Fréttablaðið - 04.12.2003, Blaðsíða 18

Vísindamenn frá Kanada, Evr-ópu, Rússlandi og Japan von-
ast nú til að vera komnir nálægt
því að líkja eftir krafti sólarinnar
og búa til aðferð til þess að fram-
leiða endalausa orku á jörðinni.
Tilraunin sem miðar að þessu
marki fer fram nálægt Aix-en-
Provence í Suður-Frakklandi og
mun kosta um 700 milljarða.
Ráðamenn Evrópusambandsins í
Brussel hafa gefið grænt ljós á að
byggð verði tilraunastöð, sem
verður um 10 ár í byggingu, en nú
þarf samþykki hinna þjóðanna.
Rannsóknin mun starfa í 20 ár, og
á þeim tíma munu vísindamenn
fylgjast með eins konar hægri
vetnissprengju, sem mun fram-
leiða gríðarlegt magn af orku úr
aðeins smávægilegum skammti af
þungu vatni.
Eins og sólin
Það er breska dagblaðið Guard-
ian sem greinir frá þessu. Verkefn-
ið ber heitið Iter og það kemur í
stað sams konar en umsvifaminna
verkefnis, sem ber heitið Jet og
hefur verið staðsett í Englandi, í
Oxfordskíri. „Með Iter-verkefninu
verður hugsanlega risastórt skref
tekið í átt að því að skapa enda-
lausa og umhverfisvæna orkuupp-
sprettu fyrir jarðarbúa,“ segir Sir
Chris Llewellyn-Smith, sem hefur
farið fyrir enska tilraunaverkefn-
inu. Samlíkingin við sólina á við
rök að styðjast: þegar tvö vetn-
isátóm sameinast og verða að helí-
um myndast gríðarlegur hiti. Á
hverri sekúndu breytir sólin um
600 milljón tonnum af vetni í helí-
um og nær þar með að lýsa upp og
hita jörðina úr 140 milljón kíló-
metra fjarlægð.
Engin mengun
Til mikils er að vinna. Ef vís-
indamenn ná að framleiða orku
með þessum hætti, sem er flókið
og tæknilega erfitt, yrðu gróðar-
húsaáhrif úr sögunni, og ekki
þyrfti heldur framvegis að hafa
áhyggjur af geislavirkum úrgangi
úr kjarnorkuverum. „Hráefni“, ef
svo má að orði komast, fyrir vetn-
issamrunana – þungt vetni – má
finna í hafinu. Eitt kíló af slíku
myndi nægja til þess að búa til
jafn mikla orku og úr 10 milljón
kílóum af eldsneyti, eins og bens-
íni. Bjartsýnustu menn telja líkur
á að slík orkuframleiðsla með
vetnissamruna verði orðin að
raunveruleika eftir 30 ár. ■
Auðvitað eru til heil ósköp af vit-lausu fólki – en það fólk er ekki
til neinna sérstakra vandræða. Það
er mun meiri skaði af óvitlausu fólki
sem snýr vitlaust. Við þekkjum öll
fólk sem horfir alltaf aftur í stað
þess að snúa fram. Þetta fólk segir
að hitt eða þetta sé ómögulegt af því
það hafi aldrei verið gert áður. Eða
þá að það vill vernda það sem var og
er í staðinn tilbúið að fórna því sem
gæti orðið. Þetta fólk – sem starir
aftur – myndi líklega aldrei viður-
kenna að markmið þess væri að
halda heiminum óbreyttum. Það veit
að það er bæði ómögulegt og sér-
deilis vitlaust í ofanálag. En þar sem
það snýr vitlaust sér það ekki nema
fortíðina og gefur sér að framtíðin
sé aðeins spegilmynd hennar. Það
veit því ekki betur. Það er skaðlegt –
en án þess að ætla sér það.
En fólk þarf ekki að snúa aftur til
að snúa vitlaust. Það er þannig al-
gengt að fólk horfi á aðra fremur en
sjálft sig – og þá einna helst á eignir
annarra, tekjurnar þeirra eða stöðu.
