Tíminn - 11.12.1975, Blaðsíða 30

30

JÓLABLAÐ 1975
Sér til undrunar fann maðurinn
i gdlganum, að hann var ekki
dauður, og þó var hann búinn að
hanga lengi, allir voru farnir
heim. Hann fann, að súgaði upp
um lúguna undir fótum hans og að
honum var kalt á fótunum, siðan,
að hann var með hálsrig. Verkur-
inn var megn og kverkar hans
voru þurrar, svo að hann gat ekki
rennt niður. 1 rauninni er þetta
framhald fánýtt, hugsaði hann —
og beinlinis neyðarlegt, þvi að
hendur hans voru bundnar aftur
fyrir bak, og ef hann hreyfði þær
hið minnsta var viðbúið að það
hrykki sundur, sem af einhverj-
um ástæðum var enn heilt, við
snúning, sem kæmi á likama
hans. Þeir höfðu tekið bindið frá
augum hans til að nota það á
næsta mann, sem hékk nú við hlið
hans, það sá hann. Furðulegt
fannst honum, að hann sá betur
en nokkurn tima fyrr, ekki aðeins
skýrar heldur var sjónsvið hans
einnig viðara, hann sá samtimis
beint út undan sér, upp fyrir sig
og niður.
Undir fótum hans var holan,
svört, svo að sá ekki i botn, ofan
við hann blár kvöldhiminn, sitt
hvorum megin óhrjálegir náir i
gildum reipum. Framundan voru
húsin i þorpinu, kyrrðarleg og
hvit, hreinleg. Hann langaði enn
til að búa i svona húsi og skildi
ekki i, hvers vegna aldrei hefði
orðið úr þvi’ að hann staðfestist,
einsog aðrir, i litlu hvitu húsi með
garðflöt framan við og reykháf,
með reglulegum svefn- og matar-
timum. 1 staðinn hafði hann lesið
sig gegnum lif sitt, eins og hnúta-
letur sem hann þættist skilja en
væri ofviða vitsmunum hans. Svo
hafði honum virzt og að flestum
öðrum en honum væri slik
lestrarkunnátta meðfædd, eða að
minnsta kosti of auðfengin til að
ástæða væri til að gefa henni sér-
stakan gaum, hún var þeim auka-
atriði.
Ekki öllum. Fáeina hafði hann
hitt, sem eins var farið og honum
sjálfum. Hann hafði séö það á lát i
æöi þeirra. En frá tilliti hans v^r
þvi likast, sem hann hefði jafnan
veriðbak við skotheldan glervegg;
hann náði ekki til þeirra. Hann
var dcki einu sinni fær um að
greiða þá frá réttum og sléttum
óbótamönnum, svovar um suma
þá, sem á torginu töluðu. Og svo
var um þá, sem með honum
héngu. Fyrr um daginn hafði
hann séð þeim bregða fyrir, er
múgurinn flutti þá að;hvom úr
sinni átt, likt og múgurinn hefði
fundið þá á útskæklum byggðar-
innar eins og hann, að dunda við
eitthvað sem þeir gátu ekki hent
reiður á sjálfir. Hann hafði heyrt
til þeirra úr þvögunni, hróp, köll,
ekkert um fram það, sem hann
var alvanur að votta sem
áhorfandi við athafnir sem þessa.
Numið þessi hljóð sem rótgróna,
helga siðvenju, án þess að gera
sér grein fyrir að nú var þátttaka
hans önnur og meiri en
áhorfandans. Hann hafði upplifað
athöfnina innan frá, kynnzt þvi,
sem aðeins fáeinum útvöldum
gafst færi á, og ekki fyrr en nú
gerði hann sér grein fyrir sér-
stöðu sinni. Hann sá af svip
hinna, að hann var einn eftir, að
sá sem athöfnin var helguö og allt
snerist um, hafði af einhverjum
ástæöum sniðgengið hann einan.
Spurningarnar, sem vöknuðu i
huga hans, snerust þar og komst
ekki út.
