Morgunblaðið - 20.11.2005, Blaðsíða 11

gat dæmt mann og spilað svo með honum
körfubolta um kvöldið!“
Hann er því vanur nálægð og fannst hálf-
partinn fyndið þegar því var haldið fram í fjöl-
miðlum að hann gæti ekki verið í Baugsmálinu
vegna frændsemi við Davíð Oddsson, „sem þó
er ekki aðili að málinu. Vegna þessarar reynslu
minnar hefði slík umræða ekki truflað mig
neitt. Það er vandasamt starf að vera dómari
og maður verður að sinna því af trúmennsku;
verður að vera sannur og ákveðinn, ekki sækj-
ast eftir vinsældum og aldrei halda með nein-
um. Það skiptir engu máli um niðurstöðu máls
hvort einhver sé viðfelldinn eða ógeðfelldur,
ljótur og leiðinlegur. Skiptir engu máli. Hvort
sem er í héraðsdómi eða Hæstarétti er það eina
sem skiptir máli að reyna að komast að réttri
niðurstöðu. Og ekki má gleyma því að ekkert
mál er lítið mál í augum þess fólks sem lendir í
því að þurfa að deila fyrir dómstólum. Það get-
ur verið fólki mikil raun.
Mér finnst ég nánast í sama starfinu nú í
Hæstarétti og þegar ég var að dæma í héraði.
Helsti munurinn er sá að ég er ekki í þinghaldi,
þar sem lögmenn og aðilar koma saman.
Í héraðsdómi er mikill möguleiki á að sætta
mál og ég reyndi það mikið. Var raunar svo
vanur því að í fyrstu vettvangsgöngu minni í
máli fyrir Hæstarétti fór ég strax að reifa
möguleika á sáttum, en slíkt mun lítt tíðkað
þar. Mér finnst það skipta verulega miklu
máli.“
Ólafur Börkur er þeirrar skoðunar að dóm-
arar eigi ekki að setja lög.
„Menn þurfa heldur ekki að hafa áhyggjur af
meintum stjórnmálaskoðunum mínum, enda er
það ekki hlutverk dómarans að setja lög heldur
á hann að dæma samkvæmt lögunum eins og
þau eru en ekki eins og hann kannski vildi að
þau væru. Um þetta hefur reyndar risið mikil
fræðideila í Evrópu og Bandaríkjunum, og nú
síðast á Íslandi, um heimild dómara og dóm-
stóla til þess að setja lögin.
Þá hef ég stundum heyrt að það að ekki hafi
reynt mikið á lagareglu fyrir dómi sé til marks
um að hún sé úrelt, óþörf eða gagnslaus, en það
þarf nú ekki alltaf að vera rétt. Það, að reglan
rati sjaldan fyrir dómstólana, getur einmitt
þýtt að hún sé skýr og ljúki þrætum. Þá geta
gömul lagaákvæði verið alveg hreint ágæt, til
dæmis er margt skynsamlegt í fyrningarlög-
unum þótt þau eigi hundrað ára afmæli á þessu
ári.
Dómarar koma oft ekki til skjalanna nema
reglur laganna teljist óljósar og eitthvað er
sem þarfnast skýringar.“
Hann segir öllu máli skipta að fólk finni að
dómari sé hlutlaus. „Ef einhver vildi vera hlut-
drægur væri honum varla líft í starfi, sér-
staklega ekki úti á landi. Svo er líka annað, sem
er mikilvægt og ákveðin kúnst, að fólki má ekki
finnast dómari líta niður á það. Og það má dóm-
ari ekki heldur gera, frekar en aðrir menn.
Ég hef reynt að vera hlutlaus enda verða
menn að vera trúir í þessu starfi. Og maður
verður að geta farið að sofa sáttur á kvöldin
þótt dagarnir séu auðvitað mismunandi og við
allir breyskir menn.“
Það kemur oft fyrir að dómarar eru ekki
sammála „og það er bara eins og í handbolt-
anum; það er oft vafamál hvort réttara er að
dæma ruðning eða varnarbrot, en niðurstaðan
verður gjörólík. Því er sjaldnast svo að allir að-
ilar máls verði ánægðir með dóm,“ segir hann.
