Tíminn - 23.01.1977, Blaðsíða 18

18
Sunnudagur 23. janúar 1977.
menn og málefni
í tilefni af ritgerð
Þórs Whitehead
um herstöðvamólin
Hermann Jónasson.
Ritgerð Þórs
Whitehead
1 siöasta árgangi Skimis birtist
ritgerö eftir Þór Whitehead, sem
hann nefnir LýBveldi og herstööv-
ar 1941-1946. Aöallega fjallar rit-
geröin um gang herstöövamál-
anna á árunum 1945-1946, sem
segja má, aö hefjist meö form-
legri beiöni Bandarikjastjórnar
um herstöövaleigu til lengri tima,
sem erborinfram l.október 1945,
en lýkur meö Keflavikursamn-
ingnum svonefnda I september
1946. A þessum tima sat svokölluö
nýsköpunarstjórn aö völdum, þ.e.
stjórn Sjálfstæöisflokksins, Al-
þýöuflokksins og Sósialista-
flokksins.
Þór Whitehead byggir aöalfrá-
sögn sina á skýrslum, sem banda-
riski sendiherrann, Louis G.
Dreyfus, sendi stjórn sinni og
fjallar einkum um viöræöur hans
viö islenzka stjórnmálamenn.
Vafalaust er sitthvaö rétt i þess-
um skýrslum Dreyfus, en aö dómi
þeirra, sem fylgdust meö málum
á þessum tima, veröur hann þó
ekki talinn áreiöanlegt vitni. T.d.
má fullyröa, aö nær allt af þvi,
sem hann þykist hafa eftir Her-
manni Jónassyni, getur ekki staö-
izt. Þaö hlýtur aö vera sprottiö af
misskilningi eöa ágizkunum,
byggöum á ótraustum heimild-
um. Þannig má fullyröa, aö Her-
mann hefur aldrei sagt i nóvem-
ber 1945, aö ekkert væri þvi til
fyrirstööu aö semja um leigu á
herstöövum til 5-15 ára, og „spáö
þvieins og Ólafur Thors, aöleigu-
samningurinn framlengdist sjálf-
krafa aö óbreyttu heimsástandi.”
Þeir, sem höföu nánast samstarf
viö Hermann Jónasson á þessum
tima, vita, aö þetta getur ekki
staöizt.
Asama hátt beraö efa sitthvaö,
sem haft er eftir þeim Jónasi
Jónssyni og Vilhjálmi Þór. Þeir
höföu þó vissa sérstööu. Jónas
Jónsson var á þessum tima orö-
inn fylgjandi nánu samstarfi viö
Bandarikin og fór ódult meö i
ræöu og riti. Hann var þá hættur
aö mæta á fundum i þingflokki og
miöstjórn Framsóknarflokksins.
Vilhjálmur Þór fór ekki heldur
dult meö þaö, aö hann vildi náiö
samstarf Islands og Bandarikj-
anna. Hvorugur þeirra var á
þessum tima talsmaöur fyrir
Framsóknarflokkinn I umrædd-
um viöræöum.
Þar sem Þór Whitehead styðst
aðallega við þessa einu heimild i
frásögn sinni, gefur hún hvorki
tæmandiyfirliteöa rétta mynd af
þeim sögulegu atburöum, sem
geröust á þessum tima og þó
einkum mánuöina október og
nóvember 1945. Hins vegar er aö
þvi leyti fengur aö henni, að hún
lýsir þvi vel hve vafasamar og
rangar leyniskýrslur geta oftver-
ið. Vegna þess aö ritgerö Þórs
Whitehead lýsir þessum atburö-
um engan veginn tæmandi, þykir
ekki úr vegi að rifja hér upp
nokkra höfuöþætti þeirra.
AAálaleitan
Bandaríkjanna
Þaö haföi legiö i loftinu um
skeiö, en gerðistfyrst formlega 1.
október 1945, aö Bandarikin báru
fram þær óskir viö islenzku rikis-
stjórnina, aö 'hún fengi leigöar
herbækistöövar i Hvalfiröi, i
Fossvogi og hjá Keflavik til langs
tima. Aöur haföi Ólafur Thors
forsætisráöherra tilkynnt Banda-
rikjastjórn, aö slik krafa væri
„ótlmabær”, aö þvi er Þór White-
head segir. Hann segir ennfrem-
ur, aö Ólafi hafi gramizt, aö
Bandarikjastjórn skyldi viröa
þessa óskhans aö vettugi, „eink-
um þar sem ekkert mælti gegn
framhaldandi hersetu, án samn-
inga.” Nýsköpunarstjórnin var
ósammála um framtiöarstefnuna
og þvi viröist hafa veriö innan
hennar þegjandi samkomulag um
aö ýta ekki á eftir brottför hers-
ins, þótt hann ætti aö vera á för-
um samkvæmt herverndar-
samningnum 1941. Stjórnin gat
sem sagt sætt sig viö „áfram-
haldandi hersetu án samninga”,
a.m.k. um hrið.
