Morgunblaðið - 05.01.2005, Blaðsíða 28

28 MIÐVIKUDAGUR 5. JANÚAR 2005 MORGUNBLAÐIÐ
MINNINGAR
E
in var sú bók sem
synti hávaðalaust
gegnum bókaflóð
liðins árs, en á ekki
síður en margar aðr-
ar skilið að vakin sé á henni ein-
hver athygli. Þetta er sjöunda sýn-
isbók íslenzkrar alþýðumenningar;
Landsins útvöldu synir, sem Bragi
Þorgrímur Ólafsson tók saman úr
ritgerðum skólapilta Lærða skól-
ans í íslenzkum stíl á síðari hluta
nítjándu aldar.
Áður en lengra er haldið skulu
taldar upp fyrri sex bækur ritrað-
arinnar; Bræður af Ströndum –
Dagbækur, ástarbréf, almenn
bréf, sjálfsævisaga, minnisbækur
og samtíningur frá 19ndu öld, sem
Sigurður Gylfi Magnússon tók
saman (1997). Kraftbirting-
arhljómur Guðdómsins- Dagbók,
sjálfs-
ævisaga,
bréf og
kvæði Magn-
úsar Hj.
Magn-
ússonar,
skáldsins á Þröm. Sigurður Gylfi
Magnússon tók saman (1998).
Elskuleg móðir mín, systir, bróðir,
faðir og sonur. Fjölskyldubréf frá
19. öld. Sigrún Sigurðardóttir tók
saman (1999). Fjórða bókin var
Orð af eldi – Bréfasamband Ólafar
Sigurðardóttur á Hlöðum og Þor-
steins Erlingssonar. Erna Sverr-
isdóttir tók saman (2000).
Burt – og meira en bæjarleið
geymir dagbækur og persónuleg
skrif Vesturheimsfara á síðari
hluta 19. aldar. Davíð Ólafsson og
Sigurður Gylfi Magnússon tóku
saman (2001). Til merkis nafn mitt
eru dómabækur Markúsar Bergs-
sonar, sýslumanns Ísafjarðarsýslu
1711–1729. Már Jónsson tók sam-
an (2002).
Heiti bókarinnar Landsins út-
völdu synir er sótt í Sögukafla af
sjálfum mér eftir Matthías Joch-
umsson: „Þegar ég var nú kominn
inn og allir piltar komu saman og
ég horfði yfir hópinn – hóp lands-
ins útvöldu sona, fannst mér mikið
um og hið ólíklega orðið eftir
hrakning æskuára minna.“
Í inngangi bókarinnar segir
Bragi Þorgrímur Ólafsson m.a. að
skrifaðar hafi verið upp 178 rit-
gerðir frá árunum 1846–1904.
„Þegar litið er á þessar ritgerðir
má sjá að á tímabilinu 1847–1892
fjölluðu ritgerðarefnin að miklu
leyti um það hvernig hægt væri að
lifa dyggðugu líferni, hvernig
mætti efla hag þjóðarinnar, hvað
bæri að varast á lífsleiðinni og þess
háttar, en eftir 1892 var meiri
áhersla lögð á að piltarnir lýstu
umhverfi sínu og lífsreynslu, til
dæmis með því að segja frá ferða-
lögum, lýsa heimahögum sínum og
daglegu lífi.“
Auk þess sem Bragi gerir grein
fyrir ritgerðunum sjálfum fjallar
hann í innganginum um sögusvið-
ið; Lærða skólann.
Ritgerðarefni skólapiltanna eru
anzi fjölbreytt. Þeir skrifa um
sumarleyfið, Vetur og sumar,
Ferðalýsingar, Hugsanir um him-
ingeiminn, Hjátrú og vantrú,
Kirkjulýsingar, Fermingardaginn,
Freistingar, Lestur rómana, Lat-
ínukennslu, Hinn æskilega náms-
mann, Sveitalíf-bæjarlíf, Meðferð
dýra, Þekktu sjálfan þig, Lýsingar
á heimaslóðum, Æsku og elli, Þjóð,
framtíð og framfarir, Lýðræði og
önnur stjórnarform, Manngerðir,
Söguna og sjálfstæðisbaráttuna,
Tísku og glæsileika, Vini og vin-
áttu, Íþrótti og leiki og Listina að
lifa. Í Konum í Lærða skólanum
eru birtar ritgerðir tveggja
kvenna, en ekki var gert ráð fyrir
því að konur stunduðu nám við
Lærða skólann fyrr en árið 1886.
