Morgunblaðið - 02.10.2005, Qupperneq 30

30 SUNNUDAGUR 2. OKTÓBER 2005 MORGUNBLAÐIÐ
Ekki verður annað sagt um viðkynn-inguna af Borgundarhólmi en aðhún hafi orkað firnasterkt á mig oghugsað til baka hef ég stundum átilfinningunni að ég sé þar einhvers
staðar enn. Á útsýnisbrúninni niður við Helgi-
dómsbjörgin að virða fyrir mér svipmiklar
klettaformanir langt neðan í fjörunni, sem og
óendanlegar víðáttur hafs og himins. Í rúst-
unum uppi við Hammershus eða í leiguvagni
að njóta sjónrænna gnægða er hjá þjóta á
þessu landsvæði langt úti á hafsauga. And-
rúmið sem yfir svífur og hríslast um kroppinn
svo ósvikið norrænt, jafnt í náttúrusköpunum
sem misþéttri byggð. Myndræn sjónarhorn
líða hjá í bland við hús með mikla sál, ekki síst
við strandlengjuna í nágrenni Gudhjem, mikil
gnótt af þeim í kjarna bæjarins.
Litið til sögunnar skýrist fljótt af hverju
listasafni Borgundarhólms var valinn staður
nálægt þessum litla vinalega byggðakjarna í
stað Rönne hins þéttbýlasta. Rönne að auk
viðkomustaður ferjanna frá Köge, Ystad,
Sassnitz í Þýskalandi og Swinoujscie á landa-
mærum Póllands og Þýskalands, einnig flogið
þangað frá Kaupmannahöfn. Og deginum ljós-
ara að hólmurinn er ekki það fjarlæga ein-
angraða óland sem fyrrum, myndlistarmenn-
irnir sem sóttu þangað og gerðu garðinn
frægan flestir horfnir til feðra sinna. Flognir
burt á vit eilífðarinnar eins og ókennilegir far-
fuglar sem snúa ekki aftur, ekkert eftir af
stofninum til viðhalds og endurnýjunar.
Sei sei jú, auðvitað er ennþá málað á Borg-
undarhólmi, kannski meira en nokkru sinni
fyrr, en dagar hinna stóru anda sem urðu til
að mæra staðinn löngu liðnir, nú virðast helst
miðlungar og tómstundamálarar flykkjast
þangað, viðfangið söluvara eins og Þingvellir
voru í eina tíð á heimaslóðum. Pund alflestra
hinna stóru ása vó þó naumast þungt meðan
þeir sóttu þangað, áttu sumir nokkuð í land að
vera metnir af löndum sínum, hvað þá að
bjarmaði af þeirri heimsfrægð sem framtíðin
bar í skauti sér til einstakra. Fyrir og á árum
seinni heimsstyrjaldar sótti þangað hópur
myndlistarmanna, félagar Svavars Guðnason-
ar sem voru meðal stofnenda Línunnar og
Helhestsins og seinna áttu eftir að mynda
kjarnann í Cobra, svo sem Carl Henning Ped-
ersen, Else Alfelt, Asger Jorn, Erik Tomme-
sen, Henry Heerup og útlendingarnir Eugene
Brand, Constans og Anthon Rooskens. Allir
meðal þeirra nýskapenda sem flykktu sér í
kringum von Garvens, hinn landflótta vel-
unnara lista á Abildgaard í Sandkås. Og í
Gudhjem mátti á sama tímaskeiði auk annarra
rekast á Sonju Ferlov (seinna Mancoba), Ej-
ler Bille og Richard Mortensen, sumir lista-
mannanna enn í kenningum Vilhelms Bjerke-
Petersen og hjástefnunnar, súrrealismans.
Sagt að engin sýnileg áhrif dvalarinnar á
hólmanum séu merkjanleg í verkum núlista-
mannanna en seint trúir skrifari slíkum fram-
slætti, bein sem óbein áhrif hljóta að hafa sí-
ast í þá svo mjög sem sumir þeirra voru
tengdir umhverfi sínu og norrænum uppruna.