Þetta fólk er náttúrlega uppteknara
af því sem aðrir hafa en hvað það
sjálft hefur. Og vegna sjónarhólsins
verður allt gott sem aðrir eiga en
ekkert nógu gott af því sem það hef-
ur. Eins er til fólk sem horfir mest á
sjálft sig. Því finnst það sjálft vera
eðlileg viðmiðun alls – jafnvel að
veröldin hafi verið sérstaklega
sköpuð fyrir það og við hin séum að-
eins statistar í þeirri miklu hetju-
sögu sem líf þess er.
Ég veit ekki hvernig alþingis-
menn og ráðherrar snúa í lífinu en
ég hef sterklega á tilfinningunni að
þeir snúi vitlaust. Mér heyrist þeir
forðast það í lengstu lög að ræða
rekstur ríkissjóðs eða verkefni rík-
isvaldsins en eyða þess meiri tíma í
að ræða skoðanir sínar á því hvern-
ig hlutum er fyrirkomið í þeim
deildum samfélagsins sem ekki
heyra undir ríkisvaldið. Það er
kunnugt að okkur reynist auðveld-
ara að segja öðrum til en að bæta
okkur sjálf. Og það er eins og stjórn-
málamennirnir okkar séu fastir í
þeirri stellingu. Rekstur ríkisvalds-
ins er í algjörum lamasessi og hefur
verið lengi. Rekstrargjöld ríkisins
þennjast út á hverju ári með stjarn-
fræðilegum hraða og krefjast sífellt
meiri fjármuna af skattborgurum.
Þjónusta grunnþátta ríkisvaldsins –
heilbrigðisþjónustunnar, löggæsl-
unnar, skólakerfisins, almanna-
trygginga – er fyrir neðan allar hell-
ur og einkennist af stefnuleysi og
tilviljanakenndum sparnaðartil-
burðum sem skerða þjónustu án
þess að minnka kostnað þegar upp
er staðið. Á meðan grunnþættirnir
eru laskaðir er ekkert til sparað í
alls kyns fíneríi á borð við tilgangs-
laus sendiráð, jafntilgangslausar op-
inberar heimsóknir og annað snobb.
Um þingmenn og aðra stjórn-
málamenn gildir því það sama og
um annað fólk; þeim færi best að
rækta garðinn sinn. ■
Mín skoðun
GUNNAR SMÁRI EGILSSON
■ skrifar um sjónarhorn stjórnmála-
manna.
Úti í heimi
■ Vísindamenn frá Kanada, Evrópu,
Rússlandi og Japan vinna nú hörðum
höndum að því að skapa aðferð til þess
að framleiða endalausa orku.
18 4. desember 2003 FIMMTUDAGUR
Útgáfufélag: Frétt ehf.
Ritstjóri: Gunnar Smári Egilsson
Fréttastjóri: Sigurjón M. Egilsson
Ritstjórnarfulltrúar: Reynir Traustason
og Steinunn Stefánsdóttir
Auglýsingastjóri: Þórmundur Bergsson
Ritstjórn, auglýsingar og dreifing:
Skaftahlíð 24, 105 Reykjavík
Aðalsími: 515 75 00
Símbréf á fréttadeild: 515 75 06
Rafpóstur: ritstjorn@frettabladid.is
Rafpóstur auglýsingadeildar:
auglysingar@frettabladid.is
Setning og umbrot: Frétt ehf.
Prentvinnsla: Ísafoldarprentsmiðja ehf.
Fréttablaðinu er dreift ókeypis á heimili á höfuð-
borgarsvæðinu, Suðurnesjum og Akureyri. Einnig er
hægt að fá blaðið í völdum verslunum á lands-
byggðinni. Fyrirtæki geta fengið blaðið gegn greiðslu
sendingarkostnaðar; kr. 1.100 á mánuði.
Fréttablaðið áskilur sér rétt til að birta allt efni
blaðsins í stafrænu formi og í gagnabönkum
án endurgjalds.
ISSN 1670-3871
Í velferðarríkjum nútímanshefur almannavaldinu víðast
hvar verið falið óskorað forustu-
hlutverk í heilbrigðismálum,
menntamálum og velferðarmál-
um. Það er m.a. þetta, sem við er
átt, þegar talað er um blandaðan
markaðsbúskap. Blandan helgast
af því, að einkageiranum er ekki
treyst til forustu í þessum þrem
deildum, enda liggja veigamikil
rök til verkaskiptingar milli al-
mannavaldsins, heimila og
einkafyrirtækja. Um þessa skip-
an ríkir almenn sátt. Markaðsöfl-
in eru jafnan fær í
flestan sjó, reynsl-
an sýnir það, en
þau duga samt
ekki ein og óstudd
til að tryggja þegn-
um þjóðfélagsins
fullnægjandi heil-
brigðisþjónustu,
menntun og al-
mannatryggingar.
