Morgunblaðið - 16.01.2005, Blaðsíða 11

Skörunin hjá Barnahúsi og Stígamótum er sjö
mál þótt ekki sé öruggt að þau eigi við árið
2003.
Talið er að 1½–2% tilkynntra nauðgana eigi
ekki við rök að styðjast. Það er svipað hlutfall
og í öðrum afbrotum. Eyrún Jónsdóttir hjá
Neyðarmóttöku segir að starfsfólk Neyðar-
móttökunnar sé vel meðvitað um þetta. Hún
segist þó ekki telja að um sé að ræða fólk sem
vill hefna sín á einhverjum og ásaki því við-
komandi um nauðgun heldur sé þetta fólk í
vanda sem hefur hugsanlega verið beitt
kynferðislegu ofbeldi áður og á eftir að vinna
úr miklu. Þá segir Eyrún að einstaka sinnum
geti verið um fólk að ræða sem á við geðræn
vandamál að stríða og hefur ekki raunveru-
leikatengsl. Þeirra upplifun er þó oft sú að það
hafi verið beitt kynferðislegu ofbeldi.
Séu 2% dregin frá þeim 119 málum sem
komu inn á Neyðarmóttöku standa 117 mál
eftir. Það er ekki ólíklegt að um ofbeldi hafi
verið að ræða í a.m.k. hundrað tilvikum af
þeim 233 sem komu inn til Barnahúss á árinu
2003. Líkurnar á því að einhver komi til Stíga-
móta sem ekki hefur verið beitt/-ur kynferð-
islegu ofbeldi eru hverfandi þar sem samtökin
eru fyrst og fremst fyrir fólk sem vill vinna úr
afleiðingum ofbeldisins. Því má ætla að þessi
251 manneskja sem þangað leitaði hafi verið
beitt ofbeldi.
Séu ofangreindar tölur lagðar saman má
varlega áætla að á milli 400 og 500 manns hafi
greint frá kynferðisofbeldi á árinu 2003 hvort
sem ofbeldið átti sér stað þá eða áður. Kyn-
ferðisbrotamálin eru þó fleiri, m.a. vegna þess
að fólk sem leitar til Stígamóta greinir oft frá
fleirum en einu máli. Í þessu er að sjálfsögðu
ótalinn sá hópur sem ekki segir frá ofbeldinu
og sá hópur sem aðeins lagði fram kæru hjá
lögreglu en leitaði ekki til Barnahúss, Neyð-
armóttöku eða Stígamóta.
Málin 125 á borði ríkissaksóknara eru því
aðeins toppurinn á ísjakanum. Það að sakfell-
ingar hafi verið að hámarki tuttugu hlýtur að
vekja spurningar um hvernig sé hægt að fá
fleiri þessara mála upp á yfirborðið og hvort
réttarkerfið nái nægilega vel utan um þessi al-
varlegu brot.
¹ Hér er vísað til mála sem fela í sér brot á 194.–198.
grein almennra hegningarlaga. Aðeins fimm mál sem
komu til ríkissaksóknara 2003 flokkast undir greinar
197 og 198 en það er eflaust álitamál hvort brot á þeim
kallist í daglegu tali nauðgun.





  






     
 






  
 



 

 
          






   