Ritgerðahöfundarnir eru Ólafía
Jóhannesdóttir, sem tók 4. bekkjar
próf 1890 og Elínborg Jakobsen
sem tók fyrst kvenna stúdentspróf
á Íslandi.
Í sérstökum viðauka; fyrstu
skref fræðimanns er birt ritgerð,
sem Sigurður Nordal skrifaði tví-
tugur um nauðsyn þjóðar að leggja
rækt við sögu sína og fyrri aldar
bókmenntir.
Ritgerðunum öllum fylgir stutt
kynning á höfundinum og palla-
dómur skólabræðra, þar sem hann
er til.
Nærri má geta að úr svo miklum
fjölda yrði erfitt að nefna hér nöfn
nokkurra ritgerðahöfunda svo vel
færi en meðal höfunda eru skóla-
piltar sem síðar urðu þjóðþekktir
menn. Eins er mér erfitt að velja
stuttan kafla úr bókinni, ekki
vegna þess að úrvalið sé ekki
nægt, heldur vegna hins, að úrval-
ið má kallast yfrið og betra en það!
Engu að síður ætla ég að birta
hér hluta úr ritgerð Sigurðar Páls-
sonar, sem síðar varð bóndi á
Barðaströnd. Skrif hans um sanna
ættjarðarást og skyldu hvers
manns til þess að elska ættjörð
sína töluðu sérstaklega til mín um
þessi áramót:
„Hver maður, sem kominn er til
vits og ára ætti að elska ættjörð
sína og stuðla að því af öllu megni
að framfarir hennar yrðu sem
mestar. Hann hlýtur að bera elsku
til þess lands, sem hann er fæddur
í ef hann horfir til bernskustunda
sinna og allra þeirra gleðitíma, er
hann naut er hann var ungur.
Hann verður að kannast við með
sjálfum sjer hversu margs góðs
hann hafi orðið aðnjótandi, og þótt
síðar hafi eitthvað það komið fyrir
hann, sem honum í einhverju hefur
fundist vera mótdrægt, þá má
hann alls eigi hata fósturjörð sína
fyrir það, því margar orsakir hafa
getað verið til þess, sem hann sjálf-
ur ef til vill hefði getað afstýrt, ef
hann hefði haft nóga fyrirhyggju.
Ættjörðin hefur fóstrað hann, veitt
honum uppeldi eptir því, sem hún
frekast gat. Hann á henni að
þakka allar sínar gleðistundir, auð-
æfi, metorð og heiður, sem hann
öðlast. Þegar ættjörðin leggur
þannig allt sitt fram, er hún hefur
til að bera, þá ætti það líka aptur á
móti að vera skylda hvers manns
að bera umhyggju fyrir velferð
hennar og vinna að því að hagur
hennar í öllum greinum tæki sem
mestum framförum.“
Þessar ritgerðir allar urðu mér
ótrúlega skemmtileg og fróðleg
lesning. Þær brugðu ljósi á tíma,
sem virðist horfinn, en býr þó enn í
þeirri arfleifð, sem við byggjum á.
Eða eins og Bragi Þorgrímur
Ólafsson segir í niðurlagi inngangs
síns; Frásagnir skólapiltanna og
lýsingar þeirra í ritgerðunum
bregða upp fyrir okkur hugarfari
og staðháttum þeirra tíma og gefa
okkur innsýn í íslenskt samfélag
sem lagði grunninn að samfélagi
nútímans.“
Elskum
ættjörðina
Hér segir af sjöundu bók ritraðarinnar
um íslenzka alþýðumenningu, sem
geymir úrval ritgerða skólapilta Lærða
skólans í Reykjavík 1846–1904.
VIÐHORF
Eftir Freystein
Jóhannsson
freysteinn@mbl.is
✝ Jón Bjarni Ólafs-son fæddist á
Hlaðhamri í Bæjar-
hreppi í Standasýslu
29. nóvember 1930.
Hann lést á Sjúkra-
húsinu á Akranesi 27.
desember síðastlið-
inn. Foreldrar hans
voru Jóna Jónsdóttir,
f. 9. október 1888, d.
30. október 1974, og
Þorsteinn Ólafur
Þorsteinsson, f. 23.
júní 1891, d. 7. mars
1972. Systkini Jóns
eru: Sigurjón, f. 17.
júní 1915, Ingibjörg Gunnlaug, f.
