Morgunblaðið - 30.03.2005, Blaðsíða 24
24 MIÐVIKUDAGUR 30. MARS 2005 MORGUNBLAÐIÐ
UMRÆÐAN
FYRIR fjórum árum þá skrifaði ég
tvær greinar í Morgunblaðið þar sem
ég varaði við þróun sem þá var að
gerast í Bandaríkjunum varðandi of-
notkun á Methylphenidate eða Rital-
íni. Varaði ég við því að ef Íslend-
ingar væru ekki vel á verði í kjölfar
þeirra sjúkdómsvæðingar sem hefði
tekið festu í Bandaríkjunum þá gæti
hið sama gerst hér.
Voru viðbrögð fólks
margbrotin en ég fékk
nokkur harðorða svör
við greininni. Í byrjun
marz lýsti aðstoð-
arlandlæknir því yfir að
Ísland hefði sett heims-
met í notkun lyfja
tengd ofvirkni. Greini-
legt er að viðvörun mín
og annara var ekki tek-
in alvarlega. Þeir ein-
staklingar sem ég hef
rætt við hérlendis fá oft
engu ráðið um hvort
meðferðin eða hjálpin sem þau fá
kemur úr pillu eða er í einhverju öðru
formi. Ef fólk leitar aðstoðar þá er oft
eina leiðin að fara til geðlæknis, því
þjónusta þeirra tilheyrir sjúkra-
samlaginu. Það hafa ekki allir efni á
því að borga 5000 krónur eða meira á
tímann fyrir sálfræði- eða annars
konar aðstoð. Að minnstakosti er
boðið upp á valkost í Bandaríkjunum.
Fólk getur valið á milli sálfræði-, fjöl-
skyldu- eða geðlæknisaðstoð sem að
eru svo greidd að hluta til eða til fulls
af tryggingarfyrirtækjum eða sveita-
félögum. Hef ég heyrt um greiningar
í gegn um síma hér og 10 mínútna
viðtöl við geðlækni sem að enda með
lyfseðli. Það er því ekkert skrítið að
lyfjanotkun sé farin fram úr öllu valdi
hérlendis. Í fréttablaðinu þriðjudag-
inn 1. mars sá ég tilkynningu þar sem
að talað var um nýjan fræðslubækl-
ing sem gefin hefur verið út í sam-
bandi við þunglyndi og geðhvörf.
Lögð var áhersla á að þessi vandamál
sem sjúkdóma og í lokin var sagt frá
því að lyfjafyrirtækið Actavís gaf
bæklingana út. Þetta er hluti af
vandamálinu. Það hefur sýnt sig
vestanhafs að þegar lyfjafyrirtæki
stjórna útgáfu og fræðslu að upplýs-
ingarnar verði þeim í hag. Að mark-
aðssetja sjúkdóma í bæklingum sem
eru borgaðir af lyfjafyrirtækjum er
bæði hættulegt og siðferðislega
rangt. Faglega séð er skilgreining
sjúkdóma og röskunar margbrotin.
Lyf eru bara ein lausn af mörgum og
það á ekki að vera í höndum lyfjaiðn-
aðarins að skilgreina „réttu“ með-
ferðina fyrir alla, sérstaklega þar
sem hún virkar ekki fyrir alla. Það
verður að takmarka
áhrif lyfjaframleiðenda
sem hagnast af því að
markaðssetja lyf og
sjúkdóma.
Ég ætla nú að vara
við annarri þróun vest-
anhafs. Lyfjafyrirtækin
eru nú farin að slást um
markaðshópa því það er
mikill peningur í lyfja-
iðnaðinum. Enda er
þetta orðin ríkustu fyr-
irtæki heims. Í dag höf-
um við ofvirkni fullorð-
inna og þunglyndi
gæludýra. Prozac fyrir köttinn eða
hamsturinn er það nýjasta vest-
anhafs. Ekki hrista hausinn í
hneykslun yfir þessu, því sumir
gerðu hið sama fyrir fjórum árum
þegar ég skrifaði um Ritalín ofnotk-
un og nú á Ísland heimsmet í því. En
þróunin sem veldur mér þó mestum
áhyggjum er sú nýjung að greina of-
virkni í ungbörnum. Ég vann sjálf
með fjölskyldu þar sem 9 mánaða
gamalt barn hafði verið sett á forð-
atöfluna Ritalín SR sem forvörn gegn
ofvirkni. Bróðir hennar var 4 ára
greindur ofvirkur og settur á lyf.