V
Ólafi, konu hans og börnum leist vel á að
flytja á Selfoss. „Það var gott að komast nær
stórfjölskyldunni án þess þó að flytja til
Reykjavíkur, því okkur langaði ekki sér-
staklega til þess þá. Okkur leið alla tíð mjög vel
úti á landi og þar er til dæmis frábært að búa
með börn.
Og úti á landi hef ég kynnst mörgu góðu fólki
og kynlegum kvistum.
Ég er mikill landsbyggðarmaður í hugsun,
þótt ég sé borinn og barnfæddur Reykjavíkur-
og Kópavogsbúi.“
Ólafur Börkur varð einn þriggja dómara á
Selfossi, var fljótlega af þeim kosinn dómstjóri
og gegndi því embætti þar til hann fór í Hæsta-
rétt.
„Hver maður hefur sinn stíl. Til dæmis má
nefna að í forsjármálum sitja eðli málsins sam-
kvæmt iðulega sérfróðir meðdómsmenn, og
skipa þannig þrír dóm. Venjan er sú að kalla
tvo sálfræðinga til verksins, en ég kallaði oft til
einn sálfræðing og einn prest og það gafst vel,
þótt ég viti ekki til þess að aðrir hafi notað slíkt
fyrirkomulag,“ segir Ólafur Börkur og bætir
við: „Þá hef ég alltaf spurt lögmenn mikið í
þinghöldum og látið vita ef ég skil ekki hlutina,
því þegar öllu er á botninn hvolft skiptir höf-
uðmáli að dómarinn skilji út á hvað málið geng-
ur og vont er ef lögmenn þurfa að tala í tómið.
Ég minnist þess að einu sinni skildi ég ekki
málið sem um var fjallað og spurði. Kom þá í
ljós að það gerði hvorugur lögmannanna held-
ur. Þá leið mér eins og drengnum í sögunni um
nýju fötin keisarans.“
Á meðan Ólafur Börkur var dómstjóri á Sel-
fossi tók hann sér eins árs frí, settist á skóla-
bekk í Lundi í Svíþjóð og tók þar meistarapróf í
Evrópurétti.
„Mér fannst að Evrópurétturinn væri heim-
ur sem ég þekkti ekki vel og óttaðist eiginlega
hálfpartinn, en vissi að hann færi að skipta
meira máli en áður. Evrópurétturinn var farinn
að koma við sögu í málum hjá mér.“
Hann segir námið í Lundi hafa verið
skemmtilegt og allt öðruvísi en í lagadeild HÍ á
sínum tíma. „Þarna voru færri nemendur og
kennslan gagnvirk; það dugði ekki að vera illa
lesinn í tímum eins og gat gengið í lagadeildinni
forðum, þar sem einn maður, kennarinn, talaði
í tímum og próf voru tekin um vorið. Námið í
Lundi var hörkunám, ég þurfti að hafa talsvert
fyrir því en mér gekk ágætlega. Þá var dálítið
gaman að lifa sem námsmaður enn á ný, í lítilli
íbúð en nú með fleiri börn.“
V I
Ólafur Börkur var einungis 42 ára þegar
hann var skipaður dómari við Hæstarétt, en
segist ekki hafa hugleitt aldur sinn sérstaklega,
enda ýmsir verið skipaðir yngri í réttinn.
„Starfslega fannst mér ég geta sótt um eftir að
hafa gegnt starfi héraðsdómara í um 15 ár, en
mér hefði þótt fullkomlega eðlilegt ef ég hefði
ekki fengið starfið. Sagt hefur verið að skipan
manna í Hæstarétt sé lík vali á fótboltaliði, liðs-
heildin skipti máli. Þjálfari þurfi að velja bæði
varnar- og sóknarmenn, en t.d. ekki eingöngu
ellefu bestu kantmennina.“
Hann telur talsvert til í þessu.
