danir stærstu kaupendur íslenskra hrossa á árunum 1910 til 1920. Þannig voru ríflega 3.600 hross seld til Danmerkur árið 1915 og voru flest hrossin ætluð til dráttar og áburðar en sum einnig til reiðar. Í Danmörku voru tvö félög stofnuð í þeim tilgangi að útvega dönskum smábændum íslenska hesta og gefin voru út rit um lifnaðarhætti hrossa hér á landi og ábendingar um með- ferð þeirra eftir komuna til Dan- merkur. Valtýr Stefánsson, seinna ritstjóri Morgunblaðsins, dvaldist á Jótlandi um skeið og kynntist vihorfi heimamanna til íslenska hestsins: „Þeir eru líka augasteinar smá- bændanna á Vestur-Jótlandi. Ef maður er spurður á förnum vegi, hvað hann kosti íslenski hesturinn, sem hann hafi fyrir vagninum, þá er svarið venjulega á þá leið: Þú færð hann hvorki fyrir gull né góð orð.“ Á fyrri helmingi 20. aldar jókst beinn útflutningur hrossa héðan til ýmissa landa en fram að því hafði nær eingöngu verið flutt út til Bret- lands og Danmerkur. Árið 1901 fóru 81 hross til Noregs, árið 1914 er get- ið um sendingu 74 hrossa til Þýska- lands og 1917 voru hross í fyrsta skipti flutt beint héðan til Banda- ríkjanna. Á þriðja áratugnum var einnig smávægileg sala til Færeyja, Grænlands, Svíþjóðar og Finnlands, en árið 1934 fóru um 200 hross til Þýskalands. Um líkt leyti voru svo fyrstu íslensku hestarnir seldir beint til Ítalíu og Hollands. Árið 1907 voru sett sérstök lög um útflutning hrossa og var megin- markmið þeirra að tryggja lág- marksgæði hrossanna. Þrátt fyrir setningu þessara laga virðist langt í frá að útflutningshrossin gæfu rétta mynd af hestinum sem ræktaður var í landinu. Útlendingar sem komu til Íslands þegar líða tók á 20. öldina voru oft undrandi er þeir sáu fallega og föngulega hesta hér á landi, sér- staklega í samanburði við íslensku hrossin sem þeir höfðu kynnst í heimalandi sínu. Undir lok fjórða áratugarins fóru hestamenn og bændur að vakna til vitundar um mikilvægi þess að tryggja gæði út- flutningshrossanna og árið 1939 sendi hestamannafélagið Fákur er- indi til Búnaðarþings varðandi hrossaútflutning og ræktun. [...] Á sama þingi var einnig lagt fram erindi Theodórs Arnbjörnssonar ráðunautar, „Tillögur um hrossasölu til Danmerkur, til reynslu“, sem hann hafði gengið frá skömmu fyrir andlát sitt í ársbyrjun 1939. Var báð- um erindunum vísað til búfjárrækt- arnefndar sem steypti þeim saman og lagði til að gerðar yrðu tilraunir með að flytja út úrvals hross á besta aldri, gallalaus að öllu leyti og tamin. Ekkert varð þó úr þeim áformum, um haustið skall seinni heimsstyrj- öldin á og nánast allur útflutningur hrossa lagðist af. Höfðu þá rúmlega 83 þúsund hross verið flutt úr landi frá árinu 1901 og heildarútflutning- ur áranna 1850–1949 var rúmlega 150 þúsund. Reiðhestar til útlanda Hafa ber í huga að flestir reiðhest- ar fyrr á öldum voru í raun að sinna störfum; þeir voru samgöngutæki. Aðeins fáir höfðu ráð á að halda reið- hesta til skemmtiferða eingöngu, hvað þá að almenningi gæfist tóm til slíks munaðar. Þess eru líka dæmi að reiðhestar hér á landi, jafnvel gæðingar og úrvals vekringar, hafi einnig verið notaðir til dráttar og áburðar ef svo bar undir, einkanlega í heyskap. Afdráttarlaus greinar- munur á reiðhestum og vinnuhest- um er því ekki alltaf við hæfi og verður ekki annað séð en að þetta eigi líka við um þá hesta sem fluttir voru utan. Fljótlega eftir að reglulegur hrossaútflutningur hófst var farið að selja reiðhesta héðan og þá aðallega til Danmerkur. Þótt reiðhestarnir væru ekki stórt hlutfall þess mikla fjölda hrossa sem seldur var utan, vakti sala þeirra athygli íslenskra blaða, enda gaf hún mun meira af Bókarkafli – Íslenski hesturinn er eitt af sérkennum landsins, en þetta hrossakyn hefur fylgt þjóðinni frá upphafi vega; öll reiðhross nútímans eru af- komendur þeirra hesta sem fylgdu landnámsmönnunum yfir hafið. Á þeim rúmu 1100 árum sem liðin eru síðan hefur íslenska hestakynið lifað í ein- angrun frá öðrum hrossastofnum og því hafa upprunalegir eiginleikar þess varðveist. Hér er gripið niður í frásögn Þorgeirs Guðlaugssonar. „Þú færð hann hvorki fyrir gull né góð orð“ Íslenskt stóð í Skotlandi, myndin er að öllum líkindum tekin við bæinn Penicuik, skammt frá Edinborg, sumarið 1895. Snemma á 20. öldinni riðu dönsk börn í skólann á íslenskum hestum, hér situr pilturinn Lasse hestinn Blakk sem kom frá Íslandi 1903. Fágæt ljósmynd af íslenskum námuhesti í Wales um aldamótin 1900 en lýsingu til myndatöku var oft ábótavant niðri í námunum enda óráðlegt að nota leifturpúður vegna sprengihættu af gasi sem þar var að finna. Á framandi slóðum, myndin er tekin í Þýskalandi um miðja síðustu öld.
Blaðsíða 1
Blaðsíða 2
Blaðsíða 3
Blaðsíða 4
Blaðsíða 5
Blaðsíða 6
Blaðsíða 7
Blaðsíða 8
Blaðsíða 9
Blaðsíða 10
Blaðsíða 11
Blaðsíða 12
Blaðsíða 13
Blaðsíða 14
Blaðsíða 15
Blaðsíða 16
Blaðsíða 17
Blaðsíða 18
Blaðsíða 19
Blaðsíða 20
Blaðsíða 21
Blaðsíða 22
Blaðsíða 23
Blaðsíða 24
Blaðsíða 25
Blaðsíða 26
Blaðsíða 27
Blaðsíða 28
Blaðsíða 29
Blaðsíða 30
Blaðsíða 31
Blaðsíða 32
Blaðsíða 33
Blaðsíða 34
Blaðsíða 35
Blaðsíða 36
Blaðsíða 37
Blaðsíða 38
Blaðsíða 39
Blaðsíða 40
Blaðsíða 41
Blaðsíða 42
Blaðsíða 43
Blaðsíða 44
Blaðsíða 45
Blaðsíða 46
Blaðsíða 47
Blaðsíða 48
Blaðsíða 49
Blaðsíða 50
Blaðsíða 51
Blaðsíða 52
Blaðsíða 53
Blaðsíða 54
Blaðsíða 55
Blaðsíða 56

x

Morgunblaðið

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Morgunblaðið
https://timarit.is/publication/58

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.