Ævintýrið hófst miklu fyrr, jafnvellöngu áður en listamenn flykkt-ust út í náttúruna, og héraðiðPont-Aven í suðurhluta Bre-
tagne varð alþjóðleg listanýlenda,seinna einn-
ig Le Pouldu, fiskiþorp í nágrenninu. Í lista-
safninu er þannig málverk málað 1838 með
sýn frá suðurströndinni til Gudhjem, höfund-
urinn einhver Vilhelm Petersen, svo snemma
beygðist krókurinn. Um miðja öldina vildi hin
nývakta borgarastétt fá þjóðernisrómantískar
eftirgerðir af dönsku landi á veggi híbýla
sinna og nú kom Vilhelm Kyhn til sögunnar,
einn af brautryðjendum nýja danska landlags-
málverksins. Á einni hinna árvissu samsýn-
inga í Charlottenborg gat þannig að líta tvær
landlagsmyndir eftir hann frá Borgund-
arhólmi. Tveir nafnkenndir málarar og nem-
endur Kyhns fetuðu í fótspor lærimeistarans
og leituðu uppi myndefni á staðnum kringum
1860. Þá segir frá einhverjum J. H. Brandt,
sem málaði ótal myndir af klettaströndinni í
sömu þjóðernisrómantísku stílbrögðunum,
fyrir vikið mun hann hafa fengið viðurnefnið
Bylgju-Brandt og listasafnið á einnig málverk
frá sama tíma eftir einhvern G. E. Liebert,
sem hlaut þann sóma helstan að einn
klettanna við Helgidóminn var heitinn eftir
honum. Loks sneri portrettmálarinn Lars
Hansen, dávelmetinn af samtíð sinni, heim til
æskuslóðanna 1868 og lést þar fjórum árum
seinna. Hann var vel fjáður og arfleiddi vænt-
anlegt listasafn í Rönne að álitlegri upphæð
ásamt myndverkasafni sínu og þar kominn
frjóanginn að Listasafni Borgundarhólms.
Johan Rhode, sem átti eftir að hafa svo mikil
áhrif á framvindu margs konar nýviðhorfa í
danskri málaralist, leitaði þarnæst þangað
nokkur sumur á níunda áratugnum. Kristian
Zahrtmann, sem var fyrsti lærimeistari Jóns
Stefánssonar, borinn og barnfæddur hólmari,
og með honum nýr kafli í þróuninni vakinn til
lífs. Lokkaði vini sína Otto Haslund og Holger
Drachmann yfir til Borgundarhólms, en sá
síðarnefndi merkilega drjúgur með pensilinn
áður en hann sneri sér að ritlistinni, og hér má
nefna að Skagen-málarinn Michael Ancher
var þaðan og að hinn svonefndi málarafursti
Lauritz Tuxen viðloðandi á miðjum þriðja ára-
tug síðustu aldar.
En það var kynslóðin sem kom á eftir þess-
um mönnum, sem bjó eða dvaldi sumarlangt á
hólmanum, sem gerði garðinn frægan með
Oluf Höst og Nils Lergaard í fararbroddi. Af
fjölmörgum sem enn hafa ekki
verið taldir upp og koma meira og
minna við sögu skulu nefndir mál-
ararnir Niels Larsen Stevns, Ed-
vard Weie, sem um skeið mun
hafa verið lærimeistari Svavars
Guðnasonar, Oluf Rude, Harald
Giersing, Sigurd Swane, Poul
Höm, Helge Ernst og mynd-
höggvarinn Astrid Noach. Flestir
héldu til í Gudhjem og til varð
hugtakið Borgundarhólmsmál-
ararnir, en fjarri því að um ein-
hverja afmarkaða og einsleita
listastefnu væri að ræða, þvert á
móti mundaði hver og einn pens-
ilinn, meitilinn, rissblýið og aðra
miðla með sínu höfði, hliðstætt
Skagen-málurunum og Fjónbúun-
um. Um landafræðilegt hugtak að
ræða, hins vegar að mestu um
sömu kynslóð að ræða á fjórða og
fimmta áratugnum, mörg og
misnáin vináttubönd, viðfang
þeirra einkum austur strandlengj-
an út frá Gudhjem.
Kristjánseyja, þar langt úti fyr-
ir kemur einnig töluvert við sögu
þessa strandhöggs myndlist-
armanna. Hún tengist annarri en stórum
minni með hengibrú, Friðrikseyju, báðar
ganga undir samheitinu Erteholmerne, nefnd-
ar eftir konungunum Kristjáni fimmta og
Friðriki þriðja. Þjóðsagan hermir að það hafi
verið málarar sem beindu sjónum manna að
þessari sumarparadís á hólmunum, svona líkt
og gerðist um Skagen, en mun röng þar sem
fyrstu ferðalangarnir stigu á land um alda-
mótin 1800, málararnir létu aftur á móti fyrst
að sér kveða eftir 1911. Sumarið kemur ein-
hverjum vikum seinna en annars staðar í Dan-
mörku en teygist úr því langt fram á haust,
sólar nýtur meira og úrkoma hin næst-
minnsta.