„Allir umsækjendur um dómarastarf hafa
eitthvað við sig, einhverja sérstaka kosti, hvort
sem það er dómarareynsla, fræðistarf, mennt-
un eða hvað það nú er. Þegar valinn er nýr
dómari hlýtur sá sem velur meðal annars að
þurfa að horfa til slíkra atriða og gera upp á
milli þeirra.“
Ólafur kveðst hafa sem dómari úti á landi
þurft að kljást við allar tegundir mála. „Þótt
segja megi kannski að ég hafi forðum hlotið
lögfræðilegt uppeldi í sakadómi Reykjavíkur.
Forveri minn í starfi í Hæstarétti var raunar
gamall sakadómari þannig að breytingin á
Hæstarétti við komu mína varð ekki eins mikil
að því leyti“, segir Ólafur Börkur og bætir við:
„Þegar ég kom í Hæstarétt hafði ég úr þremur
skrifstofuherbergjum að velja. En valdi mér
gömlu skrifstofu þess ágæta manns, enda viss
um að þar væri góður andi, þar sem hann hafði
verið.“
Því hefur verið haldið fram að Ólafur Börkur
sé lítt hæfur til þess að gegna embætti hæsta-
réttardómara, og hann dregur ekki dul á að
honum sárnar það. Pólitísk gagnrýni sé eðlileg.
„Það er auðvitað allt í lagi að menn velti því upp
að ég sé frændi Davíðs, en ég minni á það og
það vita allir sem búa hér á landi að tengsl
liggja víða og eru margvísleg og misáberandi;
vinatengsl, fóstbræðratengsl, vensl og mægðir
og skyldleiki. Nú kemst ég til dæmis að því að
ég og ljósmyndarinn sem tekur myndirnar af
mér vegna þessa viðtals erum þremenningar.
Ég hef verið alla mína starfsævi úti á landi,
fjarri þessum tengslum og elítum hér á
Reykjavíkursvæðinu og fæstir vina minna eru
lögfræðingar.“
Persónulegt níð segist hann ekki skilja.
„Fólki, sem þekkir mig ekkert, getur ekki verið
svona illa við mig. Þess vegna átta ég mig ekki
á því hvaða hvatir liggja að baki. Sumir þeir
sem tala um hæfni mína vita held ég lítið um
hana. Ummæli þeirra eru að minnsta kosti ekki
reist á athugun á dómaraverkum mínum.
Gagnrýnin helgast kannski af óvild þeirra í
garð frænda míns Davíðs Oddssonar enda er
hann iðulega nefndur er mig ber á góma í þessu
sambandi. Það hafa greinilega aðeins lækkað í
mér hlutabréfin frá því að Jónas Kristjánsson
skrifaði í leiðara að einn af dómum mínum á
Selfossi hefði verið meðal ánægjulegustu tíð-
inda þess árs og sýnt óvænta og jákvæða hlið á
réttarkerfi okkar, eins og hann orðaði það.“
Benda má á að á meðan Ólafur Börkur var
dómari á Selfossi var hann af Hæstarétti kall-
aður til starfa þar sem varadómari. „Ég var
ekki óhæfari en það að ég var beðinn um að
koma aftur.“
Ólafur Börkur segist hafa heyrt ráðherra
rökstyðja sína ráðningu með skírskotun til auk-
ins vægis Evrópuréttar, að hann hefði verið
dómari lengi þrátt fyrir að vera ungur að árum
og því fengist meiri aldursdreifing í réttinn.
„Honum fannst þetta skipta máli, vera lög-
mæt sjónarmið. Hann hefur viljað hafa ákveð-
inn fjölbreytileika í réttinum. Ég hafði verið
metinn hæfur samkvæmt umsögn Hæsta-
réttar.
Björn skipaði mig en sitt sýndist hverjum.