22. ágúst 1917, d. 15. maí 2004,
Þorsteinn, f. 6. október 1919, Vil-
hjálmur, f. 31. júlí 1922, Kjartan,
f. 5. maí 1924, og Kristín, f. 24.
desember 1926, d. 23. júní 2001.
Jón kvæntist hinn 21. nóvember
1959 Sólveigu Sigurbjörgu Sæ-
mundsdóttir frá Hrútatungu í
Hrútafirði, f. 6. maí 1933, d. 8. maí
1985. Börn þeirra eru: 1) Kristrún
Jóna, f. 19. október 1958, sam-
býlismaður Guðmundur Arason, f.
17. október 1955, fósturdóttir
þeirra er Ísfold Grétarsdóttir, f.
24. mars 1994. 2) Sæmundur, f. 25.
maí 1963, kvæntur Kristínu Önnu
Kristjánsdóttur, f.
10. júlí 1965. Börn
þeirra eru Jón Krist-
ján, f. 1. ágúst 1992,
og Sólveig Sigur-
björg, f. 22. septem-
ber 2000.
Jón var í sambúð á
árinu 1992 með Mar-
gréti Kristínu
Helgadóttur, f. 20.
mars 1929, d. 28.12.
1992. Hún á fjögur
uppkomin börn. Jón
kvæntist 19. maí
1997 Önnu Ólöfu
Kristjánsdóttur, f. 1.
maí 1934, d. 12. júní 2000. Hún
eignaðist sjö börn, fjögur þeirra
eru á lífi.
Jón starfaði á jarðýtum og við
vélaviðgerðir hjá Ræktunarsam-
bandi Bæjar- og Óspakseyrar-
hreppa frá 1950 til 1961. Starfs-
maður hjá Vegagerðinni frá 1962
til 1. desember 2000, eftir það
greip hann í akstur hjá Sæmundi
Sigmundssyni, sérleyfishafa í
Borgarnesi. Jón var virkur félagi í
Kiwanisklúbbnum Smyrli í Borg-
arnesi frá 1982.
Jón verður jarðsunginn frá
Borgarneskirkju í dag og hefst at-
höfnin klukkan 14.
Þegar ég á sínum tíma fyrst heyrði
að móðir mín, Anna Ólöf Kristjáns-
dóttir, hefði kynnst manni í Borgar-
nesi og sá maður væri Jón Ólafsson,
hlýnaði mér um hjartarætur. Honum
hafði ég kynnst tveimur áratugum
áður, þegar ég þá um tvítugt starfaði
í Borgarnesi við brúargerð, og var
Jón mér hugstæður æ síðan. Hann
hafði afar þægilega návist, góðlegur
maður og traustur. Við endurnýjuð
kynni, sá ég að sú mynd sem ég átti
af Jóni frá tíma mínum í Borgarnesi
hafði ekki breyst. Og sá trausti bak-
hjarl sem hann var, ekki bara móður
minni við erfiðar aðstæður, heldur
fjölskyldu okkar allri, mun aldrei
gleymast. Frá fyrsta degi tók hann
okkur öllum sem við værum hans
eigin börn og var það svo til síðasta
dags. Þegar hann kemur inn í líf
móður minnar hafði hún átt í sorg-
arraunum, búin að missa annan son
sinn og hafði flust búferlum í Borg-
arnes til þess að geta verið til staðar
fyrir son sinn sem þar bjó en hann
átti þá í erfiðum veikindum.
Í hönd fór tvísýn barátta bróður
míns fyrir lífi sínu sem tapaðist. Í
gegnum þær raunir stóð Jón sem
klettur við hlið móður minnar. Sjálf-
ur hafði Jón ekki farið varhluta af
sorginni, hafði misst tvær eiginkon-
ur auk þess að hafa glímt sjálfur við
krabbamein. Þessi reynsla hlaut því
að vera honum mikil raun, en aldrei
sýndi hann það eða ræddi.
Saman áttu móðir mín og Jón góð-
an tíma, þótt stuttur væri. Það var
hamingjuríkur og fallegur dagur
þegar þau gengu í hjónaband hinn
19. maí 1997. Þau voru afar samheld-
in og gerðu sér jafnan sérstakt far
um að gleðja hvort annað og þurfti
þar ekki stóra hluti til svo vel væri.
Jón var einstaklega ræktarsamur við
fjölskylduna rétt eins og hvern þann
sem á vegi hans varð. Að fyrir Jóni
ætti eftir að liggja að missa móður
mína einnig er eitthvað sem enginn
hefði trúað en hún dó í júnímánuði
árið 2000. Enn sýndi Jón sitt mikla
þrek og vék ekki frá henni í þá mán-
uði sem hún mátti berjast fyrir lífi
sínu.