Þess vegna hafa ríki og byggðir
heilbrigðismál, menntun og ýmis
brýn velferðarmál á sinni könnu
um allan heim, og þykir sjálf-
sagt.
Þessir þrír málaflokkar – heil-
brigði, menntun, velferð – eru
allir því marki brenndir, að þar
skortir jafnan fé, mikið fé. Það
kann að sæta furðu, bæði á Ís-
landi og víða annars staðar í Evr-
ópu, að almannavaldinu skuli
hafa mistekizt svo herfilega að
útvega nægilegt fé til að standa
straum af þjónustu, sem þegnar
samfélagsins – kjósendur! – telja
yfirleitt mjög mikilvæga og
vildu því mikið til vinna, að
kæmist í gott horf. Það líður
varla svo vika, að ekki berist
fréttir af miklum fjárskorti og
meðfylgjandi ófremdarástandi í
heilbrigðis- og menntamálum og
ýmsum velferðarmálum. Hverju
sætir það? Hvað er til ráða?
Úrelt verkaskipting
Vandinn er bæði fjárhags-
vandi og skipulagsvandi. Skoð-
um málið fyrst af sjónarhóli
stjórnmálamanna. Þeir telja sig
flestir hafa gengið út á yztu nöf
í skattheimtu og treysta sér
ekki lengra í þá átt, svo að kjós-
endur þurfa þá að sætta sig við
féleysi áfram og ófullnægjandi
almannaþjónustu. Málið horfir
öðruvísi við kjósendum: þeir
kæra sig yfirleitt ekki um
þyngri skattbyrði, af því að
þeir treysta því ekki, að auknu
skattfé yrði varið til að auka og
bæta heilbrigðisþjónustu og
menntun handa þeim sjálfum.
Sjónarmiðin eru ólík vegna
þess, að almenningur á þess
ekki kost að greiða milliliða-
laust fyrir heilbrigðisþjónustu
og menntun nema að litlu leyti.
Almannavaldið er milliliður í
heilbrigðis- og menntamálum
og slævir með því móti tilfinn-
ingu fólks fyrir því, að fjárútlát
til þessara mála komi því sjálfu
að gagni. Hér höfum við auðvit-
að ástæðuna til þess, að við
kaupum sjálf í matinn frekar en
að fela Innkaupastofnun ríkis-
ins að sjá um það. Einn höfuð-
kostur markaðsbúskapar er
einmitt sá, að hann styttir leið-
ina frá seljendum til kaupenda,
svo að kostnaðarvitundin báð-
um megin borðs verður þá
næmari en ella og fólk fer að
því skapi betur með fé. Frjáls
verðlagning á markaði færir
framleiðendum og neytendum
heim sanninn um það, hvað
hlutirnir kosta í raun og veru.
Þessi meginkostur markaðs-
búskapar og þá um leið lykillinn
að góðum lífskjörum almenn-
ings í okkar heimshluta fær
ekki að njóta sín nema að litlu
leyti í heilbrigðis- og mennta-
málum. Af þessu leiðir, að féð,
sem við verjum til þessara mála
úr sameiginlegum sjóðum, nýt-
ist verr en það þyrfti að gera,
miklu verr. Vandinn hér heima
er að því leyti meiri en víða ann-
ars staðar, að verkaskipting
almannavaldsins og almennings
er önnur hér en þar. Á Íslandi
nema einkaútgjöld til heilbrigð-
ismála aðeins um sjöttungi af
heildarútgjöldum til þeirra mála
á móti nálega þriðjungi eða
fjórðungi í ýmsum öðrum Evr-
ópulöndum og helmingi í Banda-
ríkjunum og Sviss. Einkaútgjöld
til menntamála eru helmingi
minni miðað við landsfram-
leiðslu á Íslandi en á OECD-
svæðinu í heild. Ísland er
skemmra á veg komið á þróun-
arbrautinni frá miðstjórn til
markaðsbúskapar en ýmis ná-
læg lönd.
