Morgunblaðið - 09.11.2004, Blaðsíða 27

MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 9. NÓVEMBER 2004 27
nóbelsverðlaun, en ýtt undir
það eitt með öðru. Síðan komu
pólitísku ásakanirnar eins og
ég segi frá í Málsvörn og þá
eftir samtöl mín við sænska
rithöfundinn Per Olov Sund-
man sem var einnig undir
áhrifum af íslendingasagnastíl
og skrifaði Söguna um Sám
upp úr Hrafnkötlu.
Þeir Borges áttu þannig
þennan íslenzka sagnaheim
sameiginlega, en það dugði
ekki til. Sundman sem átti sæti
í Sænsku akademíunni lét
Lundkvist og aðra andskota
Borgesar afvegaleiða sig.
Heilagleiki Sænsku aka-
demíunnar er ekki meiri en
svo!
– – –
Ég kynntist Borges heldur
ungur og átti við hann samtöl sem birt voru í
Samtöl-M á sínum tíma. Sá þá að hann er mik-
ið skáld og sérstætt.
Og gott kompaní.
Þegar ég átti samtal við Günter Grass á bók-
menntahátíð vitnaði ég til Borgesar þess efnis
að Íslendinga sögurnar væru fyrstu skáldsög-
urnar. Grass sneri út úr því og ég komst ekki
upp með moðreyk. Hann fór að tala um munn-
mælasögur og biblíuna og sitthvað fleira. Ég
hafði ekki ummæli Borgesar við höndina og
gat því ekki vitnað í þau orðrétt. Nú hef ég
fengið þessi ummæli skáldsins og finnst það
við hæfi að vitna í þau hér.
Borges víkur einatt að fornum íslenzkum
skáldskap í verkum sínum, mér er sérstaklega
minnisstætt hvernig hann notar efni Völsunga
sögu í 25. ágúst 1983, en sagan fjallar m.a. um
Gram og Fáfni og fjársjóðinn og þá minnist ég
þess ekki síður hvernig hann vísar hvað eftir
annað í þessa íslenzku arfleifð í ljóðum sínum
sem mörg hver eru ígildi langra ritgerða, ef út
í það fer.
Ein ritgerða Borgesar heitir Norrænu örlög-
in og þar fjallar hann um það, hvað arfleifð
okkar hefur verið einangruð og gleymd og
engu líkara en þessi bókmenn-
ing hafi aðeins verið til í krist-
alkúlu eða draumi. „Á 13. öld
uppgötvuðu Íslendingar róm-
aninn, listform normannans
Flauberts, og þessi uppgötvun
er álíka leyndardómsfull og
gagnslaus fyrir heims-
viðskiptin og landafundir
þeirra í Ameríku.“
Árið 1951 gaf Borges út bók
um gamlar germanskar bók-
menntir. Í formálanum segir
hann að einn góðan veðurdag
muni bókmenntafræðingar
viðurkenna mikilvægi Íslend-
inga sagna.
Nokkru síðar, eða 1966, gaf
hann enn út bók um germ-
anskar bókmenntir miðalda og
leggur enn áherzlu á að menn
muni uppgötva Íslendinga
sögurnar sem fyrirrennara skáldsögunnar, og
upphaf metafórunnar eða myndhvarfanna sé
að finna í fornum íslenzkum skáldskap. „Á 13.
öld uppgötva Íslendingar rómaninn, listform
Cervantesar og Flauberts“ – og sú uppgötvun
sé eins leyndardómsfull og fundur Ameríku.
Tamm bendir á ummæli Borgesar frá 1979,
þegar hann segir að við séum fortíðin, við
séum blóð okkar, við séum þeir sem við höfum
horft upp á deyja, við séum þær bækur sem
við höfum endurbætt.
Við séum hinir.
Og þá eigi hann ekki sízt við að þessir hinir
geti verið Miðgarðsormur sem sé hafið, Einar
þambarskelfir sem hann orti um, Ólafur helgi,
Snorri sem hann orti einnig um og ýmsir aðrir
sem hafa haft áhrif á okkur.
– – –
Á einum stað segir Borges að íslenzka sé lat-
ína norrænnar arfleifðar. Það má til sanns veg-
ar færa, en vonandi hlýtur hún ekki örlög lat-
ínunnar.
En við skulum fara varlega, eða hvernig
metur Guðbergur Bergsson stöðu þessarar
arfleifðar í samfélagi okkar nú, lítum á sögu
hans um Eyrbyggju.
Í sögu Guðbergs, Maður situr við borð, segir
að bókmenntir séu ekki skrifaðar til að skiljast,
þær séu eins og vínið „eitthvað á milli vínberja
og ediks, efni sem virkjar hugann“.