Jón var einstakur verkmaður og á
langri starfsævi við vegagerð og vél-
ar þótti hann mörgum öðrum færari
og traustari við meðferð þeirra. Árið
1971 var reistur minnisvarði um
Reynistaðarbræður á Beinahóli. Þar
er viðkvæm náttúra og þurfti að
koma þar að vörubíl og yfir mjög við-
kvæmt svæði að fara, sem auk þess
var erfitt yfirferðar. Var því gerð
sérstök leit um landið að þeim bíl-
stjóra sem hæfur þótti til verksins.
Eftir nokkra leit fannst hann og var
þar um að ræða Jón Ólafsson. Veit
ég til að hann leysti það verk vel úr
hendi. Hann var lengi flokks- og
verkstjóri hjá Vegagerð ríkisins.
Þeir sem unnu undir hans stjórn
bera honum einstaklega góða sögu.
Hann þótti úrræðagóður yfirmaður
af því tagi sem með sínum eigin verk-
um og ósérhlífni hvatti samverka-
menn sína til samviskusemi og dugn-
aðar. Jón lést eftir skamma
sjúkrahúslegu á Sjúkrahúsi Akra-
ness. Hann tók örlögum sínum af
miklu æðruleysi og var reiðubúinn
að mæta skapara sínum. Sagt er að
varanlegur auður hvers manns verði
aldrei meiri en breytni hans í lífinu
segir til um. Þannig segir í ljóði Ein-
ars Benediktssonar sem ég vil gera
að lokaorðum mínum og tileinka
minningu Jóns, því að þar fór maður
er virtist búa yfir óþrjótandi sjóðum
hjartagæsku;
Gengi er valt þar fé er falt,
fagna skaltu í hljóði.
Hitt kom alltaf hundraðfalt,
er hjartað galt úr sjóði.
Guð blessi og styrki fjölskyldu
Jóns Ólafssonar. Minning hans lifir.
Eyþór Eðvarðsson.
Elsku Jón minn.
Ekki hafði ég ímyndað mér í sum-
ar, þegar þú komst í brúðkaup okkar
Reynis, að ég myndi þurfa að kveðja
þig tæpu hálfu ári seinna.
Ég fékk ekki að vita af veikindum
þínum fyrr en fyrir um mánuði síðan
og þaðan af gerðust hlutirnir mjög
hratt. Ég hugsaði mikið um það hvað
mig langaði að hringja í þig og segja
þér hvað þú skiptir mig miklu máli
og að í raun hafir þú verið eini afinn
sem ég nokkurn tímann þekkti. En
ég þorði það ekki, fannst það væmið
og asnalegt.
En auðvitað er það ekkert asna-
legt. Ég man eiginlega ekki eftir tím-
anum áður en þú og amma rugluðuð
saman reytum ykkar. En ég man
þegar ég og Anna Bára vorum að
koma til þín og ömmu á sumrin og
amma lét þig um að gefa okkur að
borða og þú gafst okkur alltaf eitt-
hvað gott og óhollt sem yfirleitt
færði þér skammir frá ömmu um að
þú hefðir átt að gefa okkur eitthvað
hollt og uppbyggjandi, en kom ekki í
veg fyrir að næsta dag beið okkar
eitthvert gotterí þegar amma sá ekki
til. Og alltaf þegar við komum í heim-
sókn í Borgarnes laumaðir þú smá
pening til mín.
Við systkinin vorum einmitt að
tala um það fyrir ekki svo löngu hvað
þú værir yndislegur maður, alltaf
tilbúinn að gera allt fyrir alla og svo
góður við okkur og ömmu.
Eins og þér einum er lagið þá
hafðir þú búið okkur vel undir brott-
för þína, alltaf að hugsa um þá í
kringum þig.
Ég sakna þín sárt, Jón minn, en ég
veit að það verður höfðinglega tekið
á móti þér, og ekki á þér eftir að leið-
ast í félagsskapnum.
Ég sendi samúðarkveðjur og
styrk til barna Jóns og allra þeirra
sem nutu þeirrar gæfu að þekkja
hann og þakka um leið fyrir að hafa
fengið að kynnast þessum undra-
verða manni.
Margrét Kristín Helgadóttir.
