Tíminn - 11.12.1975, Blaðsíða 60

60
JÓLABLAÐ 1975
Nokkuö hefur það kynt undir
spár af þessu tagi, að veðurfar
hefur farið kólnandi síðustu einn
eða tvo áratugina. Fá ár hafa náð
meðaltali hvað hita snertir, en
viðmiðunin er reyndar að al-
þjóðasiö meðaltal áranna
1931—60, sem sennilega hefur
verið eitt hið hlýjasta 30 ára tima-
bil frá upphafi Islandsbyggðar.
Miklu eðlilegra virðist að styðjast
viðmeðaltal fyrir lengri tima. Ef
við litum á meðalhita i Stykkis-
hólmi, sem er elzta veðurstöð á
Islandi, en mælingar hófust þar
1846, þá var meðalhiti þar
1931—60 4,2gr. C, en meðalhiti ár-
anna 1846—1960, þ.e. i 115 ár, 3,4
gr. C. Ekki er að efa að hefði verið
miðað við meðaltal þessa langa
timabils hefðu fleiri ár frá
1960—74 náð þvi að vera meðalár.
Annars er hugtakið veðurfar eða
loftslag mjög margslungið, þar
skipta auk lofthita, sólskin,
vindar og úrkoma miklu máli.
Arið 1974 var talið meöalár hvað
hitastig snerti, þótt það hafi verið
eitt hið mildasta og sólrikasta um
langt skeið.
Að lokum skal á það bent, að
næsta litil hætta virðist á þvi, að
jökulskeiö bresti skyndilega á,
heldur verða jökulskildir til við
hægfara kólnun, svo sem sjá má
af þvi, að það tók jökulskildi sið-
asta jökulskeiðs 50.000 ár að ná
Fjörumór á Seltjörn á stórstraumsfjöru. Mórinn er myndaður ofan sjávarmáls fyrir 9000-3000 árum, en síðan hefur landið sigið i sjó, hámarki. Hins vegar tók bráðnun
svo að hann fer á kaf í hverju flóöi. þeirra ekki nema 10.—12.000 ár.
einnig stórir skrið- eða daljöklar
á Snæfellsnesi, Vestfjörðum og
Norðurlandi. Telja má að kulda-
kast þetta sé viðhlitandi timasett
með C14-aldursákvörðunum á
•skeljum úr sjávarseti á Suður-
landi, t.d. við Spóastaði viö
Brilará og við Hellisholtslæk i
Hrunamannahreppi.
Fyrir 10.000 árum hlýnaði
skyndilega i veðri, svo að megin-
jökullinn bráðnaði mjög hratt.
Svo skjótt gerðist þetta, að jökull-
inn var algerlega horfinn af
Tungnaáröræfum þegar
Þjórsárshraunið mikla kom þar
upp fyrir 8000 árum, en þar hafði
jökullinn einmitt verið þykkastur.
Loftslagsbatans, sem olli hinni
hröðu bráðnun islenzka megin-
jökulsins, gætti um allan heim, og
eru þvi sett þar timamörk, og is-
öld talin lokiö og nútimi taka við.
Sjávarstöðubreytingar
A isöld og framan af nútima
hafa orðið miklar breytingar á
sjávarstöðu. Þær eru einkum á
tvennan hátt tilkomnar. I fyrsta
lági hegða löndin sér likt og f jöll á
floti eða skip, þau siga undan
fargi en lyftast þegar farginu er
létt af þeim. Jöklar þrýsta þvi
löndunum niður, þegar þeir leggj-
astyfir þau og mest þar sem þeir
eru þykkastir. I öðru lagi batzt
mikið af vatnsbirgðum jarðar i
jöklunum á jökulskeiðunum, en
allt er þetta vatn komið úr úthöf-
unum. Á jökulskeiðunum lækkaði
yfirborð sjávar af þessum sökum
um 100—150 m, en steig siðan
aftur, þegar jöklar bráðnuðu, en
þeir voru á siðasta jökulskeiði
nær þrisvar sinnum stærri en nú-
verandi jöklar. Væru núverandi
jöklar bræddir myndi yfirborð
heimshafanna hækka um 60 m og
vlru þá hafnarborgir jarðar úr
sögunni og einnig mörg hin frjó-
sömustu láglendi.
Meðan á leysingu isaldarjök-
ulsins stóð og þó einkum eftir að
bráðnun hans lauk, lyftist landið.
Vegna tregöu jar.ðskorpunnar
reis landið þó hægar en hörfun og
þynning jökla gaf tilefni til, svo að
sjór fylgdi i kjölfar hinna hopandi
jökla og flæddi inn yfir núverandi
láglendi.
