Morgunblaðið - 02.10.2005, Síða 10

10 SUNNUDAGUR 2. OKTÓBER 2005 MORGUNBLAÐIÐ
V
insældir íslenskra glæpasagna
eru nú meiri en áður þekkist.
Ekki virðist svo ýkja langt síð-
an íslenskir krimmar á bókum
þóttu ekki sannfærandi lesn-
ing; einhvern veginn eins og
þjóðin væri ekki tilbúin að
nærast á slíkum skáldskap. En nú er öldin önn-
ur. Eftir að ísinn var endanlega brotinn 1997
opnuðust flóðgáttir reyfarahiminsins og hver
bókin af annarri skellur á lesendum. Nú er svo
komið að eftir íslenska höfunda koma út á
næstunni á annan tug bóka sem skilgreindar
eru sem glæpasögur.
Hvað hefur breyst? Skyldi vera einhver sér-
stök ástæða fyrir því hve vinsældir glæpasagna
eru orðnar miklar hér á landi? Er það ef til vill
vegna breytts þjóðfélags; vegna þess að glæpir
eru orðnir algengari en áður var? Eða er
kannski alls ekkert samhengi þar á milli?
Ráðgáta, spenna og lausn
Árni Þórarinsson blaðamaður og glæpa-
sagnahöfundur bendir á að löngum hafi því ver-
ið haldið fram að ekki gengi að skrifa krimma á
Íslandi vegna þess hversu fámenn þjóðin er.
„Hér væru fáir glæpir, ekki síst glæpir af al-
varlegu tagi, eins og morð. Flest manndráp
hérlendis væru tilviljunarkennd, frekar en
skipulögð, gjarnan óviljaverk framin í ölæði
eða annarri vímu án flókins aðdraganda. Þetta
er í sjálfu sér rétt, þótt dæmi séu um hið gagn-
stæða, bæði frá fyrri tíð og seinni árin. En það
er aukaatriði. Aðalatriðið er að íslenskir les-
endur eru orðnir móttækilegir fyrir öllum þeim
glæpsamlegu möguleikum sem felast í nútím-
anum og íslenskir krimmahöfundar reiðubúnir
að takast á við það verkefni að sviðsetja þá í ís-
lensku umhverfi,“ segir Árni við Morgunblaðið.
Fleiri eru á þessari skoðun.
Árni segir trúverðugan krimma ekki þurfa á
fjölmenni að halda. „Lágmarkstala eru tvær
manneskjur sem takast á. Í rauninni þarf
krimmi ekki endilega á morðum eða morði að
halda. Formið krefst aðeins ráðgátu, einhvers
leyndarmáls, og uppbyggingar spennu við leit-
ina að lausninni. Og eins og við vitum eru
leyndarmál í öllum húsum á landinu og hafa
alltaf verið.“
Þekktasti glæpasagnahöfundur samtímans
hér á landi, Arnaldur Indriðason, er á svipaðri
skoðun og Árni. Arnaldur hefur sagt svo frá að
hann sé iðulega spurður að því hvort hægt sé
að skrifa spennusögur á Íslandi, en skilji ekki
hvers vegna það ætti ekki að vera hægt hér
eins og annars staðar. Í pistli á bókmennta-
vefnum www.bokmenntir.is, segir hann m.a.:
„Ég held að Ísland sé ekkert síðri kostur en
aðrir staðir í heiminum fyrir spennu- eða saka-
málasögur og mér finnst eins og viðhorfið
gagnvart íslenskum sakamálasögum sé að
breytast.“ Þessi pistill Arnaldar er frá 2001 og
þarna reynist hann sannspár. Viðhorfið var að
gjörbreytast.
Hann segir íslenskar sakamálasögur reynd-
ar ekki eiga sér neina hefð, saga þeirra í sam-
hengi við sögu íslenskra bókmennta sé mjög fá-
tækleg og einstaklega slitrótt „nema núna á
allra síðustu árum þegar ... nokkrir höfundar
hafa komið fram og leyft sér að kljást af ein-
hverju viti við Ísland sem vettvang glæpa-
verka“.
Íslenskt hugarfar og umhverfi
Arnaldur segir ennfremur: „Ég held líka að
fólk vilji í æ ríkari mæli, eftir því sem framboð
erlends skemmtiefnis eykst með ári hverju, sjá
Ísland eða Reykjavík og Íslendinga, gegna
hlutverki. Það sama á við til dæmis um kvik-
myndir. Við viljum gera íslenskar kvikmyndir
þótt hér flæði allt yfir af erlendu skemmtiefni
vegna þess að við viljum geta samsamað okkur
þeirri veröld sem við þekkjum best og því fólki
og hugarfari og umhverfi sem er okkar eigið en
ekki búið til af útlendingum.
Viðkvæðið er að það gerist aldrei neitt hér á
Íslandi sem hægt er að byggja á spennusögur
eða sakamálasögur. Stórglæpir eins og morð
eru fátíðir og yfirleitt framdir í ölæði þegar
samkvæmi í heimahúsum taka óvænta stefnu.
