Fréttablaðið - 18.11.2005, Blaðsíða 32

18. nóvember 2005 FÖSTUDAGUR32
Hugmyndir að skemmtilegum jólagjöfum
frá NEXT
fylgja Fréttablaðinu á morgun
FRELSI
Mér er efst í huga hve áhorfendur
hafa tekið leiksýningu minni, Jóns
Páls Eyjólfssonar leikstjóra og hinna
listamannanna vel en Frelsi var
frumsýnt á Smíðaverkstæði Þjóð-
leikhússins 28. október síðastliðinn.
Aðsóknin er mjög góð og áhorfendur
frá unglingsaldri og upp úr eru djúpt
snortnir af því hvað leikritið sýnir
raunsæja mynd af samtímanum.
Það er merkilegt hve margir tjá sig
í umræðum eftir sýningar og hve
mörg ungmenni í áhorfendahópnum
telja að atburðir verksins gætu gerst
á Íslandi. Þau telja að ekki sé hlustað
á ungt fólk og þau telja líka að brotin
heimili leynist víða undir fáguðu yfir-
borði. Líkindin við óeirðir ungs fólks
í Frakklandi og víðar eru vísbending
um að þau hafi rétt fyrir sér.
YFIRGANGUR
Mér er mjög ofarlega í huga að æ
fleiri tjá sig um spillingu, yfirgang og
geðþóttaákvarðanir ríkisvaldsins. Æ
fleiri tjá sig um að minnihlutahópar
eigi sér ekki rödd þar sem stjórn-
völd eru of upptekin af peningum,
gróða, kaupum og sölu og af því
að skammta sjálfum sér laun. Æ
fleirum blöskrar yfirgangur ríkisvalds
sem ákveður að skera sundur
náttúru landins með gríðarlegum
virkjunarframkvæmdum; sem beitir
lögreglunni gegn mótmælendum
með aðferðum sem eru alvarlegar
og hlægilegar í senn; sem ákveður
upp á sitt eindæmi að taka ábyrgð á
innrás Bandaríkjanna í Írak.
KLÁMVÆÐING
Ég hef miklar áhyggjur af klámvæð-
ingunni sem leitast við að drekkja
árangri jafnréttisbaráttunnar, þurrkar
burt sjálfsvirðingu unga fólksins
okkar, ýtir undir mannfyrirlitningu, er
gróðrastía fyrir kynferðislegt ofbeldi
og leggur línurnar fyrir ofbeldi í
ýmsum myndum. Klámvæðingin
birtist í athöfnum, klæðaburði og
fasi og málfari sem leitast við að
ómerkja falleg orð og táknræn um
fagrar athafnir ástarinnar.
JÓLIN
Núna hlakka ég til jólanna á hverjum
degi. Ég hlakka til að undirbúa
jólin með fjölskyldu og vinum;
búa til jólakort og jólaskraut, baka
smákökur, hlusta á fallega tónlist og
hafa kveikt á kertum. Ég hlakka til að
hlusta á dóttur mína spila á jólatón-
leikum. Ég nýt þess að ganga úti í
snjónum í tunglsljósinu á stjörnu-
björtu síðdegi og mér finnst gott að
vera byrjuð að lesa jólabækurnar.
EFST Í HUGA
HRUNDAR ÓLAFSDÓTTUR
LEIKSKÁLDS
Óttar Guðmundsson geðlæknir send-
ir mér tóninn í Fréttablaðinu í gær
vegna orða minna um hörku íslenskra
yfirvalda í garð þess fólks sem óskað
hefur leiðréttingar á kyni. Þótt svör
hans ættu vart að vera svaraverð,
langar mig samt til að gera athuga-
semdir við orð hans.
Óttar heldur því fram að hér á
landi sé farið eftir sömu reglum og
gilda í Svíþjóð og Danmörku. Ég
ætla ekki að svara fyrir Danmörku,
en svar Óttars er ekki í samræmi við
sænsku reglurnar. Lögin um „Fast-
ställelse av könstillhörighet“ nr.
119/1972 í Svíþjóð eru lög, vissulega
barn síns tíma og löngu úrelt, en lög
samt. Á Íslandi gilda engin lög um
þessi mál. Finnar settu lög um þessi
mál um 1996 og fóru þá eftir sænsku
lögunum að verulegu leyti, en end-
urskoðuðu lögin árið 2003 og eru nú
með bestu löggjöf um þessi mál á
Norðurlöndunum að mati fólks sem
ég ræddi við á dögunum.