Fyrstu viöbrögö stjórnarinnar
voru þau, aö fara sem leynilegast
með herstöövabeiöni Bandarikj-
anna. Haldinn var lokaöur þing-
fundur um máliö, og sett á
laggirnar tólf manna nefnd, þar
sem hver flokkur átti þrjá full-
trúa. Fulltrúar Framsóknar-
flokksins voru Eysteinn Jónsson,
Hermann Jónasson og Jörundur
Brynjólfsson.
Afstaða Breta
Aður en lengra er haldið, er
ekki ófróölegt að vikja að afstööu
annarra stórvelda, sem hlutu aö
láta sig þetta mál varöa. Fyrst og
fremst höföu íslendingar mikinn
áhuga á aö vita um afstööu Breta,
sem höföu verið óbeinir verndar-
ar þeirra siöustu aldirnar og létu
sig miklu varöa hernaöarleg mál-
efni Norður-Atlantshafsins.
Bandariska stjórnin lét brezku
stjórnina vita fyrirfram um, aö
hún myndi æskja herstööva á ís-
landi til langs tima. Þetta likaöi
Bretum ekki að öllu leyti vel. Um
þetta segir svo i ritgerö Þórs
Whitehead:
„Er Bretar höfðu vegiö og met-
iö aöstæöur, fóru þeir þess á leit
viö Bandarikjastjórn, aö hún léti
sér nægja leigu á herstöðvum til
skamms tima. Félli leigan úr
gildi, er öryggisreglur SÞ kæmu
til framkvæmda. Loks var fariö
fram á, að Bandarikjastjórn
ábyrgöist aö brezki herinn heföi
frjálsan aðgang að íslandi i
styrjöld, sem Bandarikin stæöu
utan viö. Lokamarkmið Breta
meö þessari tillögu liggur i aug-
um uppi. Að herstöövasamningn-
um útrunnum, ætluöu þeir að
beita aöstööu sinni i öryggisráö-
inu til þess aö knýja fram áætlun-
ina um öryggissamning viö Is-
land. Bandarikjastjórn visaöi
málamiölun Breta á bug og sagö-
ist ekkert vilja eiga undir geö-
þótta Sovétrikjanna i SÞ. Afréö
brezka stjórnin þá aö draga sig i
hlé og veita Bandarikjamönnum
engan atbeina.”
Þess verður aö gæta, aö á um-
ræddum tíma voru Sameinuöu
þjóöirnar aöeins hálfs árs gamlar
og þá geröu menn sér miklu
stærri hugmyndir um hlutverk
öryggisráösins en varö I reynd.
Afstaða Rússa
Annaö stórveldi, sem hlaut
einnig aö láta sig herstöövabeiöni
Bandarikjanna varöa, voru
Sovétrikin. Bandarikin tilkynntu
þeim fyrirfram, alveg eins og
Bretlandi, að þau myndu fara
fram á herstöðvar til langs tima
hér á landi. Búast hefði mátt viö,
aö Sovétrikin mótmæltu þessu
kröftuglega, en engar opinberar
heimildir virðast þó finnanlegar
um slikt. Hins vegar má draga
nokkra ályktun af þvi, aö hinn 21.
nóvember 1945 birtist eftirfarandi
frétt i Þjóðviljanum undir stórri
fyrirsögn.
„Moskvuútvarpiö skýröifrá þvi
i gær, aö Arbeiderbladet,. blað
norsku stjórnarinnar, hafi ritað
um kröfu Bandarikjastjórnar um
herstöövar á Islandi. Blaöið seg-
ir, aö Bandaríkjastjórn hafi fariö
þess á leit aö fá hernaöarstöövar
á íslandi, meöal annars stóran
flugvöll 50 km frá Reykjavik.