Eins gott að ráðast á vandann áður
en hann hefst, ekki satt? Þrátt fyrir
þetta hefur framleiðandi Ritalíns tek-
ið það fram að lyfið er ekki ætlað
börnum yngri en 6 ára.
Það eru þrjú atriði sem ég vil
benda á. Númer 1, við erum að ala
upp kynslóð sem er á vanabindandi
lyfjum. Hvað haldið þið að þetta muni
kosta þjóðina þegar fram í sækir?
Aðstoðarlandlæknir vitnaði í rann-
sókn sem segir að af þeim börnum
sem eru greind ofvirk og eru sett á
lyf sé það er ólíklegra að þau misnoti
eiturlyf í framtíðinni. Þessi rannsókn
sem gerð var af Biederman og fylgd-
ist með einstaklingum í 4 ár fer þvert
á móti annarri rannsókn sem rann-
sakaði ferlið í 20 ár. Sú rannsókn var
gerð af Nadine M. Lambert frá Há-
skólanum í Berkeley í Kaliforníu og
sýndi greinilega að þeir sem eru á of-
virknislyfjum sem börn eru líklegri
til að nota eiturlyf sem fullorðnir ein-
staklingar. Það er líklegra að 20 ára
rannsókn geti betur greint frá þessu
en 4 ára rannsókn. Þess má líka geta
að Biederman hefur gert rannsóknir
fyrir lyfjafyrirtækið Eli Lilly og eru
niðurstöðurnar í þeim rannsóknum
líka lyfjafyrirtækinu í hag. Ritalín,
sem er amfetamín tengt lyf, hefur
fengið viðurnefnin „Vitamin R“, „R-
ball“, „the Smart Drug“ eða „Poor
Man’s Cocaine“ sem götulyf Vest-
anhafs. Þó þetta sé selt á götum og í
skólum þar eru flestir búnir að fatta
það að þetta er hægt að fá hjá lækni
fyrir ekkert.
Númer 2, við erum að ala upp kyn-
slóð sem að hefur þá sjálfsímynd að
þau séu sjúk. Þrátt fyrir þetta er
sjúkdómur í þessu samhengi meta-
fórískt og huglægt hugtak, en börnin
eru látin halda að það sé eitthvað
sjúkt innan í þeim. Þetta hefur áhrif á
áframhaldandi þroska barnsins og
sjálfsímynd. Geðlyf eiga alltaf að vera
síðasti kostur þar sem orsakir vanda-
mála geta verið margar og flóknar -
sérstaklega þegar kemur að börnum.
Og númer 3, við erum að ala upp
kynslóð sem kann ekki að leysa
vandamál nema með pillum því að
þeim er ekki kennt það. Hvort sem að
pillurnar eru líkamlega vanabindandi
eða ekki, þá eru þær svo sannarlega
það eina sem að börnin okkar munu
kunna að halla sér að í framtíðinni.
Ritalín-væðingin
Karen Kinchin fjallar
um ritalíngjafir ’Lyfjafyrirtækin eru núfarin að slást um mark-
aðshópa því það er mik-
ill peningur í lyfjaiðn-
aðinum. Þetta eru
ríkustu fyrirtæki heims
í dag. ‘
Karen Kinchin
Höfundur er fjölskylduráðgjafi.
SÆNSKUM vísindamönnum
tókst fyrir nokkrum árum að sýna
fram á að nýjar taugafrumur geta
myndast í heila fullorðins fólks, en
áður var talið að nýjar tauga-
frumur gætu ekki myndast eftir
fósturskeiðið. Doktorsnemi í Sví-
þjóð fann svo nýlega efni í heil-
anum sem örvar vöxt taugafrumna
í heilanum, en efnið kallast GIP og
er svokallað peptíð. Þetta er eitt af
fjölmörgum dæmum
um notkun peptíða í
læknisfræðilegum til-
gangi, en áhugi á
notkun lífvirkra pept-
íða fer nú vaxandi
víða um heim. Hér á
landi er m.a. rann-
sakað hvort vinna
megi þessi efni úr
sjávarfangi.