Nýjar leiðir
Höfuðverkefni almanna-
valdsins í heilbrigðis- og
menntamálum nú er að finna
færa leiðir til að nýta betur en
hingað til það fé, sem varið er
nú þegar til þessara mála. Við
þurfum að þreifa okkur áfram í
átt að betra jafnvægi í verka-
skiptingu milli ríkisins, sveitar-
félaga og almennings. Við höf-
um þegar stigið fyrstu skrefin á
þessari braut, svo sem ráða má
af auknum umsvifum lækn-
ingastofa í einkaeign undan-
gengin ár og einnig einkaskóla,
einkum á háskólastigi. Þessi
skref marka samt ekki gagn-
gera nýskipan. Við búum að
langri hefð fyrir einkarekstri
bæði í heilbrigðis- og mennta-
málum, því að tannlæknastofur
og tónlistarskólar eru einkafyr-
irtæki á Íslandi og hafa verið
það frá öndverðu, enda þótt al-
mannavaldið hafi rétt þeim
örvandi hönd, og hvort tveggja
hefur gefið góða raun. Þessi
fordæmi er vert að skoða vand-
lega. Forusta ríkis og byggða í
heilbrigðis- og menntamálum
þarf ekki að þýða einokun. ■
Er verið að
klúðra boxinu?
Garðar Björgvinsson skrifar:
Grein þessi er rituð vegna hinshörmulega slyss sem varð í
hnefaleikakeppni í Vestmannaeyj-
um. Að lögleiða boxíþróttina var
stórt skref sem þakka má Ómari
Ragnarssyni og Bubba Morthens.
Svo og frammistöðu Gunnars Birgis-
sonar á Alþingi. Vandinn er hins veg-
ar að enginn kann box hér á landi.
Kenna ætti box strax í barna-
skóla frá átta ára aldri bæði strák-
um og stelpum, en gera það rétt.
Boxið er tvímælalaust áhættu-
minnsta sjálfsvarnaríþrótt sem
völ er á. Athugið að sá sem þetta
skrifar talar frá eigin reynslu.
Í upphafi boxkennslu þarf hug-
arfarið að vera rétt. Höfuðhögg
eru hættuleg. Höfuðhögg á aldrei
að nota nema í neyð og þá á staði
sem skaðsemin er minnst. Boxari
verður að vera meðvitaður um að
hann er hættulegri andstæðingur
en maður vopnaður hnífi. Góður
boxari misnotar ekki kunnáttu
sína, það er ódrengilegt. Sé höfuð-
högg ekki framkvæmt í algjörri
neyð skal sekta viðkomandi um-
talsvert. Heiðarlegur kunnáttu-
maður sparkar ekki í liggjandi
mann né leggst á hnén til að valda
liggjandi manni tjóni.
Að kenna box
Við boxkennslu ber að nota eftir-
farandi aðferð: Enga hjálma eða
hanskar. Kennari verður fyrst og
fremst að kunna sjálfur frumatriðin
sem er að verja „peruna“ sem er
brothætt. Fyrstu fimmtíu tímarnir
fara svo fram með svampbolta og
skokki sem síðan er uppistaðan út
allan kennslutímann. Og svo þetta.
Snerting með flötum lófa á vanga og
líkama þar sem kennarinn fylgist
með frammistöðu nemandans og
gefur stig.
Með þessari aðferð næst allt sem
leitað er eftir. Kunnátta, þrek,
leikni, snerpa og nákvæmni. ■
ÞORVALDUR
GYLFASON
■ skrifar um
velferðarkerfið.
Mislagðar hendur
■ Bréf til blaðsins
.Fólk sem snýr vitlaust
■
Við þurfum að
þreifa okkur
áfram í átt að
betra jafnvægi í
verkaskiptingu
milli ríkisins,
sveitarfélaga
og almennings.
FLÓKIN TÆKNI
Ekki er hlaupið að orkuframleiðslu með
vetnissamruna. Hér er teikning af tækinu.
Reynt að skapa
endalausa orku
FRÁ VETTVANGI
Iter-tilraunaverkefnið, sem mun kosta um 700 milljarða, er staðsett nálægt Aix-en-
Provence í Suður-Frakklandi.
Um daginnog veginn