Í smásögunni um Eyrbyggju, Maður situr í
áætlunarbíl, er fjallað um þennan vínanda sem
í huga gamla fólksins hér áður fyrr var líkari
vínberjum vegna þeirrar almennu sannfær-
ingar að Íslendinga sögurnar væru veruleikinn
sjálfur, en enginn skáldskapur.
Nú vitum við þessi veruleiki er ritstýrð
sagnfræði. Skáldskapur öðru nafni, vaxinn úr
umhverfi tveggja alda, sturlungaaldar og sögu-
aldar.
Þessi smásaga Guðbergs fjallar um gamlan
mann sem hefur sérstakar mætur á Eyrbyggju
og fer árlega í „sína ástkæru fæðingarsveit“
þar sem er sögusvið hennar. Alltaf hefur hann
hitt einhvern sem hægt er að tala við um sög-
una, en nú er hann í Stykkishólmi og unga
fólkið sem hann hittir þar veit ekkert um Eyr-
byggju. Eftir sextíu ár kemur hann loks að
tómum kofunum. Og hann er í uppnámi. „Hann
skildi ekki hvað hafði komið fyrir fólkið í
heimasveit hans.“
Enginn þekkti Eyrbyggju.
Samt hafði ekkert breytzt. Hraunið var það
sama, einnig sjórinn.
Og jökullinn, náttúrlega.
Og sjálfur var hann óbreyttur.
En fólkið hafði breytzt. Og hann skildi ekki
hvað hafði komið fyrir það og heimasveit hans.
Hið ósýnilega landsvæði hugans hafði tekið
stakkaskiptum, þótt umhverfi veruleikans væri
hið sama.
Þótt jökullinn væri á sínum stað.
Og Helgafell.
Þessi litla dæmisaga segir mikið um það,
hvert stefnir.
Því miður.
Umhverfi arfleifðarinnar er að mást út,
hverfa undir dalalæðu gjörningahríðar sam-
tímans. Hún er ekki peningavæn. Hún er ekki
auglýsingavæn
Og það sem verst er, hún er ekki í tízku.
– – –
Og þá getum við einnig staldrað við athygl-
isverða eða öllu heldur íhugunarverða grein
eftir annað skáld, Sigmund Erni Rúnarsson,
sem birtist í Fréttablaðinu sunnudaginn 31.
okt. s.l., en þar fjallar hann um „undanhald ís-
lenzkunnar“. Dæmin sem hann nefnir eru
skelfileg. Hann telur að íslenzkan sé „að verða
undir í alþjóðlegri samkeppni“.
Ef svo færi glötuðum við eina fjársjóðnum
sem aðrir geta ekki státað af. Ég vona að aldr-
ei komi til þess að íslenzkan verði „þægileg
hvíld frá alþjóðamálinu“, einungis til brúks í
heimahúsum, en alþjóðamálið á vinnumark-
aðnum.
Komið sé að endalokum tungunnar, segir
Sigmundur Ernir, allt sé að verða uppá ensku.
Skáldin nenni jafnvel ekki að yrkja á íslenzku
lengur, enskan sé nú þegar að taka við á þeim
vettvangi einnig.
Óþjóðin á næstu grösum. Og þetta sé „eðli-
leg þróun“.
Semsagt gert ráð fyrir því að skólarnir
bregðist, íslenzk fyrirtæki bregðist, fjölmiðlar,
og tízkan og peningarnir stúti þessu eina ein-
kenni sem hefur gert okkur að þjóð; tungunni.
– – –
Til hvers var þá öll sjálfstæðisbaráttan og
hasarinn útaf handritunum? Til hvers var þá
slagurinn við dani? Og allt danahatrið! Og til
hvers var þá að setja íslenzkt sjónvarp á lagg-
irnar, ef kanasjónvarpið hefði svalað metnaði
okkar?
Ef þróunin verður sú sem Sigmundur Ernir
spáir, þá ættum við að senda handritin aftur til
Kaupmannahafnar, breyta Árnasafni í al-
þjóðlegt bankaútibú og endurvekja kana-
sjónvarpið.
Það væri í stíl við þá nýju óþjóð sem hér yxi
eins og arfi í óhirtu kartöflubeði.
En það væri ekki í stíl við lífsviðhorf stór-
skáldanna beggja vegna hafsins, Borgesar og
Audens sem sagði í frægu kvæði eftir síðari
pílagrímsgönguna út hingað að við Íslendingar
værum ekki vúlgar – ekki enn!
Hvað þá þau fyrirheit sem við tókum í arf.