Lýsi er líklega það
sem fyrst kemur upp í
hugann þegar rætt er
um heilnæmi fisks,
enda hefur á und-
anförnum árum mikið
verið fjallað um rann-
sóknir á jákvæðum
áhrifum fjölómettaðra
fitusýra sem er að
finna í fiski. Athyglin
hefur einkum beinst
að jákvæðum áhrifum
þeirra á hjarta- og
æðakerfi, heila- og
miðtaugakerfi, gegn
liðagigt og fleiri sjúk-
dómum.
Rannsóknir benda
til þess að fólk sem
borðar fisk a.m.k.
tvisvar í viku sé í
minni hættu á að fá
hjarta- og æða-
sjúkdóma en þeim
sem borða fisk sjaldn-
ar. En það hefur einn-
ig verið bent á að það taka ekki
allir lýsi og að fólk sem tekur þátt
í rannsóknum þar sem jákvæð
áhrif fiskneyslu hafa komið fram
neytir aðallega hvíts og magurs
fisks, en hvítur fiskur (t.d. þorskur
og ýsa) hefur litla fitu í fiskhold-
inu. Þetta hefur vakið spurningar
um hvort hin jákvæðu áhrif af
fiskneyslu megi rekja til fleiri
þátta heldur en fitusýrusamsetn-
ingarinnar, hvort það sé eitthvað
fleira í fiskum sem hefur þessi
heilnæmu áhrif?
Fiskur er að mörgu leyti afar
merkileg fæða, hann er próteinrík-
ur og magur, ásamt því að inni-
halda vítamín og steinefni. Prótein
eru langar keðjur af byggingarein-
ingum sem nefnast amínósýrur og
eru 20 mismunandi amínósýrur
notaðar til að mynda óendanlegan
fjölda mismunandi próteina. Ný-
legar rannsóknir benda til þess að
áhrif próteina á heilsu fólks séu
margvíslegri heldur en að veita
nauðsynlega orku og næringu. Við
niðurbrot á próteinum við melt-
ingu eða annað niðurbrot, t.d. með
ensímum, myndast peptíð, en það
eru keðjur úr 2–100 amínósýrum,
lengri keðjur kallast prótein. Þess-
ar peptíðeiningar geta haft marg-
vísleg áhrif í mannslíkamanum og
eru það sem kallast lífvirk efni.
Lífvirk peptíð – Hvað er nú
það?
Stundum er sagt að til séu þeir
sem lifa til að borða en að aðrir
borði til að lifa. Hvernig skyldi
standa á þessu? Þeir sem borða til
að lifa líta á mat sem forða nauð-
synlegra næringarefna, en þeir
sem lifa til að borða hafa hins veg-
ar mun rómantískara samband við
mat og líta ekki eingöngu á hann
sem byggingarefni fyrir líkamann.
Ýmislegt bendir til að það séu ein-
hver efni í mat sem valda því að
við höfum mismunandi álit á hon-
um og að það séu einmitt peptíð,
lítil og stór, sem hafi þessi áhrif.
Þegar eru þekkt að minnsta kosti
25 mismunandi peptíð sem hafa
áhrif í meltingarkerfi okkar. Sumir
vísindamenn hafa jafnvel gengið
svo langt að nefna lífvirk peptíð
„Food hormones“ eða „Formones“
(Fæðuhormón ~ Formón). Sam-
kvæmt þessum kenningum erum
við mismunandi móttækileg fyrir
þessum Formónum sem gæti skýrt
hvers vegna sumir borða til að lifa
á meðan aðrir lifa til að borða. En
ekki er öll sagan sögð því rann-
sóknir benda til að lífvirk peptíð
hafi ekki einungis áhrif á melting-
arkerfið heldur einnig á heilsu
okkur almennt.
