Tíminn - 11.12.1975, Blaðsíða 20

20
JÓLABLAÐ 1975
Sigurður Steinþórsson:
ÍSLAND OG HIN
NÝJA HEIMSMYND
JARÐFRÆÐINNAR
Alfrcd VVegener var uppliafsmaftur landrekskcnningarinnar.
Húk hans „Um upphaf hafsins og meginlandanna” kom úr árift
I 15
l*r.jú stig gliftnunar Fangæu skv. Wegener.
Árið 1915 kom út bókin „Um
upphaf hafsins og meginland-
anna” eftir þýzka veðurfræð-
inginn Alfred Wegener, þar sem
færð voru mörg rök fyrir því, að
núverandi meginlönd hafi
myndazt úr einu stóru, Pangæu,
sembyrjað hafi að klofna í mörg
smærri fyrir u.þ.b. 300 milljón-
um ára. t bókinni dró Wegener
saman mikið magn gagna af
ýmsu tagi, kenningu sinni til
stuðnings. Hann áréttaði það,
sem oft hafði áður verið bent á,
hve ótrúlega vel útlinur megin-
landanna beggja vegna
Atlantshafsins falla hverjar að
öðrum, en sýndi auk þess fí«m á
það, að loftslagsbelti fyrri jarð-
söguskeiða bentu til annarrar
hnattstöðu landanna — t.d. rikti
hitabeltisloftslag i S-Englandi,
Frakklandi og A-Grænlandi
fyrir 300 milljónum ára, á sama
tima og Brasilia og Kongó voru
isihulin. Sömuleiðis sýndi hann,
hversu rekja mátti jarð-
myndanir með steingervingum
sinum og berggerðum þvert yfir
höfin milli meginlanda.
Landrekskenningin, eins og
kenning þessi var nefnd, vakti
hatrammar deilur, sem geisuðu
fram yfir 1930, en það ár varð
Wegener úti á Grænlandsjökli.
Wegener hugsaði sér að megin-
löndin ferðuðust yfir hafsbotn-
inn, sem væri kyrrstæður. En
illa gekk að finna þá krafta, sem
gætu valdið þessum flutningi.
Eðlisfræðingar afsönnuðu land-
rek stærðfræðilega og sýndu
fram á það, að þeir kraftar, sem
Wegener taldi valda landrekinu
væru ekki nema örlitið brot þess
sem þyrfti. Hér var þvi komin
upp sama staða og á 19. öld,
þegar Darwin áætlaði á grund-
velli þrónarhraða að 300 milljón
ár væru liðin frá upphafi
Miðlifsaldar, en eðlisfræðingur-
inn Kelvin lávarður sannaði, að
jörðin gæti ekki verið eldri en 40
milljón ára. En stærðfræði get-
ur aldrei verið betri en þær for-
sendur, sem gengið er út frá, og
i báðum þessum tilvikum vant-
aði sama þáttinn i dæmið —
hitamyndun i iðrum jarðar af
völdum geislavirkra efna.
Þannig hvarf landreks-
kenningin smám saman af
sjónarsviðinu á árunum fyrir
strið, þótt ýmsir töpuðu aldrei
trú sinni á hana. Sérstaklega
átti hún alltaf fylgi að fagna
meðal jarðfræðinga Suðurhvels
— þar eru hin jarðfræðilegu rök
of sterk til að fram hjá þeim
verði gengið. A Vesturlöndum
fór kenningin lágt áratugina frá
1930 fram yfir 1960 þótt ýmsir
mætir jarðfræðingar teldu mik-
ið til i henni, og gögn Wegeners
og önnur af sama tagi lentu i
sekk með undarlegum fyrirbær-
um.
Raunar er svo að sjá, sem
heimsstyrjöldin siðari hafi ekki
valdið minnstu um það, að land-
rekskenningin gleymdist, eins
og nú skal greina:
Á árunum kringum 1930 fór
danski jarðfræðiprófessorinn
Niels Nielsen i marga
rannsóknaleiðangra til Islands.
Hann hélt iðulega fyrirlestra
um þessar ferðir sinar, og mun
sumum hafa þótt visindin i
daufara lagi, en Nielsen sjálfur
nokkuð mikill á lofti, þvi að Jón
Helgason orti kerskniskvæði
um. Á einum stað leggur hann
Nielsen þessi orð i munn:
„Undir Höfsjökli vestanhallt
virtist mér dálitill klettur, ég
veit ekki til þess að neinn hafi
fundið hann áður.”