Þessi tilmæli Bandarikjastjórnar
bera öll einkenni einhliða erindis-
reksturs. Þess vegna er ekki aö
undra, þótt islenzka rikisstjórnin
hafi synjaö um það aö láta
hernaðarstöðvar af hendi viö ein-
stakt stórveldi, en boöizt i þess
stað til að láta öryggisstofnun
hinna sameinuðu þjóöa stöövar I
té, jafnframt þvi, aö tsland fer
þess á leit aö veröa tekið upp i
samtök hinna sameinuöu þjóöa.
Þetta var hyggilegasta svariö
sem Islendingar gátu sent, segir
blaöiö.”
Af fréttinni i Þjóöviljanum
veröur ekki ráöið, hvort Moskvu-
útvarpiö hafi sagt nokkuö um
máliö frá eigin brjósti. Sennilega
hefur það ekki verið, fyrst Þjóö-
viljinn getur ekki um þaö. Al-
gengt er, aö rússneskir fjölmiöl-
ar taki þannig upp umsagnar-
laust ummæli úr erlendum blöö-
um, ef rússnesk stjórnvöld eru
þeim samþykk.
Af þessu viröist ekki fjarri lagi
að draga þá ályktun, aö afstaöa
Rússa hafiekki veriö ólik afstööu
Breta, þ.e. að þeir hafi viljaö
þoka íslandi undir umsjón
öryggisráös Sameinuöu þjóö-
anna, þar sem þeir voru lildegir
til aö veröa áhrifamiklir, eins og
málin stóöu þá.
Þrír kostir
Annað bendir og ekki siöur i
þessa átt. A þessum tima var
mjög náiö samstarf milli rúss-
neska Kommúnistaflokksins og
lslenzka Sósialistaflokksins, þótt
Eysteinn Jónsson.
þetta hafi breytzt á siöari árum.
Þjóöviljinn var hljóöur um þetta
leyti um herstöövamálin, enda
leiddi þaö af leyndinni, sem
stjórnin vildi halda yfir beiöni
Bandarikjanna. Hinn 27. október
gerir Þjóöviljinn þó herstööva-
máliö að umræöuefni i forustu-
grein og segir m.a.:
„Fyrir Island viröast þrir kost-
ir fyrir hendi:
1. að engar herstöövar veröi hér i
framtíðinni.
2. aö öryggisráö „Hinna Samein-
uöu þjóöa” fái hér þá aðstöðu,
sem þvi er talin nauösynleg til
aö tryggja alþjóðaöryggi og
friö.
3. að eitthvert eitt stórveldanna
fái hér hernaöarbækistöövar.
Fyrsta kostinn kjósa allir Is-
lendingar. Þriðja kostinn geta
þeir einir valiö, sem ekki eru Is-
lendingar i raun og sannleika, og
sem auk þess vilja stuöla aö tor-
tryggniog árekstrum meöal þjóð-
anna.
Annan kostinn mundu Is-
lendingar geta sætt sig við.”
Af þessum ummælum Þjóðvilj-
ans veröur vart annaö ráöið, en
að blaðiö sé að undirbúa menn
undir það að sætta sig við „annan
kostinn,” þ.e. aö öryggisráöiö fái
héraöstööu og varnarmál Islands
veröi leyst á þann hátt.
Herseta er böl
Framsóknarflokkurinn var i
stjórnarandstöðu á þessum tima.
Ólafur Thors lét forustumenn
hans fljótlega fá vitneskju um
orðsendingu Bandarlkjanna og
fengu þeir leyfi til aö skýra frá
henni á miðstjórnarfundi, en heit-
iö var fullkominni leynd. Miö-
stjórnarfundurinn var haldinn 4.
október. 1 fundargerðinni segir
svo, eftir aö formaöur flokksins
haföi skýrt frá bandarisku orö-
sendingunni:
„Setti fundarmenn hljóöa viö
þessi tlðindi.
Jón Árnason óskaöi eftir aö
heyra álit þingmanna, sem fyrr
hefóu fengiö vitneskju um máliö
en aörir miöstjórnarmenn.
Hermann Jónasson kvaöst fús
til aö segja sinn hug. Að hafa hér
her frá ööru landi er böl. Og þvi
mun maður neita, meöan maöur
ekki veit þaö meö vissu, aö ekki
sé nema um tvennt aö velja, aö
annaö hvort setjist hér upp aust-
ur- eða vesturveldi.”