Í Finnlandi og í
Japan eru komnar á
markað sýrðar mjólk-
urafurðir sem inni-
halda lífvirk peptíð og
benda rannsóknir til
að reglubundin notk-
un þeirra geti lækkað
blóðþrýsting. Á Ís-
landi er komin á
markað svipuð afurð
hjá Mjólkursamsöl-
unni sem heitir LH.
Notkunarmöguleikar
fyrir lífvirk peptíð
eru taldir ýmsir, s.s. í
læknisfræðilegum til-
gangi, til notkunar í
fæðubótarefni og
sem markfæði, eins
og t.d. LH er dæmi
um.
Þótt rannsóknir
hafi hingað til eink-
um beinst að áhrifum
peptíða úr mjólk-
urpróteinum benda
rannsóknir til að
peptíð úr sjávarfangi
hafi, líkt og peptíð úr
mjólkurpróteinum,
lífvirkni sem gerir
þau afar spennandi
til notkunar í mat-
væli. Í dýratilraunum
hefur t.d. verið sýnt
fram á að fiskprótein
virðast hindra offitu-
tengt insúlínónæmi í vöðva, en al-
varlegt insúlínónæmi getur valdið
sykursýki af gerð II og einnig hef-
ur verið sýnt fram á blóðþrýst-
ingslækkandi áhrif fiskpróteina.
Þessar rannsóknir benda til þess
að hægt sé að framleiða afurðir úr
fiskpróteinum sem hafa svipaða og
jafnvel meiri virkni en þær mjólk-
urafurðir sem þegar hafa verið
settar á markað.
Verkefni hjá Rannsókna-
stofnun fiskiðnaðarins
Á Rannsóknastofnun fiskiðn-
aðarins er unnið að margvíslegum
verkefnum og þar á meðal eru
rannsóknir á ensímniðurbroti
fiskpróteina. Vonast er til að í
framtíðinni verði hægt að fram-
leiða lífvirk peptíð úr fiskprótein-
um til notkunar í markfæði, en
einnig til notkunar í öðrum mat-
vælaiðnaði. Markmið þessara
rannsókna er að auka verðmæti
sjávarfangs sem veitt er hér við
land, ásamt því að gefa neytendum
og matvælaframleiðendum kost á
sérhæfðum afurðum úr sjáv-
arfangi, líkum þeim sem í dag eru
aðallega framleiddar úr mjólkur-
og sojapróteinum.
Að lokum skal ítrekað að fá
matvæli eru jafnholl og góð og
fiskurinn, tvær fiskmáltíðir á viku
ætti að vera markmið okkar allra!
Lífvirk peptíð
Margrét Geirsdóttir fjallar
um jákvæð áhrif fiskneyslu
og rannsóknir á fiski
Margrét
Geirsdóttir
’Þessar rann-sóknir benda til
þess að hægt sé
að framleiða af-
urðir úr fiskpró-
teinum sem hafa
svipaða og jafnvel
meiri virkni en
þær mjólkuraf-
urðir sem þegar
hafa verið settar á
markað. ‘
Höfundur er matvælafræðingur á
Rannsóknastofnun fiskiðnaðarins.
NÚ Í vetur hafa farið fram líflegar
umræður í fjölmiðlum um flugvöllinn
í Reykjavík. Ekki verður þó sagt með
sanni að kveikjuna að
þeirri umfjöllun megi
rekja til áhuga manna á
flugsamgöngum Íslend-
inga heldur er hvatinn
að umræðunum sprott-
inn af þeirri staðreynd
að Reykvíkingar eru að
verða uppiskroppa með
hentugt byggingaland
fyrir vaxandi íbúafjölda
borgarinnar. Af þeim
sökum hafa komið fram
hugmyndir um að leysa
vandann með því að
fórna Reykjavík-
urflugvelli og breyta
Vatnsmýrinni í bygg-
ingalóðir. Jafnframt
heyrum við að óþarft sé
að byggja nýjan flugvöll
því að Keflavík-
urflugvöllur geti hæg-
lega bætt við sig innan-
landsfluginu, sem er
sáralítið að sögn hinna fórnfúsu.