Það er margt gott um Sigmund Erni, en ég
vona að hann sé ekki spámaður
Það væri kollrak.
eðlileg þróun?
Höfundur er kand.mag. í íslenzkum fræðum.
Matthías Johannessen: „En Ís-
lendinga sögur fóru að mestu
framhjá heiminum, þar til
menn eins og William Morris
tóku að gefa þeim gaum.“
ltisins og
em aftur
dýralíf og
st við að
st norðar
sem áður
ærist inn á
gt sé jafn-
og skóg-
auk þess
að land-
ðar á bóg-
jafnframt
breyting-
rgslungin.
, selateg-
nokkurra
sjófuglategunda muni stórlega
minnka og nýjar dýrategundir
muni færa sig norðar á bóginn. Því
muni fylgja auknar líkur á sjúk-
dómum sem dýr geti borið til
manna. Þá muni framleiðni sjávar-
útvegs á norðurslóðum aukast í
sumum tilvikum.
Fram kemur einnig að ein afleið-
ing loftslagsbreytinganna sé að
misviðrasamara verði en áður, auk
þess sem meiri hætta verði á flóð-
um vegna hækkunar sjávarborðs-
ins. Þá sé líklegt að sjóflutningar
um norðurheimskautssvæðin auk-
ist og aðgangur að náttúruauðlind-
um þar. Hins vegar styttist sá tími
sem hægt verði að fara landveg þar
sem sá tími styttist sem yfirborð sé
frosið. Lífsskilyrðum frumbyggja á
þessum svæðum sé jafnframt ógn-
að.
30% meira af
útfjólubláum geislum
Í skýrslunni er einnig fjallað um
áhrif af hitun lofthjúpsins á óson-
lagið yfir heimskautasvæðunum.
Fram kemur að ekki sé gert ráð
fyrir að magn ósons í lofthjúpnum
aukist næstu áratugina vegna
áhrifa gróðurhúsalofttegunda og
að útfjólublá geislun verði því
áfram meiri en hún hefur verið.
Gera megi þannig ráð fyrir að ungt
fólk á svæðinu í dag fái 30% meira
af útfjólublárri geislun en fyrri
kynslóðir, en vitað sé að aukin út-
fjólublá geislun geti valdið húð-
krabba meðal annars, auk þess
sem geislunin hafi óæskileg áhrif á
plöntu- og dýralíf.
orðurheimskautinu
loftslag
þáttur
n Ólafsson
rður-
falt á við
GRÍÐARLEG fagnaðarlæti brut-
ust út í verkfallsmiðstöð grunn-
skólakennara í Reykjavík þegar
ljóst varð að tæplega 93% grunn-
skólakennara höfðu fellt miðlunar-
tillögu ríkissáttasemjara. Þétt var
setið í miðstöðinni, þar sem kenn-
arar höfðu safnast saman til að
fylgjast með fréttum. Við tíðindin
risu kennarar úr sætum, klöppuðu
og sungu: „Áfram, áfram, áfram
kennarar, við gefumst aldrei upp.“
Fagnaðarlætin tók þó fljótt af og
greinilega mátti skynja að afar
blendnar tilfinningar bærðust með
viðstöddum, enda ljóst að verkfall
skylli aftur á strax á miðnætti ef
ekkert gerðist í samningamálum
þegar í gærkvöldi.
„Þessi niðurstaða kom mér í
sjálfu sér ekkert á óvart, enda þungt
hljóðið í fólki að undanförnu,“ sagði
Ólafur Loftsson, formaður Kenn-
arafélags Reykjavíkur, þegar blaða-
maður leitaði viðbragða hjá honum
strax og niðurstaða atkvæðagreiðsl-
unnar var kunngjörð. „Ég verð
samt að viðurkenna að niðurstaðan
var mun afdráttarlausari en ég átti
von á. Þannig er ljóst að mun fleiri
kennarar greiddu atkvæði núna
gegn miðlunartillögunni en greiddu
atkvæði með verkfallsboðun á sín-
um tíma. Þetta hlýtur óneitanlega
að setja aukna pressu á samninga-
nefndina, ekki síst á launanefnd
sveitarfélaga, um að þeir semji sem
allra fyrst,“ segir Ólafur.