Látinn er Jón Ólafsson föðurbróð-
ir minn í Borgarnesi. Jón var afar
hlýr maður. Þegar ég var barn kom-
um við alltaf við í Borgarnesi hjá
Jóni, yngsta bróður pabba, þegar við
fórum norður að Hlaðhamri í Hrúta-
firði þar sem föðurfólkið bjó og býr
enn. Það var alltaf gott að koma til
Jóns og fjölskyldu hans. Þau voru
mjög rausnarleg og hlý og alltaf vor-
um við drifin í veislumáltíð eða köku-
hlaðborð. Ég minnist sérstaklega
hvað handtak Jóns var þétt og gott
og mikil vinátta sem fólst í því. Jón
var mjög vandaður maður. Hann var
greiðvikinn og hjálpfús og vildi allt
fyrir alla gera.
Megi Guð blessa minningu hans.
Ég sendi Rúnu Jónu, Sæmundi og
fjölskyldum þeirra mínar innilegustu
samúðarkveðjur.
Heiðdís Þorsteinsdóttir.
Góður vinur, Jón Bjarni Ólafsson í
Borgarnesi, er fallin frá.
Okkar vinskapur hófst þegar hann
og tengdamóðir mín, Margrét
Helgadóttir, rugluðu saman reitum.
Þau höfðu þá bæði misst maka sína,
Alla og Veigu, og var mjög ánægju-
legt að fylgjast með þeim takast á við
lífsgönguna saman. Á þeim tíma þeg-
ar þeirra samband hófst var Jón að
takast á við krabbamein sem hann
yfirvann. Þetta voru yndislegir tímar
hjá þeim, en varð ekki langur því hún
veiktist af krabbameini og lést úr því
árið 2002. Í veikindum hennar sýndi
Jón þvílíkum mannkostum hann var
gæddur. Jafnframt því að vaka yfir
henni var hann í stöðugu sambandi
við okkur Helga þar sem við bjugg-
um á Akureyri. Það var á þessum
tíma sem vinaböndin á milli okkar
Jóns styrktust enn meir. Hann talaði
alltaf hreinskilnislega, en sagði það
samt allt með fallegum orðum. Við
Helgi höfum örugglega aldrei þakk-
að honum nógsamlega hvernig hann
reyndist okkur á þessum tíma og alla
tíð síðan.
Jóni auðnaðist seinna að kynnast
henni Önnu sinni sem kom með birtu
og yl inn í líf hans, en hana átti Jón
einnig eftir að missa úr veikindum.
Þó að ný fjölskylda kæmi inn í líf
Jóns hélt hann samt alltaf samband-
inu við okkur. Það má segja að Jón
hafi þurft að ganga í gegnum meiri
missi en margur í lífinu, að missa
þrjár konur sem allar voru honum
kærar, en alltaf sagði hann við mig:
Svona er nú lífið, Gerða mín. Þetta
sagði hann við mig síðast núna síð-
ustu dagana fyrir jól þegar hann var
orðinn miklu veikari en ég hélt, en þá
hafði krabbameinið tekið sig upp að
nýju fyrir um einu og hálfu ári. Jón
átti tvö yndisleg börn, Rúnu Jónu og
Sæmund, tengdabörnin tvö, Kristínu
og Guðmund, og litlu sólargeislana
þrjá, nafna sinn og Veigu litlu og Ís-
fold sem kom eins og sólargeisli inn í
líf fjölskyldunnar. Fjölskyldan var
hans auður.
Við Helgi viljum þakka Jóni fyrir
yndislega vináttu og ræktarsemi
sem hann sýndi okkur. Sendum
börnum Jóns, tengdabörnum, barna-
börnum, öðrum ættingjum og vinum,
okkar innilegustu samúðarkveðjur.
Þorgerður Þorgils.
Í dag er til grafar borinn Jón
Bjarni Ólafsson móðurbróðir minn
eða Nonni frændi eins og ég kallaði
hann í sveitinni sem strákpjakkur. Í
minningunni er Nonni maðurinn sem
ég leit mjög upp til, já hann var eig-
inlega stóri bróðir og leit ég á hann
sem slíkan. Ekki sakaði að hann var
að vinna á jarðýtum og síðar á
stórum vörubílum, við höfðum báðir
mikinn áhuga á öllu slíku. Eftir að
Jón og Veiga fóru að búa í Hrúta-
tungu var það mikið tilhlökkunarefni
þegar fara átti í heimsókn þangað.
JÓN BJARNI
ÓLAFSSON