Maöur, sem talar þannig á lok-
uöum flokksfundi, er meira en
óliklegur til aö segja skömmu siö-
ar viö bandariska sendiherrann,
aö ekkert væri þvi til fyrirstööu
aö semja um 5-15 ára herstöðva-
leigu, eins og Þór Whitehead seg-
ir aö Dreyfus hafi eftir honum.
Þaö mun lika vera sameiginlegt
álit þeirra, sem þekktu Hermann
Jónasson, að hann heföi veriö
manna óliklegastur til aö segja
annaö viö útlendan sendiherra en
eigin flokksmenn i þröngum hópi.
Bæöi höfundur þessarar greinar
ogaörir, sem hann hefur rætt viö
og umgengust Hermann náiö á
þessum tima, muna ekki annaö
en afstaöa hans hafi jafnan verið
sú á þessum tima, sem felst i
framangreindum orðum hans.
Aðstaða til
bráðabirgða
Hitt kom mönnum yfirleitt
saman um, aö ekki væri hægt að
neita þvi aö ræöa viö Bandaríkin
og mun Eysteinn Jónsson hafa
oröaö þetta viöhorf miöstjórnar-
manna einna gleggst á miö-
stjórnarfundi 30. október, en um
þaö segir svo i fundargeröabók-
inni:
„Eysteinn Jónsson lýsti sinni
persónulegu afstööu til málsins.
Taldi hann, aö ekki myndi veröa
hjá þvi komizt að taka upp viö-
ræður við Bandarikjamenn og þá
með þaö fyrir augum, aö þeim
gæti oröiö veitt aðstaða til bráöa-
birgöa á meöan séö er hversu fer
um alþjóðaöryggi á næstu mán-
uöum.”
Það, sem Eysteinn átti hér viö
meö bráöabirgðasamkomulagi,
laut einkum aö flugvöllunum, þar
sem Islendingar voru ekki viö-
búnir að taka einir viö stjórn
þeirra. Meðal þingmanna flokks-
ins rikti full eining um, að útilok-
aö væri aö gera samning til lengri
tima og verður siöar vikið aö þvi.
Þetta gildir þó ekki um Jónas
Jónsson, sem var hættur aö sækja
flokksfundi.
Misskilningur er þaö hjá Þóri
Whitehead, að Timinn hafi hellt
oliu á eldinn á þessum tlma og
reynt aö gera stjórninni erfitt fyr-
ir. I Timanum rikti þögn um
þetta mál á þessum tima og var
það gert aö beiðni forsætisráö-
herra, sem forustumenn Fram-
sóknarflokksins féllust á. Eina
undantekningin var grein, sem
birtist 12. október vegna trúnað-
arbrots Þjóðviljans. Greinar þær
I Tímanum, sem Þór Whitehead
vitnar til, birtust ekki fyrr en 16.
og 30. nóvember, þegar máliö var
komið á allt annaö stig.
Uppkast Ólafs
Innan stjórnarflokkanna rikti
mikið ósamkomulag um þaö,
hvernig svara ætti orösendingu
Bandarikjanna. Bæöi Sjáifstæðis-
flokkurinn og Alþýöuflokkurinn
munu hafa viljað svara þvf á
svipaöa leiö og Eysteinn Jónsson.
Sóslalistaflokkurinn mun hins
vegar hafa viljað láta svariö
veröa „vingjarnlegt nei,” eins og
komizt er aö oröi I einni fundar-
gerö miðstjórnar Framsóknar-
flokksins. Hins vegar mun Sósial-
istaflokkurinn hafa veriö fús til
viöræöna um aöstööu, sem
öryggisráö Sameinuöu þjóðanna
yröi veitt hér-, sbr. forustugrein
Þjóðviljans frá 27. október, sem
áöur er vitnað til. Ólafur Thors
reyndi aö samrýma þessi óliku
sjónarmiö flokkanna i uppkasti
aö tillögu, sem Framsóknarflokk-
urinn mun hafa fengiö i hendur 2.
nóvember og rædd er á miö-
stjórnarfundi daginn eftir. Efnis-
lega hljóöaði hún á þessa leiö:
„tslenzka rikisstjórnin viöur-
kennir móttöku orösendingar
Bandarikjanna um herbækistööv-
ar á tslandi. Á Alþingi var hinn
24. febrúar siöastliðinn samþykkt
aö leita eftir þvi, aö tsland yrði
tekiö i tölu Sameinuöu þjóöanna.
Rikisstjórnin lætur i ljós ánægju
Framhald á bls. 29.