Kannski höfðu særingarnar
verkað. Hinar aldagömlu
merkjasamraðanir, sem hann
hafði glimt við að ráða eins og
siðvenja mælti fyrir um menn
eins og hann, vitandi samt fyrir
fram að þær voru of margræðar
og of langt að komnar til að at-
hugun hans gæti nokkurn árangur
borið eða kallazt á máli þeirra,
sem í húsunum bjuggu, neitt
annað en dund. Særingar
nefndust þær, svo kvað siövenjan,
og það var hiö eina visa um þær;
af þeim sjálfum hafði honum
aldrei tekizt, að nema neitt annað
en, óljóst, mynd sjálfs sins,
mynd, sem hann ætlaði sig
sjálfan og varsérstæðari en svo að
hann gæti borið sig saman við
hina, sem eins var ástatt fyrir, en
hver um sig hafði orðið sér úti um
særingar meö sama hætti, sumir
sömu særingarnar. Munnmæli
kváðu svo, að sá, er réð, yrði
ódauðlegur, og að ódauðleiki hans
næði með óbeinum hætti einnig til
fólksins. Þess vegna afbar það
þessa menn á slna ómeðvituðu
vísu, en réðst meö sama hætti
einnig gegn þeim, þegar þolin-
mæði þess var á þrotúm, og festi
þá upp. Á þeim tíma, sem tekur
munnmæli að verða til, skolast
flest til, og enginn trúði að visu
lengur á visi þessara, en
munnmæli búa yfirþeim mætti að
geta haldið aftur af sannfæringu
manna, hve fgrunduð sem hún er.
Honum þótti hneykslanlegt, ef
hann hafði orðið ódrepandi fyrir
tilstilli særinganna, I stað þess að
öðlast ódauðleika. Hann hafði
heldur ekki komizt nærri þvi að
ráða þær, eftir þvi sem hann vissi
bezt. Með þvi að snúa aftur til
lifsins við þessar aðstæður for-
smáði hann i senn vilja meiri
hlutans og aldagamla hefð.
Þannig hugsaði hann og var
undir niðri samtimis að vona, að
ekki færi að hvessa, þvi að hann
vissi, að við þvi mátti hann ekki.
skuggum, og missir svo sjónir af
þeim. Kvöldið er kyrrlátt, veörið
milt og blitt. Bláir litir yfir fjöll-
um i fjarska. Og engjar og akrar
handan þorpsins með grænum
gróskublæ, þótt sumarið sé varla
hafið. Og nú kemur hann auga á
fugla i holtinu umhverfis pallinn.
þeir eru gráir og litlir og á
sifelldu vappi. Oghann kemst við.
Hann hafði varla veitt þessum
fuglum athygli fyrr, svo niður-
sokkinn hafði hann alla tið
verið i að ráða særingar,
fannst honum, alla tið frá
þvi hann var barn og lét stjórn-
ast af fleiri siðvenjum en
einni. Þeir hlutu að hafa verið
þarna fyrr en nú. Kannski voru
þeir að gera sér hreiður. t huga
hans kom mynd af barni að skoða
fuglshreiður, og hann vissi, að
þetta barn var hann, en þekkti
stætt þvf sem honum var ráðlagt,
hugsaði hann mikið um hann þess
utan. Nokkur ár liðu, og honun
var farið að finnast, sem hann
væri þessi hrafn. Nefndi það ekki
við neinn, hugsaði það aðeins.
Og þvi var það, að hann tók
þroska með öðrum hætti en jafn-
aldrar hans, fólk gaf þvi gaum,
að hann var öðru visi I háttum en
þeir, en gat ekki gert sér glögga
grein fyrir hvernig öðru visi.
Hann var áhugalausari en al-
mennt var um málefni hvers-
dagsins, fálátur, en nokkuð þó
striðinn með sérstæðum hætti
hugaðri og fór út fyrir alfaraleið
að þvi er virtist án umhugsunar.
Honum lynti ekki vel við fólk yfir-
leitt og þvi ekki við hann.
Dag einn, þegar hann var
orðinn stálpaður, átti hann leið
kynni að fylgja, sem og annað
háttarlagi þeirra yfirleitt.
Særingar voru kvæði á máli,
sem var keimlikt þvi er fólkið i
þorpinu talaði, en var þó ekki hið
sama. Munurinn var ekki mikill,
lá kannski eingöngu I þvi, að þær
urðu ekki talaðar, heldur aðeins
hugsaðar. þær voru keimlikastar
samræðum, sem manni þykir
hann heyra ávæning af i draumi
og finnst hann skilja, en getur þó
ekki hent reiður á. Einkum voru
orðaröðunin' og sum orðanna
framandleg, og þverstæðan, sem
hvorki þorpsbúar né hinir, sem
réðust i að rða særingar, gátu
yfirstigið, að þvi dýpra, sem hinir
siðarnefndu sökktu sér i verkefni
sitt og þvf lengur sem þeir störf-
Þorsteinn Antonsson:
LA USNIN
(Smásaga)
Af mikilli varfærni brá hann
fingrunum á böndin öðru hverju,
hnúturinn var ofan á úlnlið þeirr-
ar handarinnar, sem innar var,
hann komst ekki að honum,
heldur reyndi i staðinn að draga
úr hnútnum og liðka böndin. En
hann var of máttfarinn. Hann
mátti ekkert á sig reyna, þá fór
hjartað að hamast i brjósti hans
og hann náði ekki andanum.