!
"
#

$

hallag@mbl.is
að hann sé hvergi svo lágur í þeim löndum sem
við berum okkur saman við. „Eftirlitsnefnd
með Barnasáttmálanum, umboðsmaður barna
og allir sem þekkja til mannréttinda barna
hafa bent á að hækka beri samræðisaldurinn
hér á landi. Einu rökin sem ég hef heyrt á móti
því er að við ætlum ekki að refsa jafnöldrum
en við hljótum að komast hjá því með því að
fara svipaða leið og Norðmenn,“ segir Sif og
vísar til þess að samkvæmt norskum lögum
eigi ekki að ákæra ef um jafnaldra er að ræða
eða einstaklinga með svipaðan þroska. Sif full-
yrðir jafnframt að það sé ekki algengt sjón-
armið að 14 ára börn hafi andlegan þroska til
að stunda kynlíf eða til þess að standa and-
spænis fullorðnum karlmanni og taka slíka
ákvörðun.
Nauðgun af gáleysi
Athyglisvert ákvæði er að finna í norsku
lögunum þar sem kveðið er á um nauðgun af
gáleysi. M.ö.o. þá þarf ásetningur til þess að
nauðga ekki að vera til staðar, t.d. þegar mað-
ur hefur mök við áfengisdauða manneskju. Sif
segir að fram til 1992 hafi verið refsað fyrir gá-
leysi í misneytingarákvæðinu hér á landi en að
það hafi farið út úr lögunum án skýringa. Sif
segir þó að ákvæði um nauðgun af gáleysi sé
umdeilanlegt og þurfi skoðunar við.
Björn Bjarnason, dómsmálaráðherra, segir
að sér þyki hugtakið nauðgun af gáleysi nokk-
uð sérstakt en að það sé sjálfsagt að skoða
hvernig aðrar þjóðir hafa farið að. „Ef um gá-
leysi er að ræða, það er að segja að ekki er um
ásetning að ræða, þá virðist verknaðurinn
vera annar þótt það tryggi ekki að afleiðing-
arnar verði fórnarlambinu mildari.“ Björn
segir að hafa megi skilning á því að sér-
staklega er kveðið á um misneytingu í lögum
og þar með að það sé alvarlegra að beita of-
beldi við nauðgun. „Fórnarlambið þarf þá að
auki að þola ofbeldið og upplifa verknaðinn
meðan á honum stendur auk þess sem brota-
vilji þess sem brýtur mótspyrnu á bak aftur,
eða lamar hana með hótunum, virðist sterkari
en þess sem nýtir sér varnarleysi svo sem
vegna ölvunar eða annars líkamlegs eða and-
legs ástands.“
Björn segir að engin allsherjarendurskoðun
sé í gangi á lögum um kynferðisbrot. Nýverið
hafi dómsmálaráðuneytið falið refsiréttar-
nefnd að skoða hvort ástæða væri til þess að
breyta lögum um samræðisaldur en það var
einróma álit nefndarinnar að ekki væru full-
nægjandi rök fyrir því. Hjá ráðuneytinu feng-
ust þær upplýsingar að í rökstuðningi nefnd-
arinnar kom m.a. fram að með því að hækka
kynferðislegan lögaldur væri verið að gera
stóran hóp unglinga að afbrotamönnum. Þá
var bent á að löggjöfin gerði nú þegar ráð fyrir
refsingu við því ef eldri einstaklingur misnot-
aði sér vanþroska og trúgirni ungmenna í kyn-
ferðislegum tilgangi.
Jón Þór Ólason, stundakennari í refsirétti,
segir ekkert óeðlilegt við það að þjóðfélagið
bregðist harkalega við og vilji þungar refs-
ingar við þessum brotum og þá ekki hvað síst
þegar þau beinast gegn börnum. Hann ítrekar
þó mikilvægi þess að dómstólar gæti hlut-
leysis, bæði hvað varðar brotaþola og sakborn-
ing. Almenningur sé hins vegar ekki í þeirri
stöðu en dómstólar megi aldrei láta stjórnast
af því. Jón Þór vill ekki meina að þungar refs-
ingar séu helsta vopnið í baráttunni gegn kyn-
ferðisofbeldi. „Þungar refsingar geta hugs-
anlega dregið úr kærutíðni. Refsingar eru
beggja handa járn sem geta komið þeim í koll
sem síst skyldi. Í Bandaríkjunum eru miklu
þyngri refsingar en þrátt fyrir það er af-
brotatíðnin hærri og ítrekunartíðnin líka.“
Dómstóll sé fjölskipaður
Jón Þór segir að sönnunarstaðan í kynferð-
isbrotamálum geti verið mjög erfið en að hún