Í Svíþjóð áttu rétt á að leita annað
ef trúnaðarbrestur verður á milli
þín og læknisins sem rannsakar þig
eða ef þér er hafnað af lækninum. Í
Svíþjóð er það ekki læknirinn sem
kveður upp endanlegan úrskurð um
hæfi fólks til að gangast undir aðgerð
til leiðréttingar á kyni, heldur er það
„Rättsliga rådet“ hjá Socialstyrelsen.
Sú aðferð er að vísu mjög svo niður-
lægjandi fyrir þá persónu sem sótt
hefur um að komast í aðgerð, enda
vinnur „Rättsliga rådet“ eftir sömu
vinnureglum og gilda almennt fyrir
fjölskipuðum dómi með dómsforseta
og sérhæfða meðdómendur. Í Svíþjóð
getur „Rättsliga rådet“ gefið út þrjá
mismunandi úrskurði við umsóknum
um aðgerð:
1. Gefið leyfi til breytingar á nafni
og kennitölu ásamt aðgerð til leið-
réttingar á kyni.
2. Gefið leyfi til breytinga á nafni, en
frestað ákvörðun að öðru leyti í
eitt ár eða lengur.
3. Hafnað umsókn.
Á Íslandi eru til tvær leiðir, já eða
nei, þar sem aðaláherslan virðist vera
á seinni leiðina. Að auki sýnist mér
sem ekkert sé gert til að bæta félags-
lega þátttöku þessa fólks á Íslandi til
að tryggja sem bestan árangur eftir
aðgerð. Þó get ég engu haldið fram
um það, enda einungis tvær mann-
eskjur sem hafa lokið aðgerð hér á
landi.
Aðili sem ég kannast við og flúði
land eftir að hafa verið hafnað af Ótt-
ari Guðmundssyni, fór í aðgerð vest-
anhafs og kann honum ekki fagra
söguna. Hann bendir meðal annars
á að hann hafi verið talinn of gamall
til að sækja um aðgerð og var það
meðal annars notað gegn honum. Þó
var hann langt undir þrítugu þegar
hann sótti um aðgerð hér heima.
Með þessu falla úr gildi orð Óttars
um að einstaklingurinn þurfi að hafa
náð ákveðnum aldri og þroska. Þessi
sami aðili benti mér einnig á að sami
geðlæknir hefði lýst því yfir við sig
að hann hefði aldrei sleppt mér í gegn
hefði ég sótt um aðgerð hjá honum.
Þetta er enn eitt dæmið um mismun-
andi reglur í Svíþjóð og Íslandi því
mig grunar að á Íslandi gildi engar
ákveðnar reglur, einungis geðþótta-
ákvarðanir.
Ekki hafa allir einstaklingar
sem sótt hafa um aðgerð, treyst sér
til að flýja land og sækja um aðgerð
erlendis. Þetta fólk þjáist hér heima
og á sér enga ósk heitari en að komast
í aðgerð, en á sér engan málsvara. Þó
er í minnst tveimur tilfellum um að
ræða fólk sem lifir algjörlega í sínu
óskaða kynhlutverki, hefur gert lengi
og mun aldrei geta snúið til baka í
hlutverk karlmannsins. Að hafna
þessum manneskjum er brot á mann-
réttindum.
Þá langar mig til að benda á að ég
veit nokkur dæmi þess að fólk sem
var hafnað um aðgerð til leiðrétt-
ingar á kyni svipti sig lífi í kjölfarið.
Eru til dæmi þessa á Íslandi? Ég bara
spyr.
Þá skrifaði Dr. Ove Bodlund við
Universitetssjúkrahúsið í Umeå dokt-
orsritgerð árið 1995 þar sem kom
fram að einungis einn aðili af tuttugu
sem hann hafði rannsakað, hlaut
verri lífsgæði eftir aðgerð en fyrir.
Á virkilega að láta þessa nítján líða
fyrir þennan eina?
Flest lönd Norðvestur-Evrópu
hafa sett reglur um aðgerðir til
leiðréttingar á kyni. Einustu undan-
tekningarnar eru Írland og Ísland. Á
Írlandi eru aðgerðir enn bannaðar, en
stendur þó til bóta. Þá verður Ísland
eitt eftir án raunhæfra reglna, nema
auðvitað ef Alþingi tekur af skarið og
bætir úr þeim lagaskorti sem ríkir á
þessu sviði hér á landi.