Það fer sjaldnast fram víðtæk leit að morðingj-
anum. Vitni eru fjölmörg. Ógæfumaðurinn dús-
ir í nokkur ár í fangelsi og er svo sleppt. Á
þessu eru auðvitað undantekningar og því mið-
ur virðist sem ofbeldi færist í vöxt hér á landi
og er sjónvarpi og kvikmyndum oft kennt um.
En ég held að ofbeldishneigð Íslendinga eða
glæpaeðli spili enga rullu þegar samdar eru
sakamálasögur. Það sem skiptir höfuðmáli er
hvort höfundinum takist að gera sér mat úr því
umhverfi sem hann hefur að vinna úr svo það
sé bæði sannferðugt og trúverðugt í augum les-
andans. Þá skiptir staðsetningin ekki máli í
rauninni þótt mér persónulega finnist Ísland
mjög spennandi og skemmtilegur vettvangur
sakamálasagna. Það sem skiptir mestu máli
þegar búnar eru til sakamálasögur í hvaða
landi sem er, er að þú trúir og skilur á þínum
forsendum það sem gerist í sögunni, þú trúir
persónum sögunnar og því sem þær gera og
segja, þú trúir á þær, að þær geti verið til og
fengist við þær kringumstæður sem þær eru
settar í eins og morðrannsókn. Þannig er það
fremur undir höfundinum komið en umhverf-
inu sem hann lifir í hvort honum takist að gera
trúverðugar sakamálasögur,“ segir Arnaldur í
pistlinum.
Árni slær á svipaða strengi og kveðst ekki
viss um að þjóðfélagslegar breytingar séu meg-
inatriði í þeirri þróun sem orðið hefur hér á
landi varðandi glæpasögur.
„Þeir höfundar sem fyrr á tíð reyndu fyrir
sér við krimmaskrif þurftu auðvitað að glíma
við viðhorf eins og: Nei, hættu nú alveg! Svona
nokkuð gerist ekki og getur ekki gerst á Ís-
landi! Þeir þurftu líka að fást við fordóma og
fyrirlitningu bókmenntaelítunnar á saka-
málasögum sem gjarnan voru kallaðar „eldhús-
reyfarar“, „sjoppubókmenntir“ eða eitthvað
þaðan af verra. Þetta hefur eflaust dregið úr
mönnum kjarkinn að einhverju marki. En þeg-
ar íslenska krimmabylgjan fór að rísa á seinni
hluta tíunda áratugarins held ég að miklu máli
hafi skipt sú staðreynd að íslenskir lesendur
voru farnir að lesa erlendar sakamálasögur í
meira mæli en áður var og, ekki síður, að er-
lendar sakamálasyrpur í sjónvarpi höfðu áunn-
ið sér geysilegar vinsældir. Þjóðin var komin
með morð og glæpi á heilann, ef svo má segja,
þ.e. innri jarðvegurinn var orðinn frjór fyrir
slíkar sögur í hugum lesenda. Ytri veruleikinn
var vissulega að breytast líka: Þjóðin að verða
samsettari; hún var ekki einlit lengur, þjóðfé-
lagið orðið blandaðra, galopið fyrir öllum
straumum og áhrifum utan úr heimi, bæði góð-
um og slæmum. Þegar einangrun Íslands rofn-
aði gat allt sem gerðist í útlöndum meira eða
minna gerst á Íslandi, þ.á m. glæpirnir. Enn
virðast glæpir á borð við raðmorð eða fjölda-
morð eða barnsrán eða hryðjuverk fjarlægur
veruleiki í íslensku samhengi, en ég er ekki viss
um að svo verði lengi, því miður. Þar fyrir utan
endurspegla krimmar ekki endilega þjóð-
félagsástandið eins og það er heldur eins og
það getur orðið. Þótt krimmar hafi gjarnan fé-
lagslegar skírskotanir og séu að vissu marki
raunsæislegar bókmenntir eru þeir ekki öðru-
vísi en aðrar bókmenntir að því leyti að innan
hverrar sögu er búinn til veruleiki sem lýtur
umfram allt lögmálum hennar og þarf að ganga
upp sem slíkur. Trúverðugleikinn veltur meira
á því hvernig höfundinum tekst upp við þetta
verkefni heldur en á því hvort sagan speglar
„rétta“ mynd af félagslegu umhverfi sínu.“
Ekkert fram að færa?
Katrín Jakobsdóttir bókmenntafræðingur
segir enda, þegar spurt er hvort samfélagið
þurfi að vera „tilbúið“ fyrir glæpasögur til þess
að þær öðlist vinsældir, að hún telji svo ekki
vera, það sé að minnsta kosti ekki meginatriði.