hafi batnað, t.d. með tilkomu Neyðarmóttöku
og Barnahúss. „Miklar breytingar hafa orðið á
meðferð opinberra mála en það er margt sem
mætti skoða betur. T.d. ætti alltaf að vera fjöl-
skipaður dómstóll þegar fjallað er um kynferð-
isbrot. Bæði vegna brotaþola og sakbornings.
Svo má deila um það hvort Hæstiréttur eigi í
auknum mæli að leiða vitni fyrir dóm en nú er
þannig að ef héraðsdómur metur framburð
ekki trúverðugan endurmetur Hæstiréttur
ekki þá niðurstöðu. Það er óvenjulegt að láta
mat á skýrslu ráðast af mati eins dómara.“
Jón Þór segir mikilvægt að hvetja brotaþola
til þess að kæra sem fyrst þótt það sé kannski
ekki svo einfalt. Hins vegar séu minni líkur á
sakfellingu ef langur tími líður frá því að brot-
ið var framið.
Að mati Jóns Þórs er óeðlilegur munur á
refsiákvæðum fyrir nauðgun og misneytingu
þar sem þetta eru náskyldar brotategundir.
„Hegningarlögum er ætlað að vernda kyn-
frelsi einstaklinga og það er ekki síður alvar-
legt að hafa samfarir við einhvern sem er sof-
andi en að nauðga með ofbeldi,“ segir Jón Þór.
’Íslensku lögin taka í raun ekki mið af því sem
er verið að vernda, þ.e.
kynfrelsi. Miðað við þá
skjólstæðinga sem ég hef
haft eru afleiðingarnar af
misneytingu ekkert minni
en af nauðgun.‘
þekkinguna
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 16. JANÚAR 2005 11
Í ALMENNUM hegningarlögum er gerður
greinarmunur á nauðgun og misneytingu.
Nauðgun (194. gr.) í lagalegum skilningi á
sér aðeins stað ef beitt er ofbeldi eða hót-
un um ofbeldi. Refsing við nauðgun er að
lágmarki árs fangelsi og allt að 16 árum.
Misneyting (196. gr.) er hins vegar ef
einhver hefur samræði við manneskju sem
ekki getur spornað við verknaðinum af
einhverjum ástæðum. Engin lágmarksrefs-
ing er við þeim brotum en hámarksrefsing
er fangelsisvist til sex ára. Þetta þýðir að
brot gegn kynfrelsi manneskju sem getur
ekki sagt nei, t.d. vegna fötlunar eða of-
neyslu áfengis, er ekki eins alvarlegt fyrir
lögum og brot gegn allsgáðri, „heilbrigðri“
manneskju. Brotið telst þó nauðgun ef of-
beldismaðurinn átti þátt í því að koma
fórnarlambinu í þetta ástand, t.d. með því
að byrla því lyf.
Flest brot sem í daglegu tali eru kölluð
nauðganir falla undir ofangreindar greinar.
197. og 198. grein taka hins vegar til
þess ef einstaklingur misnotar aðstöðu
sína til þess að hafa samræði eða önnur
mök, t.d. sem starfsmaður á stofnun.
Sjaldan er þó sakfellt fyrir brot á þessum
greinum sem og grein 195 sem fjallar um
annars konar nauðung en lýst er í 194.
grein.
Þegar talað er um kynferðisbrot gegn
börnum varða þau 200.-202. grein al-
mennra hegningarlaga. Refsing er mismikil
eftir brotum en hámarksrefsing er 12 ára
fangelsi, m.a. fyrir samræði við barn sem
er yngra en 16 ára og er í umsjá þess er
brotið fremur. Ef barni er nauðgað (skv.
lagalegri skilgreiningu) er það þó einnig
brot á 194. grein og hámarksrefsing því 16
ár.
Samræðisaldur á Íslandi er fjórtán ár,
svo að kynmök við barn yngra en 14 ára
varða fangelsi allt að tólf árum.
Í umfjölluninni á þessari síðu verður til
hægðarauka talað annars vegar um
nauðganir og þar vísað til brota á 194.-
198. grein og hins vegar um kynferðisbrot
gegn börnum og þá vísað til 200.-202.
greinar.
Aðeins nauðgun
ef ofbeldi er beitt
Réttarkerfið nýtist mjögilla í þessum mála-flokki og lagabókstaf-
urinn nær ekki raunveru-
leikanum. Það er hins vegar
flóknara að segja til um
hvernig það gæti orðið skil-
virkara. Þetta segir Guðrún
Jónsdóttir, talskona Stíga-
móta. Guðrún segist ekki sjá
mikla lausn í því að dæma
kynferðisbrotamenn til
