Morgunblaðið - 16.01.2005, Blaðsíða 10

10 SUNNUDAGUR 16. JANÚAR 2005 MORGUNBLAÐIÐ
V
arlega má áætla að um
400–500 manns, fullorðnir
og börn, hafi greint frá
kynferðislegu ofbeldi á
árinu 2003 hvort sem það
eru brot sem áttu sér stað
á því ári eða áður. Þá er
annars vegar átt við þau
brot sem í daglegu tali eru kölluð nauðgun og
hins vegar kynferðisofbeldi gagnvart börnum.
Ofbeldistilvikin sem þetta fólk greindi frá eru
þó öllu fleiri þar sem ein manneskja segir oft
frá fleiri en einu broti. Að hámarki tuttugu
mál af þeim 125 sem bárust ríkissaksóknara á
þessu sama ári leiddu til dóms yfir sak-
borningi. Það er því augljóst að fæstir kyn-
ferðisofbeldismenn þurfa að gjalda fyrir brot
sín.
Þegar lögð er fram kæra í kynferðisbrota-
máli er það gert hjá lögreglu. Lögreglan rann-
sakar málið og vísar því áfram til embættis
ríkissaksóknara. Þar er málið skoðað og tekin
ákvörðun um hvort ákært skuli í málinu en
ríkissaksóknari fer með málið fyrir rétti.
Sigríður Jósefsdóttir, saksóknari hjá Rík-
issaksóknara, bendir á að það sé bundið í lög
að mál skuli fellt niður ef það þykir ekki nægi-
lega líklegt til sakfellingar. Hún segir að vana-
lega hafi einn aðili umsjón með málinu en leiti
álits hjá öðrum ef það er vafi um hvort eigi að
ákæra. „Það eru undantekningartilvik að að-
eins einn fari yfir mál sem er fellt niður,“ segir
Sigríður og bætir við að ýmsar ástæður geti
verið fyrir niðurfellingu. Sönnunarbyrðin sé
oft erfið í þessum málum. Oft standi aðeins
orð gegn orði og jafnvel engin vitni eða gögn
sem styðji framburð kærandans.
6,2% leiddu til sakfellingar
Í ársskýrslu Ríkissaksóknara kemur fram
að þangað bárust 125 mál varðandi nauðganir¹
eða kynferðisofbeldi gegn börnum árið 2003.
Það er minna en fjórðungur þeirra mála sem
ætla má að hafi komið upp. 66% þessara mála
voru felld niður og fóru því aldrei fyrir dóm.
Hlutfall mála sem leiddi til sakfellingar var að
hámarki 16% en Hæstiréttur átti eftir að
dæma í fjórum þegar skýrslan kom út.
65 mál sem bárust ríkissaksóknara vörðuðu
brot sem í daglegu tali kallast nauðganir. Af
þeim voru 49 felld niður en ákært í sextán
málum. Aðeins fjórum þeirra lauk með sak-
fellingu en það þýðir að aðeins 6,2% kæra í
„nauðgunar“málum leiddu til dóms yfir sak-
borningi.
Meira en helmingur 60 mála varðandi kyn-
ferðisofbeldi gegn börnum var felldur niður.
Tólf málum lauk með sakfellingu en þegar
ársskýrslan kom út var enn ódæmt í fjórum
málum. Hlutfall mála sem leiddu til dóms
vegna brota á börnum var því ívið hærra eða
að hámarki 27%.
Stígamótum bárust 338 ný kynferðisofbeld-
ismál frá 251 einstaklingi á árinu 2003. Til
Stígamóta leitar bæði fólk sem hefur verið
nauðgað og fólk sem var beitt kynferðislegu
ofbeldi sem börn.