Um svonefnda klassíska módernista aðræða á Kristjánseyju, en mikiðmannval, af fjölmörgum má nefnaHarald Giersing, A. Friis, Mogens
Lorentsen, Axel Salto, Karl Isakson, Edward
Weie og Olaf Rude. Haft fyrir satt að mál-
ararnir hafi verið svo margir að þeir skildu
sumir trönurnar eftir úti á víðavangi á kvöldin
til að aðrir stælu ekki plássinu og hinu
ákveðna sjónarhorni um leið! Allt þetta löngu
búið, eftirspurnin eftir myndefnum frá hólm-
unum trúlega svona miklu minni í seinni tíð,
en fleira kemur til – málararnir farnir en túr-
hestarnir komnir. Lýsir sér helst í reglu-
bundnum ferjuferðum þangað frá Gudhjem,
Allinge og Svaneke, en yfirleitt um skoð-
unarferðir að ræða og gilda afar strangar um-
gengisreglur á eyjunum. Þarna una menn sér
fjarri heimsins glaumi, streitu, áreiti og há-
vaða frá ökutækjum, að vísu finnst þar einn
traktor en eyjarskeggjar notast meira segja
ekki við hjólbörur, trillebör, með gamla lag-
inu. Kaupmaðurinn á staðnum ku þó eiga eina,
hún knúin áfram af litlum mótor og skriðbelti
undir líkt og á stríðsvélum, loft kristaltært,
fjölþætt náttúrusköp og merkilegt fuglalíf.
Samtals búa þar einungis 100 manns, þeim
deilt á 50 híbýli, leigð út af varnarmálaráðu-
neytinu. Einungis tvö og hálf stöðugildi kenn-
ara ætluð grunnskólanum og óska leigusalar
síður að fækka þeim, rýra um leið möguleika
ungu kynslóðarinnar til menntunar, þar af
leiðandi njóta barnafjölskyldur forgangs um
húsnæði.
Nú er listamannanýlendan saga ein,en saga blot, einungis minningineftir, þó vel haldið utan um hana íListasafni Borgundarhólms sem er
ekki einungis vel hannað og stórfínt safn held-
ur rekst maður á fágæti sem ekki hefur borið
fyrir augu áður, hluteigendum til ómælds
sóma.
Auðvitað lá leiðin upp til hins forna virkis
Hammershus, stærstu borgarrústa í Norður-
Evrópu. Ætlað að risið hafi upp á seinni hluta
þrettándu aldar og að baki mikil saga, allar
götur því fyrst var hafist handa um byggingu
þess. Herma munnmæli að þá hafi fljótlega
komið í ljós að jarðvættir einhverjar voru ekki
par ánægðar með upphaflega raskið og eyddu
framkvæmdum jafnharðan að næturþeli.
Fluttu menn sig þá um set, og hugnaðist neð-
anjarðarfólkinu það ólíkt betur því veggir
hækkuðu óforvarindis á hverri nóttu, var þá
maður látinn vaka til að sjá hverju sætti. En
um morguninn var hann horfinn með öllu og
fannst einungis slitur af einkennisbúningi
hans í hleðslunni, og var þá allri eftirgrennsl-
an snarlega hætt! Um aldir skipti virkið reglu-
lega um eigendur og um tíma var það meira
seigja í útleigu til hinna svonefndu Lübeckera
sem komu töluvert við sögu hinnar skæðu
valdabaráttu á svæðinu. Efni í drjúga grein að
skrifa um sögu virkisins, hvar meðal annars
svikarinn og skuggabaldurinn Corfitz Ulfeldt
og Leonóra Christina voru í haldi í 16 mánuði,
fortek ekki að hún kunni að koma seinna.
Enn og aftur ástæða til að tíunda, að sitt-
hvað má af Dönum læra um mikilvægi þess að
rækta eigin garð, gera lista- og menningar-
söguna aðgengilega, og sér greinilega stað um
þann norræna menningararf sem á þessum
slóðum hefur verið rakinn heil 9.000 ár aftur í
tímann. Varð meira en var við ræktarsemina
þá fáu daga sem til umráða voru, einkum
hlýnaði mér um hjartaræturnar að fylgjast
með framtaki frúarinnar í Kaffislotinu, Önnu-
Sofi Beck. Hún hyggst ekki gera það enda-
sleppt, næsta skrefið er opnun listhúss í
Vence í Suður-Frans um næstu mánaðarmót,
uppistaða sýningarinnar einmitt sú í Gud-
hjem, hvar H.C. Andersen var mærður. Hefur
hún skipulagt lygilega ódýra ferð þangað fyrir
alla listamennina sem væntanlega munu fjöl-
menna á staðinn, trúlega allir sem einn. Skýr-
ingin einnig, að eiginmaður hennar, Erling
Waage Beck, rekur tannlæknastofu í Nizza og
dvelur þar á veturna, en unir sér á Borgund-
arhólmi á sumrin.
Meira af Borgundarhólmi
SJÓNSPEGILL
Bragi Ásgeirsson
Víða er ægifagurt að horfa frá klettabrúnum Borgundarhólms yfir víðáttur hafs og himins.
Aðalbyggingin í virkinu Hammershus nyrst á Borgundarhólmi, líkast til byggð sem varðturn. Á einni
hæðinni voru þau skötuhjúin Corfitz Ulfeldt og Leonóra Cristina í haldi í 16 mánuði.
Allt í anda H.C. Andersen í málverki Tryggva Ólafssonar.
Morgunblaðið/Bragi Ásgeirsson
Morgunblaðið/Bragi Ásgeirsson