En sitthvað hefur prófessor
Nielsen verið að hugsa, þvi að
árin 1929 og 1933 birtust eftir
hann greinar þar sem hann bar
saman jarðhnik, þ.e. menjar
jarðskorpuhreyfinga á íslandi
og á Alpafjallasvæðinu, og taldi
islenzku myndanirnar bera
vitni um gliðnum.
Dalvikurjarðskjálftinn 1934
vakti Sigurð Þórarinsson til
umhugsunar um þessi jarð-
hniksmál, og i bók þeirra Ahl-
manns um Vatnajökul, sem út
kom árið 1943, er Sigurður mjög
sama sinnis og Nielsen og tinir
til ýmis ný gögn þessu lútandi.
Þýzkt hafrannsóknaskip hafði
órið 1936 rakið Reykjanes-
hrygginn suður á 55. breiddar-
llarry lless (1906-1969) var
liöfundur botnskriftskenningar-
innar.
gráðu, með sömu sprungustefnu
og rikir á sunnanverðu tslandi,
og menn fundið að hryggurinn
markaði upptök jarðskjálfta.
Þá fengust Danir á þessum
árum við stjarnfræðilegar
staðarákvarðanir við A-Græn-
land i þeim tilgangi að fréista
jiess að mæla vesturrek lands-
Krederick Vine (f. 1938)
skrifafti ritgerft sem útskýrfti
segulmynztur hafsbotnanna i
Ijósi botnskrifts.
Sigurftur Steinþórsson.
íns. Þeir töldu sig að visu finna
rek, en svo litið, að það var inn-
an skekkjumarka mælinganna.
Rétt fyrir striðið kom svo
jarðeðlisfræðingurinn Óskar
Niemczyk með flokk manna til
tslands, og gerðu þeir nákvæma
lengdarmælingu yfir gosbeltið á
NA-landi, auk ýmissa annarra
rannsókna. Hugmyndin var sú,
að endurtaka mælinguna 10 ár-
um siðar og sjá hvort gliðnun
hefði orðið, en styrjöldin, dauði
Niemczyks og ýmsar aðrar
ástæður ollu þvi, að mælingin
var ekki endurtekin fyrr en árið
1966, og þá fór eins og hjá Dön-
um, að rekið reyndist innan
skekkjumarka mælinganna.
Arið 1943 gaf Niemczyk út
bókina Spalten auf Island, eða
tslenzka sprungukerfið, sem
var safn greina eftir hina ýmsu
leiðangursmenn. Þar skrifaði F.
Bernauer ritgerð um jarð-
skorpuhreyfingar á tslandi og
orsakir þeirra, og stakk upp á
þvi,að þeim valdi iðustraumar i
jarðmöttlinum, en árið 1939
hafði Bandarikjamaðurinn
Griggs komið með þá hugmynd,
að slikir straumar kynnu að
valda myndun fellingafjalla.
Loks birtist árið 1941 grein
eftir Skotann Arthur Holmes,
upphafsmann aldursgreininga
með geislavirkum efnum og
einn af höfuðsnillingum jarð-
visindanna, þarsem stungið var
upp á þvi' að hiti frá klofnum
geislavirkra efna i jarðmöttlin-
um valdi iðustraumum i efninu,
og sé þannig sá aflgjafi, sem
landreki (eða öllu heldur
botnskriði) valdi. Var hugmynd
Holmes um margt svipuð þeim
kenningum sem flestir aðhyllast
nú, og komu fram 30 árum sið-
ar.
En þrátt fyrir allt þetta var
dagur plötukenningarinnar,
hinnar nýju heimsmyndar jarð-
fræðinnar, ekki upp runninn, og
landrekskenningin féll að mestu
i gleymsku og dá i 30 ár, en
menn sneru sér að öðru.
Hin nýja heimsmynd jarð-
fræðinnar varð til með röð upp-
götvana á áratugnúm milli 1960
og 1970. Uppgötvanir þessar
voru afleiðing stórstigra fram-
fara i mælingatækni, sem þró-
azt hafði óðfluga frá upphafi
siðari heimsstyrjaldarinnar,
auk stóraukinna rannsókna
yfirleitt. Munaði ekki minnst
um alþjóðlega jarðeðlisfræðiár-
ið 1957-’58, þar sem m.a. var
lögð áherzla á haffræði og
segulmælingar. Ný mælitækni