Morgunblaðið - 20.11.2005, Blaðsíða 28

28 SUNNUDAGUR 20. NÓVEMBER 2005 MORGUNBLAÐIÐ
fékk stjórnarmyndunarumboð en
mistókst að mynda ríkisstjórn. Ólafur
Jóhannesson fékk umboðið í kjölfarið
en lyktir mála urðu þær að í ágústlok
tók ný ríkisstjórn Sjálfstæðisflokks
og Framsóknarflokks við völdum
undir forsæti Geirs Hallgrímssonar.
Lúðvík vildi láta
hermálið kyrrt liggja
Ríkisstjórnarmyndun árið 1971 og
árið 1974 voru að mestu friðsælar, að
minnsta kosti samanborið við það
sem gerðist eftir að ríkisstjórn Geirs
fór frá snemma hausts 1978. Kosn-
ingaúrslitin það ár voru þau að bæði
Sjálfstæðisflokkur og Framsóknar-
flokkur töpuðu miklu fylgi en Alþýðu-
bandalag og Alþýðuflokkur unnu
stórsigra. Þessi staða leiddi til að
geysilega erfitt var að mynda ríkis-
stjórn.
„Benedikt Gröndal, Alþýðuflokki,
fékk umboðið fyrstur. Hann tilkynnti
Kristjáni að í viðræðum við Alþýðu-
bandalagsmenn um hermálið, sem þá
eins og oft fyrr og síðar brann á
mönnum, væri Ólafur Ragnar Gríms-
son „talsmaður fyrir mjúklátt sjón-
armið, en Kjartan Ólafsson harð-
stefnu“. Benedikt mat það svo að
varnarliðsmálið kæmi ekki í veg fyrir
stjórnarþátttöku Alþýðubandalags-
ins, ef annað yrði í lagi. Stjórnar-
myndunartilraunir hans báru þó ekki
árangur. Þá fékk Geir Hallgrímsson
umboðið en niðurstaðan var sú sama.
Þriðji í röðinni var Lúðvík Jósepsson,
Alþýðubandalagi. Þá varð fjandinn
laus á ritstjóraskrifstofum Morgun-
blaðsins, því að þar þótti mönnum
ekki hæfa að leiðtogi sósíalista fengi
umboð til að mynda ríkisstjórn og ef
það tækist, að verða væntanlega for-
sætisráðherra. Þetta væri í besta falli
tímaeyðsla.
Kostir Kristjáns voru hins vegar
ekki margir og hann segir m.a. frá því
að milli Alþýðuflokks og Framsókn-
arflokks hafi virst óbrúanleg gjá á
þessum tíma. Eftirtektarvert er hins
vegar að þótt Alþýðubandalagið hefði
þá opinberlegu stefnu að herinn
skyldi burt og Ísland gengi úr NATO,
kom fram í einkaviðræðum Lúðvíks
og Kristjáns að sá fyrrnefndi vildi
láta hermálið kyrrt liggja, hafa það að
vísu áfram á stefnuskrá flokksins en
ekki láta það koma í veg fyrir að
flokkurinn kæmist í ríkisstjórn. Lúð-
vík tókst ekki ætlunarverk sitt og
hringurinn endaði á Ólafi Jóhannes-
syni, sem myndaði ríkisstjórn með
vinstriflokkunum báðum. Segja má
að sú ríkisstjórn hafi verið nánast fá-
ránleg miðað við kosningaúrslitin og
dæmd til að hrökklast frá völdum,
sem hún og gerði rúmu ári síðar, þeg-
ar kratar slitu samstarfinu haustið
1979.“
Guðni segir að minnispunktar
Kristjáns leiði glögglega í ljós að eðl-
islund þeirra einstaklinga sem voru í
fararbroddi flokkanna hafði oftlega
mikil áhrif á gang mála. Þannig hafi
bæði Benedikt Gröndal og Geir Hall-
grímsson verið mjög varkárir menn
og ekki haft þann sterka vilja til valda