langrar fangavistar. „Það er
ekkert sem gerist í fangels-
inu og ég hef ekki trú á
hefnd sem slíkri. En ef þú
býrð í samfélagi sem byggist
á því að mönnum sé refsað
með fangelsisvist ef þeir brjóta reglurnar
hlýtur það sama að eiga að gilda í þessum
brotaflokki sem öðrum.“ Guðrún segir að
henni þyki mun alvarlegra hve fá mál enda
með dómi en hversu stuttir dómarnir eru. Á
sama tíma og Stígamót hafa fengið mál sem
varða tæplega 5.500 ofbeldismenn, þótt
sumir þeirra gætu verið tví- eða margtaldir,
hafa 202 verið dæmdir í fangelsi. „Enn
sjáum við of oft í dómum réttlætingu á of-
beldinu. Brotin eru afsökuð og skýrð með
einhverjum öðrum og alvarlegri vanda-
málum. Það skelfir mig þvílíkt vald dómarar
hafa þegar þeir afhjúpa
svo litla þekkingu og raun
ber vitni. Það kemur svo
oft fram samúð með kyn-
ferðisbrotamönnum sem
mér þykir úr takti við það
sem þeir hafa brotið af
sér.“ Guðrún segir að
ekki nægi að lappa upp á
lagakaflann um kynferð-
isbrot heldur þurfi að
endurskoða hann í heild.
„Hinn gamli áróður Stíga-
móta um að nei þýði nei
er mikilvægur en nær ekki öllu því sem get-
ur gerst. Ekkert nema samþykki er ásætt-
anlegt fyrir samfarir eða kynlíf,“ segir Guð-
rún.
Nauðgun var eignaspjöll
Guðrún M. Guðmundsdóttir, mannfræð-
ingur sem skrifaði meistaraprófsritgerð um
af hverju karlar nauðga, segir að lagakerfið
sé almennt mjög karllægt. „Það byggist
upprunalega á hagsmunum ríkjandi hóps
sem voru karlar í há- og miðstétt. Þegar
borgarastéttin tók við af lénsveldinu voru
uppi allar þessar hugmyndir um frelsi ein-
staklingsins en einstaklingurinn var karl.
Þarna myndast skekkjan frá upphafi.“
Guðrún telur sennilegt að 16 ára refsi-
rammi fyrir nauðgun sé arfleifð eldri hug-
mynda um alvarleika nauðgana og að þess
vegna sé hann svo lítið nýttur sem raun ber
vitni. „Í gamla daga var nauðgun eigna-
spjöll. Það var verið að rýra eign karlsins
sem var faðir eða eiginmaður.“
Guðrún bendir á að fram til 1940 hafi ver-
ið minni refsing við því að nauðga konu sem
hafði á sér óorð. Hún vill meina að refsi-
minnkunin hafi í raun haldist inni þegar
lagakaflanum um kynferðisofbeldi var skipt
niður í mörg mismunandi ákvæði þar sem
brotamönnum eru gefnir sjensar. T.d. ef
þeir nauðga fatlaðri konu sem ekki þorir
eða getur sagt nei eða ef
þeir eru yfirmenn og
lokka stúlku til samræðis
við sig í skjóli valds en
það er brot á 198 gr.
hegningarlaga þar sem
m.a. segir að sá sem hefur
samræði eða önnur kyn-
ferðismök við manneskju
utan hjónabands eða
óvígðrar sambúðar með
því að misnota aðstöðu
sína að hún er háð honum
í atvinnu sinni skuli sæta fangelsi allt að
þremur árum. „Brotið getur ekki talist
nauðgun samkvæmt lögum nema um ásetn-
ing hafi verið að ræða. Þess vegna verður
það oft þannig að konan þarf að sanna að
hún hafi ekki viljað árásina,“ segir Guðrún
og bætir við að lögin taki mið af kynferðis-
legum markmiðum gerandans en ekki af
þeirri árás sem fórnarlambið upplifir inn í
líkama sinn. Guðrún segir að lögin væru
réttlát ef jafnrétti kynjanna væri veruleiki
en að svo sé ekki. „Lögin eru því alveg kyn-
blind. Til þess að hægt sé að gera löggjöfina
í kynferðisbrotum réttlátari gagnvart kon-
um þarf að taka mið af ójöfnuði kynjanna
við endurskoðun þeirra. Eða m.ö.o. skoða
þau með gleraugum femínista. Eftir allt
saman er konum mun oftar nauðgað en
körlum og eru nauðgarar langoftast karlar.“
Guðrún M. GuðmundsdóttirGuðrún Jónsdóttir
’Í gamla daga varnauðgun eigna-
spjöll. Það var verið
að rýra eign karls-
ins sem var faðir
eða eiginmaður.‘
Karllægt réttarkerfi
sem nýtist illa