Og það er fullkomlega eðlilegt að hafa aðra
skoðun á skipuninni en Björn. En eitt er alveg
á hreinu; ég hefði aldrei hringt í Davíð Oddsson
frænda minn og sagt honum að ég væri að
sækja um eða beðið hann um aðstoð. Ég veit
satt að segja ekki hvernig ég hefði átt að orða
slíkt erindi og tel fullvíst að Davíð hefði ekki
brugðist vel við.“
V I I
Ólafur Börkur segist vera viss um að Björn
Bjarnason dómsmálaráðherra hafi tekið
ákvörðun um skipan hans algjörlega upp á eig-
in spýtur. „Ég þekki Björn ekki neitt og heils-
aði honum í fyrsta skipti eftir að ég var skip-
aður í embætti. Ég er sannfærður um að hann
hefði ekki skipað mig í Hæstarétt hefði hann
ekki viljað það sjálfur.
Ég sótti einfaldlega um, var metinn hæfur af
Hæstarétti og fékk starfið.“ Ólafur Börkur
nefnir dæmi þessu til stuðnings: „Bróðir Dav-
íðs Oddssonar, Ólafur Oddsson, sótti á sínum
tíma um rektorsstöðu við Menntaskólann í
Reykjavík. Enginn vafi var á því að hann var
fyllilega hæfur í starfið og raunar með mestu
kennslureynsluna, en Björn Bjarnason, þáver-
andi menntamálaráðherra, skipaði hann ekki.
Björn valdi annan umsækjanda, ágæta konu,
og hefur hann örugglega beitt lögmætum sjón-
armiðum við það val. Þetta segir sína sögu.“
Þegar næst var skipað í Hæstarétt vildi þá
settur ráðherra greinilega leggja áherslu á að
lögmaður kæmi inn í réttinn.
Jón Steinar Gunnlaugsson varð þá fyrir val-
inu, Ólafur Börkur skilaði einn séráliti í um-
sögn Hæstaréttar um umsækjendur. Að-
spurður segir hann álit sitt þó ekki hafa snúist
um Jón Steinar einan eins og sumir hafi haldið
fram.
„Ég vildi ekki raða umsækjendum með þeim
hætti sem hinir gerðu, og það gilti ekki bara
um Jón Steinar heldur líka hina umsækjend-
urna.“
Þegar spurt er hvort hann hafi haft Hæsta-
rétt í huga þegar nám í Evrópurétti varð fyrir
valinu, segir Ólafur Börkur svo alls ekki vera.
„Nei, nei. Þá hefði ég skrifað meira. Ég var
gagnrýndur fyrir það að hafa ekki birt nóg af
fræðigreinum, en ég var í raun bara að læra
fyrir sjálfan mig – var alls ekki að hugsa um að
bæta við ferilskrána. Átti reyndar kost á því að
fá birt eftir mig úr ritgerð í erlendu tímariti.
Sumir þeirra sem sóttu um starfið um leið og
ég höfðu skrifað margar greinar, sumar ágæt-
isgreinar, enda fylgir það til dæmis starfi pró-
fessora. Hins vegar kemur fræðileg þekking
dómara og lögmanna helst fram í ritun dóma
og úrskurða, stefna og greinargerða. Að baki
þeirra liggur oft ekki minni lögfræðileg vinna. Í
hópnum voru mjög hæfir einstaklingar, hver
með sína kosti. Ég er síðasti maðurinn til þess
að bera á móti því.
Annars er vinna við lögfræði sjaldnast sýni-
leg. Til dæmis spurði mig eitt sinn kunningi
minn lögfræðilegrar spurningar sem ég býst
við að honum hafi þótt einföld í máli sem varð-
aði hann þó töluverðu. Ég lá yfir málinu nóttina
á eftir og hafði svo samband við manninn dag-
inn eftir og gaf honum svarið sem var einfald-
lega „nei“. Auðvitað hafði hann enga hugmynd
um vinnuna sem lá að baki þessu litla svari.“
V I I I
Ráðning Ólafs Barkar var, og er stundum
enn, gagnrýnd í nokkrum fjölmiðlum. „Ég og
fjölskylda mín tökum reyndar eftir litlu klaus-
unum sem birtast öðru hverju, en aðrir gleyma
þeim eflaust strax.“
Ólafur Börkur nefnir dæmi um vinnubrögð
sumra fjölmiðlamanna.