sem ýmsir samtíðarmenn þeirra
höfðu í ríkari mæli, svo sem Ólafur
Jóhannesson, Steingrímur Her-
mannsson, Gunnar Thoroddsen og
fleiri. „Ég held að varfærni Bene-
dikts og Geirs hafi t.d. spillt rökrétt-
asta valkostinum eftir kosningarnar
1978, að Sjálfstæðisflokkur og Al-
þýðuflokkur tækju höndum saman
um stjórnarmyndun. Það var mjög
ríkt í huga Benedikts að Alþýðuflokk-
urinn ætti aldrei að fara að nýju einn í
stjórn með Sjálfstæðisflokki, það fæli
í sér feigð, og horfði þá til kosninga-
úrslitanna eftir að viðreisnarstjórnin
þraut örendi. Kristjáni var mjög hlýtt
til Geirs og taldi hann mikinn sóma-
mann, en sá um leið að hann virtist
ekki vera sá sterki leiðtogi sem gat
leitt Sjálfstæðisflokkinn til áhrifa á
þessum erfiðu umbrotatímum og sem
Sjálfstæðisflokkurinn þarfnaðist á
þessum tímapunkti. Kannski skorti
Geir viljann til valda.“
Guðni segir að eftir að stjórn Ólafs
fór frá völdum 1979 hafi myndast svo
alvarleg stjórnarkreppa að Kristján
Eldjárn hafi verið kominn á fremsta
hlunn með að mynda utanþingsstjórn
með Jóhannes Nordal, seðlabanka-
stjóra, í stól forsætisráðherra. Jó-
hannes var einn helsti ráðgjafi Krist-
jáns í embætti og hafði samþykkt að
axla þessa ábyrgð. Þeir voru búnir að
búa til óska-ráðherralista, ef svo má
segja. Þeir hugðust hafa 6–7 manns í
utanþingsstjórninni og ætluðu sér að
velja þá úr þessum hópi manna: Ár-
mann Snævarr, forseti Hæstaréttar,
Þórhallur Ásgeirsson, ráðuneytis-
stjóri í viðskiptaráðuneytinu, Pétur J.
Thorsteinsson, sendiherra, Ásmund-
ur Stefánsson, framkvæmdastjóri Al-
þýðusambands Íslands, Sigurjón
Björnsson, prófessor í sálarfræði við
Háskóla Íslands, Páll Sigurðsson,
ráðuneytisstjóri í heilbrigðis- og
tryggingamálaráðuneytinu, Gunnar
J. Friðriksson, iðnrekandi, Jón Sig-
urðsson, forstjóri Þjóðhagsstofnunar,
Árni Vilhjálmsson, prófessor við við-
skipta- og hagfræðideild Háskóla Ís-
lands, Guðmundur Arnlaugsson,
rektor Menntaskólans við Hamrahlíð
og Jónas Jónsson, ritstjóri Freys og
starfsmaður Búnaðarfélags Íslands.
„Á sama tíma var Alþýðuflokkur-
inn reiðubúinn að mynda minnihluta-
stjórn en slík skipan mála kom ekki
til greina nema að Sjálfstæðisflokk-
urinn myndi styðja hana. Daginn sem
málin náðu suðupunkti ræddu forset-
inn og Geir Hallgrímsson saman
reglulega, og Geir sagði frá því að út-
litið væri það í sínum flokki að ólík-
legt væri að slík minnihlutaríkis-
stjórn krata yrði varin. Kristján var
þá búinn að gera upp við sig að fyrst
að í óefni væri komið væri það eitt til
ráða að skipa utanþingsstjórn og
gerði Geir grein fyrir því. Geir talaði
þá ákaft fyrir því innan síns flokks að
Sjálfstæðisflokkurinn yrði að styðja
ríkisstjórn krata, af tvennu illu væri
það skárri kostur en utanþingsstjórn.