Ömurlegt að þurfa að
fara aftur í verkfall
Spurður um framhaldið sagði
Ólafur það algjörlega óljóst og ekki
vita við hverju mætti búast. „Fagn-
aðarlætin sem brutust hér út áðan
snerust fyrst og fremst um það að
tjá gleði sína yfir þeirri samstöðu
sem stéttin sýndi, en auðvitað bær-
ast afar blendnar tilfinningar með
mönnum, enda ömurlegt að þurfa að
fara aftur í verkfall og margir eru
hreinlega með hnút í maganum
vegna framhaldsins. Vissulega hef-
ur maður heyrt ýmsar sögusagnir
um hugsanleg tilboð af hálfu beggja
samningsaðila, en það er ekkert
sem ég get tjáð mig um á þessari
stundu. Ég hef þannig enga tilfinn-
ingu fyrir framhaldinu og hvort
verkfallið verður langt. Hins vegar
er alveg ljóst að það væri hægt að
semja strax í kvöld [mánudag] ef
vilji væri fyrir hendi og viðunandi
tilboð bærist. Það er einnig ljóst að
það vantar ennþá aukapening til að
hægt sé að klára pakkann.“ Spurður
um þær fréttir að launanefnd sveit-
arfélaga ætlaði að fara fram á frest-
un verkfalls sagðist Ólafur ekki sjá á
hvaða forsendu það ætti að vera
hægt.
„Það er greinilegt að stéttin
stendur þétt saman,“ sögðu Alda S.
Gísladóttir og Brynja Dagmar
Matthíasdóttir, kennarar í Valhúsa-
skóla, þegar blaðamaður leitaði við-
bragða hjá þeim. Spurðar hvort sú
skýra afstaða sem fram kom í nið-
urstöðu atkvæðagreiðslunnar hefði
komið þeim á óvart svöruðu þær því
neitandi. „Miðað við hvernig hljóðið
var í kennurum reiknuðum við með
að alla vega 80% kennara myndu
fella tillöguna, en reyndar áttum við
ekki von á því að afstaðan yrði svona
ofsalega skýr og tæp 93% myndu
fella hana. En það sýnir bara hversu
eindreginn samhugur er meðal
kennara í þessu verkfalli,“ segir
Alda.
Ef við værum karlastétt
væri löngu búið að semja
Spurðar hvort þær byggjust við
löngu verkfalli sögðu þær ekki inni í
myndinni að gefast upp núna. „Ekki
eftir sex vikna verkfall. En auðvitað
er ómögulegt að segja fyrir um
hversu langt verkfallið verður.
Núna er boltinn hjá sveitarfélögun-
um um að semja við okkur,“ segir
Brynja. „En það var alls ekki einfalt
að horfa á eftir börnunum og kveðja
þau fyrr í dag með þessa óvissu í
huga, ekki vitandi hvort maður
myndi hitta þau á morgun eða hvað
gerðist,“ segir Alda.
„Hvað launakröfur varðar er ljóst
að við stöndum langt að baki viðmið-
unarstéttum okkar, þeirra á meðal
framhaldsskólakennurum, og ljóst
var að miðlunartillagan var langt frá
því að vera einhvers konar leiðrétt-
ing á okkar kjörum,“ segir Brynja
og bætir við: „Núna verðum við í
verkfalli þar til semst. Við treystum
því að sveitarfélögin vilji ekki láta
grunnskólann hrynja, en án þess að
vilja vera með eitthvert svart-
sýnistal, þá er ljóst að ef ekki nást
viðunandi samningar í þetta sinn
stefnir í fjöldauppsagnir grunn-
skólakennara vegna þess að við
getum einfaldlega ekki lifað á þess-
um launum. Við munum þá snúa
okkur að kennslu í framhaldsskól-
um eða bara að einhverju allt öðru.
Ég vil þó ítreka að við erum með
hugsjónirnar á hreinu, enda byggist
þetta starf á hugsjón, en það er bara
ekki hægt að lifa endalaust á hug-
sjón. Launin verða líka að vera
mannsæmandi,“ segir Brynja og
kallaði eftir því að sveitarfélögin
öxluðu þá ábyrgð sem þeim bæri í
þessu máli.
Athygli vakti að fjölmargar
þeirra kvenna sem staddar voru í
verkfallsmiðstöðinni voru uppá-
klæddar í jakkaföt í skyrtu og með
bindi. Aðspurð sagði Alda hér í raun
um ákveðin mótmæli að ræða. „Það
má segja að hér sé um þögul mót-
mæli að ræða, en með þessum
klæðnaði viljum við undirstrika þá
trú okkar að ef kennarastéttin væri
karlastétt væri löngu búið að semja
við okkur.“
Mikil fagnaðarlæti en jafn-
framt blendnar tilfinningar
Morgunblaðið/Golli
„Auðvitað bærast afar blendnar tilfinningar meðal manna, enda ömur-
legt að þurfa að fara aftur í verkfall,“ segir Ólafur Loftsson (l.t.v.).