Þegar hann hafði gefizt upp við
böndin, tók hann að reyna að
koma fótunum upp á skörina.
Hann var sokkinn að hnjám i
myrkan svelginn og hann myndi
varla ná að tylla nema tánum á
pallinn, þótt hann glennti sundur
fæturnar einsog hann gat og væri
fær um að lyfta þeim. Hið siðasta
var örðugast. Hann skaut út
rassinum til að halda jafnvægi,
glennti út fæturna og kreppti
hnén. öndunin stöðvaðist og hann
létfæturna siga. Löng stund leið,
siðan reyndi hann aftur, var, sem
snöggvast, likur kónguló, sem
hangir i þræði sinum neðan i trjá-
grein, en með sömu afleiðingu.
Og nú leið yfir hann.
1 holtinu ofan við gálgann
vöppuðu hrafnar. Sólin var að
setjast. Þegar hannrankaði við
sér, var honum óglatt. Nú er
þessulokið, hugsaði hann. Ef ég
æli, kafna ég örugglega. Hann
reyndi að anda reglulega. Og þó
um fram allt að hugsa ekki um
sjálfan sig, reyndi að vinsa úr þvi,
sem hann sá, og einbeita sér.
Ekki alltaf að vera að hugsa um
sjálfan sig, en það var ein þeirra
reglna, sem giltu i þorpinu og
hann hafði verið undanþeginn um
langa hrið; nú reyndi hann að
vera eins og þorpsbúi. Hvað sé
ég? hugsaði hann. Þarna er
stúlka að gefa hænsnum, þarna
menn að járna hest. Þarna kona
að tala við aðra yfir grindverk. A
nokkrum stöðum rauk úr
strompi. Þarna hittast maður og
kona, hugsaði hann og ákvað að
fylgjast með þeim. Þau ganga inn
götuna (harðtroðna, meðsorprás
um hana miðja) hverfa fyrir
hom. Nokkur stund liður, svo
koma þau i ljós aftur á hliðargötu,
hverfa, koma i ljós. Hann fylgist
með þeim inn þriðju götuna,
það þó ekki nema af útlitinu og
var feiminn við það. Og af þvi að
hann var að hugsa um þessa gráu
fugla og nóttin nálgaðist, þá komu
honum i huga hrafnar, og þar
með eftirlitsmaðurinn.
Um miönætti myndi hann koma
og taka náina ofan úr gálganum,
það var venja, vegna hrafnsins. I
særingunum var mikið fjallað um
þann fláráða fugl.
—o—
Hann hafði átt hvftan hrafn og
til þess urðu afbrigði hans rakin.
Hann mundi drenginn og dreng-
urinn var hann og drengurinn
haföi átt hrafninn. Hann hafði
búið i þorpinu þá. Hann hafði
reikað um holt og móa, eins og
önnur börn. En oftast lengra,
oftast út á skjön við hópinn.
Stundum orðið seinni hinum heim
aftur. Svo margt var að skoða.
Eitthvert sinn hafði hann verið að
prila i klettum, og þá rekizt á
fuglinn. Hann þekkti hann ekki,
hvitan, hálfstálpaðan og
alfiöraðan en ófleygan. Eftir
hlaup upp og ofan holtiö, hafði
hann náð fuglinum, og hann hafði
haft hann með sér heim. 1 fyrstu
þekkti hann engan. Drengurinn
setti fuglinn i kassa og gaf honum
að éta, og svo, dag einn, krunkaði
fuglinn, og þá var ekki um að
villast. „Hvitur hrafn!” sagði
fólkið og það lagði út af þessu á
ýmsa vegu. Sumir spáðu gæfu,
aðrir ógæfu, og þeir voru fleiri.
Honum var ráðlagt að sleppa
fuglinum eða drepa hann. En
drengurinn átti hrafninn lengi og
kenndi honum kúnstir. Svo fót-
brotnaði faðir hans , bann var á
leið i vinnu i björtu og á jafn-
sléttu. Fuglinum var kennt um.
„Bezt að eiga ekkert á hættu,”
hafði faðir hans sagt. Og dreng-
urinn átti tveggja kosta völ. Hann
fór með fuglinn upp i holtin,
þaðan varö ekki séð til þorspins,
og sleppti honum. Fuglinn kom
tvivegis aftur til þorspsins, og
fólkið stuggaði honum burtu.
Undir vetur fannst hviti
hrafninn dauður. Talið var, að
aðrir hrafnar hefðu drepið hann.
Frá þerri stundu tók drengurinn
að likja sjálfum sér við fuglinn,
sérstaklega við mótlæti, og gagn-
um torgið, eins og oftar. í það
sinn greip hann upp orð úr ræðu
manns, sem þar talaði, og skildi,
að maðurinn var að tala um
hrafna. Maðurinn notaði orðið
„blængur” aftur og enn, og
ungiingurinn fann á sér merkingu
þess, án þess að skilja sam-
hengið. Upp frá þvi varð honum
tiðförult á torgið að hlusta á þá
menn sem þar töluðu, þrátt fyrir
að fólk virti honum það til vansa.