Níu af hverjum tíu þessara mála rötuðu
aldrei til opinberra aðila og aðeins var sakfellt
fyrir tæplega 1% brota. Í Ársskýrslu Stíga-
móta segir að ástæðurnar geti m.a. verið þær
að málin voru fyrnd, að fólk treysti sér ekki í
gegnum yfirheyrslur eða að það hafi ekki trú á
réttarkerfinu.
Neyðarmóttaka vegna nauðgunar tók á
móti 118 konum og einum karlmanni árið
2003. Tæpur helmingur þeirra lagði fram
kæru en fólk kemur venjulega á Neyðarmót-
tökuna stuttu eftir að brotið átti sér stað. Í 39
af þessum 119 málum var fórnarlambið veru-
lega ölvað og því um misneytingu að ræða
(196. gr).
Barnahús hafði afskipti af 233 nýjum mál-
um árið 2003. Í sjötíu þeirra var óskað eftir
opinberri rannsókn. Eva Björk Valdimars-
dóttir hjá Barnahúsi segir líkur á að um of-
beldi hafi verið að ræða í fleiri en sjötíu til-
fellum. Í mörgum málum sé ekki lögð fram
kæra. Stundum var gerandi óþekktur eða ekki
sakhæfur vegna ungs aldur en í öðrum til-
fellum var aðeins um óljósan grun um ofbeldi
að ræða. Í 32 tilvikum greindu börn frá þátt-
töku sinni í kynferðislegum leikjum og í fram-
haldinu þótti ástæða til að athuga hvaðan þau
fengu hugmyndir að slíkum leikjum.
Málin fleiri
en manneskjurnar
Sjö þeirra sem leituðu til Stígamóta höfðu
leitað áður til Neyðarmóttöku og jafnmargir
til Barnahúss. Hjá Neyðarmóttöku fengust
þær upplýsingar að mjög fáir þeirra sem
þangað leituðu hefðu farið í Stígamót áður eða
innan við fimm manns. Það er því ekki mikil
skörun milli þessara þrennra samtaka og
stofnana sem taka á móti fórnarlömbum
kynferðisofbeldis. Skörunin hjá Stígamótum
og Neyðarmóttöku ætti ekki að vera meiri en
12 mál, sjö sem Stígamót vita um og að há-
marki fimm sem Neyðarmóttakan veit um.
Kynferðisbrotamenn gjalda
sjaldnast fyrir brot sín
Umræða um kynferðisofbeldi
blossar reglulega upp í samfélaginu
og þá oft í tengslum við dóma sem
falla og þykja heldur vægir.
Halla Gunnarsdóttir kynnti sér
hversu hátt hlutfall kynferðis-
brotamála ratar upp á yfirborðið og
leitaði álits hjá sérfræðingum um
hvort breytinga sé þörf.
norsku lögunum sé ekki gerður greinarmunur
á misneytingu og nauðgun eins og í íslenskum
lögum heldur teljist hvort tveggja nauðgun.
„Íslensku lögin taka í raun ekki mið af því sem
er verið að vernda, þ.e. kynfrelsi. Miðað við þá
skjólstæðinga sem ég hef haft þá eru afleiðing-
arnar af misneytingu ekkert minni en af
nauðgun. Lögin eru í raun að endurspegla allt
annan raunveruleika. Þessi mynd af óþekkta
glæpamanninum sem ræðst á saklausa konu í
húsasundi er ekki raunveruleg.“
Sif segir að hverfa þurfi frá þeirri ofur-
áherslu sem er á verknaðaraðferðina í íslensk-
um lögum, þ.e. hvernig ofbeldið er framið,
nálgun sé ekki möguleg í réttarríki enda er
það grundvallaratriði að manneskja teljist
saklaus uns sekt hennar er sönnuð.
Á að hækka samræðisaldur?
Kynferðisbrotakafla norsku hegningarlag-
anna var breytt árið 2000 eftir veigamikla end-
urskoðun. Sif Konráðsdóttir, hrl., segir að slík
heildarendurskoðun sé bráðnauðsynleg hér á
landi. Norsku lögin taki nú mið af þeim breyt-
ingum sem hafa orðið þar í landi og eru að
mörgu leyti þær sömu og hér.