Með þessum orðum vísa ég orðum
Óttars Guðmundssonar um órétt-
mæta sleggjudóma mína aftur heim
til föðurhúsanna.
Höfundur er vélfræðingur.
Athugasemd við orð Óttars Guðmundssonar
Val okkar í neyslusamfélaginu
hefur mikil áhrif á umhverfi
okkar. Áhrifanna gætir ekki ein-
ungis í okkar nánasta umhverfi,
heldur höfum við talsverð áhrif
langt út fyrir landsteinana.
Hnattvæðingin hefur þau áhrif
að við höfum aðgang að varn-
ingi sem við kunnum ekki deili
á hvað varðar framleiðsluferli,
aðbúnað starfsfólks, mengun af
völdum framleiðslu eða hversu
langar vegalengdir varan hefur
verið flutt áður en hún hafnar í
okkar höndum. Afleiðingin er
sú að við erum ekki meðvituð
um það hver „umhverfiskostn-
aður“ vörunnar er í raun.
Nú nálgast hátíð ljóss og
friðar í menningu okkar Vest-
urlandabúa með tilheyrandi áti.
Undirbúningnum fylgja stór-
innkaup á matvöru, gjafavöru
og ýmiss konar skrauti sem til-
heyra þykir hátíðunum. Álagið
eykst á þá sem veita heimilun-
um forstöðu, tími til samveru og
gæðastunda minnkar hröðum
skrefum er nær dregur jólum.
Þetta skellur á í okkar myrk-
asta mánuði, þeim árstíma sem
við þyrftum einna helst að for-
gangsraða og skynja það að við
höfum eitthvað um lífsstílinn að
segja.
Jólastressið og ruslið sem
hátíðunum fylgir hafa verið
umkvörtunarefni, en það er nei-
kvæða hliðin á hátíðahöldunum.
Við getum minnkað álagið með
því að spyrja okkur þeirrar
krefjandi spurningar hvort þörf
sé á öllu þessu? Hugsanlega má
draga úr útgjöldum, þeytingi og
streitu við öflun „nauðsynjanna“
með meðvitaðra vali á matvæl-
um, gjafavöru og fylgihlutum.
Nei takk! Sama og þegið gæti
verið svarið við stöðugu áreiti
öflugrar markaðssetningar
misnauðsynlegrar vöru.
Ábatinn af meðvituðu vali
dregur úr neyslu með aukn-
um gæðum samverustunda á
aðventunni. Samverustundirn-
ar yrðu fleiri á kostnað þess að
þeytast um borg og bæ í leit að
„hlutnum“. Inntak staðardag-
skrárinnar sem hljóðar svo upp
á enskuna „Think global − act
local“ á hér vel við, enda hand-
hægast að stuðla að bættu hnatt-
rænu umhverfi með aðgerðum í
heimabyggð og meðvitaðri dag-
legri neyslu.
Umhverfismál eru heilbrigð-
ismál. Umhverfismál hafa áhrif
á heilsu okkar, jafnt líkamlega
sem andlega. Nú nálgast sú
hátíð sem einna mest reynir
á andlega heilsu landsmanna.
Áður óttuðust menn það að fara
í jólaköttinn ef þeir fengu ekki
nýja flík fyrir jólin. Í dag er það
öllu heldur stressið sem vofir
yfir. Einkunnarorðunum hærra
– hraðar – meira mætti gjarnan
skipta út fyrir vandaðra – holl-
ara – betra.
Meðvitað val á því sem endar
á jólaborðinu, í jólapakkanum
og gagnrýnin hugsun með virð-
ingu fyrir umhverfinu og okkur
sjálfum gæti leitt til afslapp-
aðri og innihaldsríkari sam-
veru. Ávinningurinn yrði betra
umhverfi, minni mengun, minna
af rusli og fallegri jól.
Hið einfalda lögmál hönnun-
ar „Minna er meira“ á hér einn-
ig við, og er ágætis leiðarljós við
hönnun jólanna í ár.
Höfundur er landslagsarkitekt
hjá Umhverfissviði Reykjavíkur-
borgar.
Vandaðra – hollara
– betra
UMRÆÐAN
LEIÐRÉTTINGAR Á
KYNI
ANNA KRISTJÁNSDÓTTIR
UMRÆÐAN
VITUNDARVAKNING
UMHVERFISSVIÐS
REYKJAVÍKURBORGAR
MARGRÉT SIGURÐARDÓTTIR