Mörgum mánuðum eftir að hann var skip-
aður í Hæstarétt hafi blaðamaður hringt í eig-
inkonu hans og falast eftir viðtali. Hún svaraði
neitandi og kvaðst ekkert vilja láta hafa eftir
sér. Þá var spurt hvort hún væri ekki leið
vegna stöðugrar umfjöllunar í blöðum. Aftur
svaraði hún þannig að hún vildi ekkert láta hafa
eftir sér. Þá var spurt hvort hún læsi ekki blöð-
in og hún svaraði því neitandi; sagðist forðast
það að lesa blöðin, en ítrekaði að hún vildi ekki
láta neitt eftir sér hafa.
„Næstu helgi stóð á forsíðu viðkomandi
blaðs að kona hæstaréttardómarans þyrði ekki
lengur að lesa blöðin! Við hliðina var svo fullyrt
að „uppáhaldsfrændi Davíðs“ hefði „við-
urkennt fáfræði“ sína í Evrópurétti. Inni í
blaðinu kom síðan í grein réttlæting á þessari
fullyrðingu sem reyndist vera einföld mistúlk-
un á setningu í formála í einni af ritgerðum
mínum.
Annað dæmi og skondnara var þegar sama
dagblað skrifaði leiðara þar sem nýfallinn dóm-
ur Hæstaréttar í tilteknu máli var gagnrýndur
harkalega. Ég hafði ekki dæmt í því máli og
kom því ekkert við. Með leiðaranum var sett
flennistór mynd af einum dómara. Hverjum?
Auðvitað mér!
En ég get svo sem lítið kvartað miðað við
suma aðra sem að ósekju hafa lent í fjölmiðla-
kvörninni.“
I X
DV birti á dögunum lista yfir 100 verstu póli-
tísku stöðuveitingar á Íslandi að mati sérvaldra
álitsgjafa þess og þar trónaði Ólafur Börkur á
toppnum, langefstur, og Jón Steinar Gunn-
laugsson var í þriðja sæti, en Davíð Oddsson í
því fimmta.
„Þegar þetta birtist fann ég að ég nýt ekki
sannmælis og að menn ætluðu að halda áfram.
Samkvæmt mati blaðsins var skipun Jóns
Steinars líka algjör skandall en munurinn á
okkur var sá að hann kunni þó lögfræði. Ég
kunni enga lögfræði að mati blaðsins. Ég var
algerlega afgreiddur. Vísað var í tilgreindan
lögfræðing sem sagðist, skömmu eftir að ég var
skipaður, engan hafa hitt í lögfræðingastétt
sem hafi talið mig hæfasta umsækjandann. Ég
veit auðvitað ekkert hverja sá maður hitti og ég
dreg orð hans því ekki í efa, en ég veit sjálfur
að margir lögfræðingar voru ánægðir með
skipunina. Margir tjáðu sig opinberlega og
fögnuðu skipuninni, fyrir nú utan alla þá sem
höfðu samband við mig með sama erindi. En
auðvitað eru skiptar skoðanir um svona mál og
það var t.d. mjög ánægjulegt að Sigurður G.
Guðjónsson, þrautreyndur lögmaður, sem þá
var forstjóri Norðurljósa, sagðist í útvarps-
viðtali telja Björn Bjarnason hafa gert hárrétt
með því að velja mig. Ég man að þáttastjórn-
andinn hváði og sagði eitthvað á þá leið, að ég
væri nú frændi Davíðs, en ítrekaði þá Sigurður
svar sitt. Sigurður er dæmi um að ekki líta allir
málið sömu augum. Og ég tek fram að ég þekki
manninn ekki neitt nema í gegnum störf mín.
Annar þekktur hæstaréttarlögmaður, Ragn-
ar Aðalsteinsson, neitaði því í blaðaviðtali að
mikil óánægja væri meðal lögmanna og sagði
skipun mína „gott mál“. Hann þekki ég heldur
ekki neitt persónulega. Hins vegar bannaði ég
ýmsum löglærðum vinum mínum og kunn-
ingjum að rita um mig lofgreinar í blöð, meðan
fárið var sem mest. Þó að deilur hafi verið í
upphafi við skipun mína og sumir hafi haldið
þeim við enn í dag, dvel ég auðvitað ekki við
það og ber ekki kala til neins. Ég reyni einfald-
lega að sinna sem best því starfi sem ég gegni.