Sif bendir á að tilkynntum misneytingar-
málum (196. gr.) hafi fjölgaði gríðarlega. Í
Gjörbylting hefur orðið á þekkinguá eðli og afleiðingum kynferðis-legs ofbeldis síðustu tvo áratugi.Hins vegar hefur engin heildar-endurskoðun á lagaákvæðum
varðandi þessi brot farið fram síðan 1992 eftir
að nauðgunarmálanefnd skilaði niðurstöðum
sínum en hún starfaði frá 1984–1988. Á svip-
uðum tíma varð mikil vitundarvakning í sam-
félaginu. T.a.m. var vinnuhópi gegn sifjaspelli
komið á laggirnar, Stígamót tóku til starfa árið
1990 og í samræmi við tillögur nauðgunar-
málanefndar opnaði Neyðarmóttaka vegna
nauðgunar árið 1993.
Það er auðvelt að benda á að víða sé pottur
brotinn í meðferð kynferðisofbeldismála en
erfiðara að gera sér grein fyrir hverju er hægt
að breyta.
Viðmælendur sem Morgunblaðið leitaði til
voru flestir sammála um að þyngri refsingar
væru ekki endilega til þess fallnar að draga úr
kynferðisofbeldi. Refsihámark í lögum um
kynferðisbrot er ekki talið of lágt en hins veg-
ar eru menn afar sjaldan dæmdir í langt fang-
elsi í þessum brotaflokki.
Hugmyndin um öfuga sönnunarbyrði kem-
ur upp af og til. Það þýðir að sé maður ákærð-
ur fyrir nauðgun þarf hann að sanna sakleysi
sitt í stað þess að sýna þurfi fram á að nauðg-
unin hafi átt sér stað. Viðmælendur Morgun-
blaðsins voru einnig sammála um að þessi
bæði hvað varðar ákvæði um nauðganir og um
kynferðisbrot gagnvart börnum. Hún bendir á
að í 202. grein hegningarlaga sé annars vegar
talað um samræði og kynferðismök við barn
yngra en 14 ára en hins vegar um kynferðis-
lega áreitni en við henni er mun lægri refsing.
„Þarna er einhver ofuráhersla á að skilgreina
hvernig eitthvað gerðist nákvæmlega sem
augljóslega er kynferðisbrot. Það eru alltof
mörg dæmi um alvarleg brot sem er ekki nógu
skýrt að falli undir þetta alvarlegra ákvæði,“
segir Sif og tekur sem dæmi að í einu máli hafi
snerting kynfæra ungrar stúlku flokkast sem
kynferðisleg áreitni þar sem barnið hafi ekki
getað fullyrt að farið hafi verið inn í leggöngin
en að það sé þó ekki skilyrði samkvæmt laga-
ákvæðum.
Árið 1998 var gerð lagabreyting sem fól í
sér að fyrningarfrestur tekur ekki gildi fyrr en
barn er orðið 14 ára gamalt. Brot sem áttu sér
stað fyrir 1998 byrjuðu þó að fyrnast um leið
og þau voru framin. Sif bendir á að mörg al-
varleg brot séu fyrnd vegna þess að þau flokk-
ist sem kynferðisleg áreitni en hámarksrefs-
ing við henni er 4 ár. Ef þyngsta refsing við
broti er fjögur ár fyrnist málið á fimm árum en
á tíu árum ef þyngsta refsing er tíu ár.
Í norsku lögunum er samræðisaldur sextán
ár og allt kynferðislegt atferli með börnum
undir þeim aldri því refsivert. Hér á landi er
samræðisaldur hins vegar 14 ár en Sif bendir á
Björn Bjarnason Jón Þór Ólason Sif Konráðsdóttir
Lagakaflinn ekki í samræmi við