Siðar náöi landlyftingin yfir-
höndinni yfir sjávarboröshækk-
uninni vegna leysingarvatns frá
ört bráðnandi jöklum viða um
heim. Bera fornar strandlfnur,
marbakkar og leir með skeljum
langt inni i landi og hátt yfir sjó
þessu glöggt vitni. Mikill hluti nú-
verandi láglendis var undir sjó,
t.d. var Suðurland allt einn flói
fyrir 10—12.000 árum, en úti á
þessúm flóa sköguðu m.a. upp
eyjarnar Hestfjall, Vörðufell og
Skarðsfjall. Borgarfjörður var
einnig fjörður og sköguðu múl-
Sjór yfir láglendi fyrir 11.000 árum og jaöar Búðajökulsins.
arnir milli dalanna i sjó fram, en
firðir teygðust inn i dalina. Akra-
fjall var þá eyja. Norðanlands og
austan voru flestir dalir firðir og
mun sjór hafa náö i Eyjafirði inn
undir Melgeröismela, en á Fljóts-
dalshéraði inn i Fljótsdal langt
inn fyrir Hallormsstað. Mikill
hluti Reykjavíkursvæðisins var
einnig undir sjó, meginlandið
byrjaði ofan Artúnsbrekku og i
Breiðholti.
Hæð hæstu fjörumarka er
breytileg eftir landshlutum. Hæst
eru þau i innsveitum Suðurlands
100—110 m yfir núverandi sjávar
borði, enda jökullinn einna þykk-
astur þar. 1 Reykjavik eru þau i
43 m hæð, I Borgarfirði i 80—90 m,
á Akureyri i 26 m, en á Fljótsdals-
héraði i um 50 m. Segja má að um
3/4 hluti allra byggðra bóla sé á
þessum foma sjávarbotni. Þessar
sjávarmyndanir eru mjög nýti-
legar, t.d. er meginhluti alls
steypu og ofaniburðarefnis tekið
úr þeim.
Aldur hæstu fjörumarka er um
land allt mjög svipaður, eða
11—12.000 ár. Aðeins þar sem
tungur Búðajökulsins gengu i sjó
fram eru þau yngri en 10.000 ára,
en þar háttar venjulega svo til, að
fjörumörkin innan jökulgarðanna
eru 10—20 m lægri en utan þeirra.
Landlyftingin á hinu þúsund ára
langa Búðaskeiði hefur þvi verið
10—20 m.
Landiyftingin varð siðan mjög
hröð og var fjöruborðið fyrir 9000
árum um 5 m lægra en nú, og
fyrir 8000 árum um 15 m neðar,
svo sem sjá má af þvi, að við bor-
anir i Flóa og ölfusi gegnum
Þjórsárhraunið mikla, sem er
einmitt 8000 ára gamalt, hefur
Komið i ljós að hraunið hefur ekki
lent i sjó á þessu dýpi. ísland var
þvi miklu stærra á þessu timabili
en nú. Fyrir um 3000 árum mun
sjávarmál hafa veriö um 5 m
lægra en nú, og siðan hefur
meginhluti landsins verið að siga
og á það ekkert skylt við lofts-
lagsbreytingar eða jökulmyndun,
heldur mun landsigið vera af inn-
rænum toga spunnið — kannske
vegna legu landsins á hinum
mikla og eldbrunna Atlantshafs-
hrygg.
Orsakir loftslagsbreyt-
inga og hrakspár
Um orsakir hinna miklu lofts-
lagssveiflna, sem gengu yfir
jörðina á isöld, er litið vitað, en
þær urðu samtimis á norður- og
suðurhveli. Fjöldi kenninga hefur
verið settur fram um þær. Helzt
er talið, að þær séu tilkomnar
vegna breytinga á útgeislun sól-
ar, og virðist svo sem isaldir hafi
gengið yfir jöfðina á 250 milljón
ára fresti og gæti það einmitt bent
til þess, að sólin sé undirorpin
reglulegum, langvarandi sveifl-
um. Hins vegar eru skammtima
veðu rfa rssveiflur háðar
skammæjum breytingum á haf-
straumum og loftstraumum.
A siðari árum hefur skotið upp
veður- eða loftslagsspámönnum i
fjölmiðlum erlendis og þeir hulið
sig visindablæju. Spárnar hafa
flestar gengið i þá átt, að búast
megi viö m jög versnandi loftslagi
á næstunni og jafnvel að ný isöld
muni bresta á bráðlega. Islenzkir
fjölmiðlar hafa gleypt við þessum
hrakspám hráum og ekki leitað á-
lits islenzkra fræðimanna. Við ís-
lendingar eigum sennilega betri
ritaöar heimildir og jarðfræðileg
gögn um breytingar á loftslagi á
siðustu öldum en nokkur önnur
þjóð. Um þessar erlendu hrak-
spár er það að segja, að þær eru
flestar byggðar á lélegum
heimildum og vafasömum rann-
sóknum. Þess var getið hér að
framán, að orsakir veðurfars- og
loftslagssveiflna væru litt þekkt-
ar og spárnar þvi ekki betri en
efni standa til. öll vitum við
hversu oft er erfitt að gera veður-
spá einn dag fram I tímann, hvað
þá ár og aldir.