Það er bæði krefjandi og skemmtilegt, eins og
mér hafa raunar jafnan fundist störf mín vera.
Og heppinn hef ég ætíð verið með samstarfs-
fólk.“
Ólafur Börkur segir að Evrópuréttur komi
ekki alltaf fyrir í málum í Hæstarétti „og það er
reyndar ennþá frekar sjaldgæft, en þegar það
gerist getur það skipt miklu máli að kunna á
honum skil. Evrópurétturinn fær sífellt meiri
þýðingu í íslenskum rétti. Með EES-samn-
ingnum hefur Ísland undirgengist að taka upp
stóran hluta Evrópuréttarins; fjórfrelsið svo-
kallaða, samkeppnisréttinn og stóran hluta af
félagsmálaréttinum. Evrópurétturinn getur
haft um að segja hvernig dæmt er í venjulegu
máli Jóns Jónssonar.
Starf lögmanna snýst ekki um það að túlka
bara lögin eins og í gamla daga; nú þarf stund-
um frekar að finna lögin og komast að því
hvaða þýðingu þessar reglur Evrópusam-
bandsins skuli hafa í íslenskum lögum“.
Hann hefur orð á dæmi sem nefnt hefur ver-
ið um þær breytingar sem orðið hafa á lagaum-
hverfinu. „Ef þú spyrðir stjórnmálafræðinema
um það hvort meiri samruni væri í Bandaríkj-
um Norður-Ameríku eða í Evrópusambandinu,
myndi hann væntanlega nefna Bandaríkin; þau
eru sambandsríki, með sameiginlegan fána og
forseta. Ef þú spyrðir hins vegar lögfræðing
sem ynni á Evrópusambandssvæðinu er ekki
ólíklegt að hann myndi svara öðruvísi og telja
samrunann meiri í Evrópu en Ameríku ef litið
væri til laganna og ég held að það sé að mörgu
leyti rétt.“
X
Ólafur segir að hin stöðuga gagnrýni hafi
auðvitað truflað fjölskylduna þótt hún trufli
hann ekki í starfi. Hann telur eðlilegt að dómar
séu gagnrýndir og kveðst vel skilja pólitíska
gagnrýni á skipun í trúnaðarstörf, hún sé eðli-
leg, og jafnskiljanlegt sé að einhverjir umsækj-
endur sem ekki hljóti störf verði óánægðir og
bætir við: „Ég er í vandasömu starfi; ég vinn
við það að reyna að láta fólk njóta sannmælis
en nýt ekki endilega sannmælis sjálfur. Dóm-
arar eru á vissan hátt eins og boxpúðar, menn
mega slá þá eins og þeir vilja, en boxpúðar
svara lítið fyrir sig. Ég hef kannski fengið fleiri
högg en ella í þeirri von einhverra að þau
myndu þá kannski í leiðinni lenda á öðrum en
mér. Ég féllst hins vegar á að veita Morg-
unblaðinu viðtal, þótt ég geri mér grein fyrir að
svo kunni að fara að reynt verði að snúa út úr
orðum mínum, auk þess sem erfitt er að veita
svona viðtöl án þess að vera laundrýldinn, en
það verður þá bara að hafa það,“ segir hann í
léttum dúr.
’Ég vinn við það að reyna að láta fólk njóta sannmælis
en nýt ekki endilega
sannmælis sjálfur.‘
’Samkvæmt mati blaðsinsvar skipun Jóns Steinars
líka algjör skandall en
munurinn á okkur var sá að
hann kunni þó lögfræði.‘
’En eitt er alveg á hreinu;ég hefði aldrei hringt í Davíð
og beðið hann um aðstoð.‘
skapti@mbl.is
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 20. NÓVEMBER 2005 11