Það var gengið til kosninga í þing-
flokki Sjálfstæðisflokks og varð ofan
á með eins atkvæðismun að styðja
slíka minnihlutastjórn. Kristján beið
þess á Bessastöðum að kvöldi þessa
dags eftir því að Geir gerði honum
grein fyrir stöðu mála. Það má segja
að aðeins hafi munað mínútum og
verið hreinasta tilviljun að ekki þurfti
að grípa til þess örþrifaráðs sem ut-
anþingsstjórn jafnan er. Það átti að
vera bráðabirgðastjórn sem sæti
stutt og efndi fljótlega til nýrra kosn-
inga. En hefði þetta gerst, hefði
Kristján verið fyrsti og hingað til eini
forseti Íslands til að skipa utanþings-
stjórn á lýðveldistíma. Málið leystist
hins vegar svo að Alþýðuflokkurinn
myndaði minnihlutastjórn í október
1979 undir forsæti Benedikts Grön-
dals. Síðan var gengið til kosninga í
desember en fyrir utan að Fram-
sóknarflokkurinn endurheimti fylgi
sitt skýrðust línur lítið í þeim kosn-
ingum, þannig að stjórnarkreppan
hélt áfram fram í febrúarbyrjun
1980.“
Þreifingar Gunnars
á vitorði Steingríms
Steingrímur Hermannsson, Fram-
sóknarflokki, fékk fyrstur að reyna
að mynda stjórn í desember 1979, en
tókst ekki. Þá fékk Geir umboðið, þá
Svavar Gestsson, Alþýðubandalagi
og loks Benedikt Gröndal í lok janúar
1980. Þessum forystumönnum fjór-
flokkanna mistókst öllum að setja
saman starfhæfa ríkisstjórn, sem var
einsdæmi í sögunni. Vert er að benda
á í þessu sambandi að Steingrímur
ræddi við Geir og sagðist telja unnt
að setja saman stjórn Sjálfstæðis-
flokks, Framsóknarflokks og Alþýðu-
bandalags, en Geir útilokaði það, því
þótt hann væri sjálfur hlynntur þeim
kosti treysti hann sér ekki til að ráð-
ast til atlögu við harðlínumenn í Sjálf-
stæðisflokknum, sem þvertóku fyrir
að fara í stjórn með sósíalistum. Hafa
ber í huga að þetta voru miklir átaka-
tímar í kalda stríðinu, Sovétmenn
voru nýbúnir að ráðast inn í Afganist-
an og handtaka þekkta andófsmenn í
Sovétríkjunum. Ákveðin öfl innan
Sjálfstæðisflokksins vildu þó gjarnan
ljá máls á þessu stjórnarmynstri og
m.a. spurði Matthías Bjarnason, þeg-
ar málið var rætt á þingflokksfundi;
„nú, voru það Alþýðubandalagsmenn
sem réðust inn í Afganistan?“ Síðari
hluta janúar var Kristján að nýju
reiðubúinn til að beita sér fyrir mynd-
un utanþingsstjórnar.
„Gunnar Thoroddsen, varaformað-
ur Sjálfstæðisflokksins, gekk þá á
fund forseta og ræddi möguleika á að
þrír flokkar, að líkindum Sjálfstæð-
isflokkur, Framsóknarflokkur og Al-
þýðuflokkur, mynduðu stjórn, en þar
eð torvelt væri fyrir þá að koma sér
saman um hver yrði í forsæti, væri
möguleiki á að oddviti ríkisstjórnar-
innar yrði enginn formannanna held-
ur einhver annar, t.d. Gunnar sjálfur.
Strax í kjölfar þessa fundar ræddu
Kristján og Jóhannes Nordal saman
og skýrði Kristján frá þeirri ætlun
sinni að skipa utanþingsstjórn ef
nauðsyn kræfi. Hann spurði Jóhann-
es síðan hvort hann vildi taka að sér
forsætisráðherraembættið í slíkri
stjórn og Jóhannes svaraði strax ját-
andi.
Gunnar Thoroddsen hélt upptekn-
um hætti á sama tíma. Það er eft-
irtektarvert að Steingrímur Her-
mannsson vissi mikið um þreifingar
Gunnars á þessum tíma, og miklu
fyrr en talið hefur verið og kemur
fram í ævisögu Steingríms. Stein-
grímur sagði Kristjáni t.d. hinn 14.
janúar að Gunnar Thoroddsen gæti
hugsað sér að verja falli minnihluta-
stjórn Framsóknar- og Alþýðuflokks,
ásamt „kannski 7–8“ sjálfstæðis-
mönnum. „Hann [Steingrímur] hefur
sjálfur talað við Gunnar um þetta,“
las forseti inn á segulband sitt eftir
viðræður sínar við Steingrím Her-
mannsson. Hér var því meira en kvik-
saga á ferð. Degi síðar spurði Sverrir
Hermannsson Steingrím hvort fram-
sóknarmenn væru að „plotta“ með
Gunnari Thoroddsen, en Steingrímur
gerði sem minnst úr því. Rúmri viku
síðar skráði forseti líka hjá sér að
Steingrímur vissi margt og mikið um
„intrígur“ Gunnars. Sjálfur sagði
Steingrímur síðar að þessar frásagn-
ir stæðust ekki alveg, að minnsta
kosti ekki orð forseta um samtöl hans
við Gunnar Thoroddsen. Í janúarlok
vann Gunnar ötullega að því að
mynda ríkisstjórn með Framsóknar-
flokki og Alþýðubandalagi og nokkr-
um stuðningsmönnum í þingliði Sjálf-
stæðisflokksins. Aðrir forystumenn
flokksins afgreiddu þessar tilraunir
hans sem ellióra og ævintýra-
mennsku, og töldu útilokað að hann
fengi til þess stuðning. Kristján
heyrði þó líka önnur sjónarmið. Þeg-
ar fregnast hafði um stjórnar-
myndunartilraunir Gunnars og for-
ysta Sjálfstæðisflokksins fordæmdi
þær heyrði forseti á Birni Bjarna-
syni, einum tryggasta stuðnings-
manni Geirs, að það væri töluvert
mikil stemning fyrir stjórninni meðal
óbreyttra sjálfstæðismanna. Krist-
jáni var vandi á höndum, því að hon-
um bar engin skylda til að veita
Gunnari umboðið, en fyrir því voru þó
fordæmi og ekki óeðlilegt í því ljósi.