Óheimilt ar að halda uppi sam-
ræðum við ræðumenn nema á
sérstakri mállýzku, sem var svo
orðfá, að hún gaf engum tækifæri
til hugmyndaskipta heldur aðeins
þjálfunar i vanabundinni um
gengni við þetta menn, hvað þá,
að menn settust við fótskör
þeirra til að nema málið, sem
þeir sjálfir töluðu. Tilefni banns-
ins var málvernd þorspbúa og
meirihlutavilji og lög, að
vitundarstig manna yxi ekki um-
fram greind, enda sáu allir þær
hættur, sem i þvi eru fólgnar að
. fólk tæki að hugsa hugsanir, sem
það skildi ekki sjálft. Eftirlitið sá
um, að velsæmis væri gætt, og
það stuggaði honum oftsinnis
burt, því að hann gerðist svo
laginn við að beita hinni
heimiluðu mállýzku, að hann náði
að gefa til kynna nýjar hugsanir
með henni, óljósar og með þviliku
orðahröngli, að það vakti undrun
eða jafnvel ótta ræðumanna og
ekki önnur viðbrögð, nema
svipbrigði, en þar með tortryggni
eftirlitsins, sem ekki gat
bakþankalaustgreinti milli hvort
tiltal hans féll innan eða utan við
settar venjur. Og varð af þessu
enn sérlegri i háttum. Hann tók
að hafa upp eftir hinum, sem voru
komnir áleiðis með að verða utan
veltu, pat og þras og lýkti eftir
lyndiseinkunn þeirra, fúllyndi eða
óhöflegri glaðværð, en það var
hinum að likindum geðslag, óhjá-
kvæmilega, sem leiddi af innra
ástandi, var honum aðferð. Hann
sóttist nefnilega visvitandi eftir
að fullkomna utanveltuásig-
komulag, sem hafði með árunum
orðið eiginlegt, og beinlinis vænti
þess að verða settur i að ráða
særingar og þar með geta kynnt
sér þá kynngi, sem hröfnum
uöu að þvi, þeim mun firrtari
urðu þeir skilningi á máli þorps-
búa, þvi nær sem þeir komust að
ákveðinni niðurstöðu við athug-
anir sinar, þeim mun óliklegra
varð að nokkur skildi hana annar
en athugandinn.
Timi skipaði mikið rúm f þess-
um kvæðum, að þeirri niðurstöðu
hafði maðurinn I gálganum
komizt. Og það var ekki þess-
konar timi, sem þorpsbúum var
kunnasturog likja mætti við hvel,
sem snerust innan I öðrum, allt
frá hinum smágerðu þarfanna til
hinna stærri dags og nætur og
hins enn þá umfangsmeira
ársins, er ævinlega var sem nýtt
og þó hið sama að loknum fullum
snúningi um sjálft sig. Timi þess-
ara kvæða leið. Stund, sem var
liðin, kom aldrei aftur, likt og til-
brigðahæfnin væri frumeiginleiki
hans. Þótt tlðarheitin væru hin
sömu, dagur, nótt, sólarhringur,
ár, var lika sá munur á, hvað
spannst fram af öðru, samhang-
andi og markvisst. Likt og i sögu.
Sú var lika hin óviðráðanlega
freisting allra meginpersóna
kvæðanna — en þau fjölluðu um
fólk öðrum þræði — að leita
meiningar eða sögu. Sumar
þeirra, þær, sem mest var af
látið, sköpuðu sjálfar söguna, þær
framkvæmdu verk, sem höfðu
áhrif, en oft héldu áfram að verka
um langt skeið, stundum voru þau
áhrif, sem þesslags verkum
fylgdu glundroðakennd, blæbrigði
á tvistringi til allra átta, og þá
nefndist persónan, sem vakti þau,
hetja, ella voru áhrifin I sam-
ræmi innbyrðis og við önnur at-
vik, og þá var áhrifamaðurinn
kallaður vitmaður eða spakur. I
sumum kvæðanna var getið
manna, sem gengu enn lengra
þessum og héldu þvi fram, að
sjálfur timi kvæðanna væri
áhrifavaldur: sumir sögðu, að
hann hegðaði sér eins og hetja,
aðrir, eins óg spekingur þeir
deildu á hina. Með þessum
siðastnefndu hélt maðurinn i
rimmum þeirra við hinar mann-
gerðirnar tvær, þvi að hann æskti
þess stöðugt að lifa i heimi án or-