Ótrúlega margir hafa í einhverju
hugsunarleysi hrifist af þessum til-
lögum og stutt þær í ræðu og riti og
eru þeir meira áberandi en hinir sem
vilja fara að með fullri gát og fyr-
irhyggju. Og nú er von að lesandinn
spyrji: Hvað er þá svona athug-
unarvert við tillögur hinna fórnfúsu?
Svarið er: Það vantar alla framtíð-
arsýn í þær. Þegar afdrifaríkar
ákvarðanir eru teknar ættu menn að
fara eftir ábendingu
stórskáldsins sem
sagði okkur : „…að
hugsa ekki í árum – en
öldum…“ Það er þörf
áminning því að ef
framtíðarsýnina vant-
ar eru allar tillögur
marklausar. Þá þarf að
hefjast handa að nýju,
kryfja málin betur til
mergjar og leita skyn-
samlegra lausna. Og
þannig er flugvall-
armálinu einmitt varið.
Athugum fyrst þörfina
fyrir flugvöll í borginni.
Flugumferðin er nú
þegar ekki lítil um völl-
inn eins og sumir leyfa
sér að segja, heldur
talsverð, en hún mun þó
margfaldast er tímar
líða og flugvélar verða
almenningseign í ríkara
mæli en nú tíðkast. Á sama hátt mun
umferð stóraukast um Keflavík-
urflugvöll með hagsýnni stjórn vall-
arins þannig að hann mun í fyllingu
tímans hafa meira en næg verkefni á
sinni könnu og getur því engan veg-
inn þjónað innanlandsfluginu eins vel
og Reykjavíkurflugvöllur sem er eitt
sterkasta haldreipi landsbyggð-
arinnar.
Ekki þarf skarpa framtíðarsýn til
að sjá hvernig leysa má lóðamál
Reykvíkinga á farsælan hátt. En það
gerist með sameiningu allra sveitar-
félaganna á höfuðborgarsvæðinu. Þá
mun koma í ljós að nægilegt bygging-
arland er fyrir hendi um langa fram-
tíð. Og samruni sveitarfélaganna er
þróun sem þegar er hafin, nægir þar
að nefna annars vegar samvinnu
þeirra í veitumálum af ýmsu tagi og
rekstur almenningsvagna á sviði
samgöngumála svo eitthvað sé nefn-
t.og hins vegar skal minnst á út-
þenslu sveitarfélaganna og samvöxt
þeirra þannig að landamæri eru víða
orðin óglögg. Spurningin er því ekki
hvort, heldur hvenær kemur að sam-
einingunni. Og því fyrr því betra. Það
þarf sem allra fyrst að skipuleggja
óbyggð og hálfbyggð hverfi á öllu höf-
uðborgarsvæðinu og ekki seinna
vænna að leiða hugann að stórtorgi
Reykjavíkur sem fyrir gleymsku eða
trassaskap hefur ekki ennþá litið
dagsins ljós enda miðborgin ófundin.
Sumir hafa viljað gera flugvöllinn
brottrækan af því að hann er sagður
vera í miðborg Reykjavíkur. En þetta
er mikill misskilningur, því að völl-
urinn er einmitt í útjaðri en ekki
miðju borgarinnar og er því til-
tölulega vel staðsettur.
Og undarlega lítið virðast þeir
fórnfúsu vita af umferðaröngþveiti á
götum borgarinnar í vesturbænum
sem sjá fyrir sér í hillingum rísa 30–
40 þúsund manna byggðahverfi í
Vatnsmýrinni.! Nei. Reykjavík-
urflugvelli verður ekki fórnað ef
skynsamir menn fá að ráða.
Torfi Guðbrandsson fjallar
um flugvöllinn í Reykjavík
’Reykjavíkur-flugvelli verður
ekki fórnað ef
skynsamir
menn fá að
ráða.‘
Torfi Guðbrandsson
Höfundur er fyrrverandi
kennari og skólastjóri.
„…að hugsa ekki
í árum –
en öldum…“