Úr varð að Gunnar skipaði ríkis-
stjórn með fyrrgreindum hætti.
Þetta voru auðvitað mikil tíðindi,
enda klofnaði Sjálfstæðisflokkurinn
fyrir vikið, og hiklaust má segja að
um sé að ræða eina sögulegasta rík-
isstjórn sem mynduð hefur verið á Ís-
landi. Í gögnum Kristjáns má finna
einstæðar heimildir um allt það ferli
og margt sem mun verða mönnum
undrunarefni. Í febrúarbyrjun 1980,
þegar stjórn Gunnars Thoroddsens
var nær tilbúin, mun Kristján Eld-
járn hafa haft orð á því hve illa Geir
hefði gengið í sínum stjórnarmynd-
unarviðræðum. Að sögn Árna Helga-
sonar, sjálfstæðismannsins góðkunna
úr Stykkishólmi, mælti forseti eitt-
hvað á þessa leið: „Ég er alveg undr-
andi yfir Geir Hallgrímssyni. Eins og
þetta er góður stjórnmálamaður,
sterkur og góður drengur, þá tekst
honum ekki að fá hina til að vinna
með sér.““
Tilbúinn að höggva á hnúta
Guðni segir að sér hafi komið mest
á óvart hvað Kristján hafði mikil af-
skipti af stjórnarmyndunarviðræðum
á seinasta hluta forsetaferils síns,
krísuárin 1978 til 1980, og hversu
langt hann var reiðubúinn að ganga
til að höggva á pólitíska rembihnúta,
svo sem með myndun utanþings-
stjórna. „Í hugum flestra hefur Krist-
ján Eldjárn verið sá forseti sem
minnst skipti sér af stjórnmálum. Það
stendur óhaggað að hann vildi ekki
skipta sér af pólitík, en hann var til-
neyddur til að hafa miklu meiri af-
skipti af gangi stjórnmálanna í þess-
um tilvikum en hann hefði sjálfur
nokkru sinni kosið. Stjórnmálamenn-
irnir önuðu í blindgötur og þá var það
skylda forseta að beita sér. Hann
lendir því í þeirri stöðu að vera ópóli-
tískur forseti í pólitísku embætti.“
Ríkisstjórn Gunnars Thoroddsen og stuðningsmanna hans, Framsóknarflokks og Alþýðubandalags, 8. febrúar 1980 – 26. maí 1983. F.v: Pálmi Jónsson (S) land-
búnaðarráðherra, Friðjón Þórðarson (S), dóms- og kirkjumálaráðherra og samstarfsráðherra Norðurlandanna, Tómas Árnason (F) viðskiptaráðherra, Steingrímur
Hermannsson (F), sjávarútvegsráðherra og samgönguráðherra, Gunnar Thoroddsen (S), forsætisráðherra og ráðherra Hagstofu Íslands, Ólafur Jóhannesson (F)
utanríkisráðherra, Ragnar Arnalds (Abl.) fjármálaráðherra, Svavar Gestsson (Abl.), heilbrigðis- og tryggingamálaráðherra og félagsmálaráðherra, Hjörleifur Gutt-
ormsson (Abl.) iðnaðarráðherra og Ingvar Gíslason (F) menntamálaráðherra. Við enda borðs er Kristján Eldjárn, forseti Íslands, og til hliðar Guðmundur Benedikts-
son ríkisráðsritari.
8. febrúar 1980, Gunnar Thoroddsen og Kristján Eldjárn á Bessastöðum í til-
efni þess að ríkisstjórn Gunnars tekur við stjórnartaumunum.