„Sumir höfundar spila vissulega inn á borg-
arsamfélagið og breytingar í búsetu í bókum
sínum, og það er klassískt umræðuefni hvort
samfélagið sé tilbúið fyrir þetta eða ekki. En ég
held að umfjöllun fjölmiðla um glæpi í sam-
félaginu hafi meiri áhrif á áhuga fólks en raun-
veruleiki þess sjálfs, daglegt líf fólksins.“
Katrín skrifaði fyrir nokkrum árum BA-
ritgerð um íslenskar glæpasögur og fór síðan
dýpra ofan í sama mál þegar hún gerði MA-
ritgerð sína. „Mig langaði að svara ýmsum
spurningum; oft hefur því til dæmis verið hald-
ið fram að þessar afþreyingarbókmenntir,
glæpasögur, elti strauma samfélagsins en hafi
ekkert fram að færa. Að höfundar þeirra sagna
hefðu enga samfélagsmeðvitund, ekkert
raunsæi,“ sagði hún í samtali við Morg-
unblaðið.
Í þessu skyni rannsakaði Katrín bæði elstu
Nauðsynleg og bráðsk
Íslenskar glæpasögur eru vinsælar
sem aldrei fyrr um þessar mundir.
Skapti Hallgrímsson velti því fyrir
sér hvort einhverjar sérstakar
ástæður byggju þar að baki.
Fyrsta íslenska glæpasagan, að mati Katrínar Jakobsdóttur bókmennta-
fræðings, sem skrifaði bæði BA- og MA-ritgerð um íslenskar glæpasögur,
var smásagan Íslenzkur Sherlock Holmes eftir Jóhann Magnús Bjarna-
son. Bókin kom út árið 1910, en Jóhann Magnús er þekktastur fyrir að
rita Brasilíufarana.
„Í sögunni um hinn íslenska Holmes leysir Vestur-Íslendingurinn Hallur
Þorsteinsson dularfullt peningahvarf og beitir til þess snjöllum álykt-
unum. Hann greinir persónuleika gyðings, sem peningar hverfa frá og í
ljós kemur að ekkert glæpsamlegt er við peningahvarfið eftir allt saman.
Fléttan reynist því þunnur þrettándi,“ segir Katrín.
Næsta glæpasaga; fyrsta glæpasögubókin, kom út árið 1926 og heitir
Húsið við Norðurá. Höfundur er Einar skálaglamm. „Þetta er skáldsaga í
fullri lengd og fjallar um hræðilegt morð við Norðurá í Borgarfirði, þar
sem helstu sögupersónur eru breskur majór og þjónn hans,“ segir Katrín.
„Það var svo ekki fyrr en löngu seinna sem næsta íslenska glæpasaga
kom. Það var bók sem Ólafur Friðriksson verkalýðsleiðtogi skrifaði. Hún
heitir Allt í lagi í Reykjavík, sem er reyndar ekki mjög glæpasögulegt
nafn!“ sagði Bragi Kristjónsson fornbókasali við Morgunblaðið. Bókin
kom út 1939 og höfundur skrifaði hana undir dulnefninu Ólafur við Faxa-
fen.
„Í bók Ólafs segir frá ræningjum sem ætluðu að ræna Landsbankann
Í upphafi var (m)orðið
og grófu göng undir Hafnarstrætið og inn í peningahvelfingu bankans.
Þetta skrifaði hann, þessi ólíklegi maður, sem stofnaði Alþýðuflokkinn og
var ritstjóri Alþýðublaðsins,“ sagði Bragi.
„Í gamla daga var dálítið um að karlar skrifuðu slíkar sögur undir dul-
nefni, þannig nýttu þeir þetta form til þess að koma ákveðnum sam-
félagshugmyndum á framfæri. Það er til dæmis mikil menningarpólitík í
bók Ólafs Friðrikssonar. Þetta er öðru vísi núna,“ sagði Katrín Jak-
obsdóttir við Morgunblaðið.
Áður en saga Ólafs kom út voru reyndar skrifaðar sögur af Steindóri
Sigurðssyni, t.d. Leyndardómar Reykjavíkur sem var gefin út 1933. „Það
voru voðalegir glæpir þar á þeirra tíma mælikvarða; vondir menn, fagrar
konur og fórnarlömb. Steindór skrifaði sögurnar undir dulnefninu Valent-
ínus og út komu nokkur hefti. Hann er líklega sá höfundur Íslandssög-
unnar sem gefið hefur út flesta titla, en mest allt undir dulnefni. Ein
þeirra er Eftir miðnætti á Hótel Borg,“ segir Bragi.
Hann nefnir svo að óreglumaður í Reykjavík, Vernharður Eggertsson,
hafi skrifaði bókina Því dæmist rétt vera, „sem var frásögn af því þegar
hann lenti á Litla-Hrauni. Svo skrifaði hann eina litla glæpasögu, Morðið,
sem kom út á fimmta áratugnum.“
Vernharður þessi skrifaði undir dulnefninu Davíð Draumland, að sögn
Braga.
Myndin er sviðsett.