Fréttablaðið - 10.11.2007, Blaðsíða 22

Íhinni kaldranalegu skáldsögu 1984 lýsti
George Orwell alræð-
isríki, þar sem Sann-
leiksráðuneytið hefur
öll samskipti á sínu
valdi og þeir sem
óhlýðnast eru ofsóttir
af pólitískri lögreglu.
Bandaríkin eru enn stjórnarskrár-
bundið lýðveldi og réttarríki og
fjölmiðlar þar fjölbreyttir og
margir. Engu að síður eru blikur á
lofti um að áróðursaðferðirnar
sem Orwell lýsir séu að skjóta þar
rótum.
Blekkingarbrögðin hafa reynd-
ar þróast mikið síðan Orwell var
uppi. Mörg þeirra voru þróuð í
tengslum við auglýsingar og
markaðssetningu á vörum og
þjónustu en stjórnmálamenn til-
einkuðu sér þau síðar. Meginein-
kenni þessara bragða er að þau
eru föl fyrir peninga. Undir það
síðasta hafa hugræn vísindi lagt
sitt af mörkum við að gera blekk-
ingarbrögðin enn skilvirkari og
búið til farveg fyrir atvinnupólit-
íkusa sem einblína á að „ná
árangri“.
Atvinnupólitíkusarnir eru stoltir
af afrekum sínum og njóta jafnvel
virðingar almennings í Bandaríkj-
unum, sem dáist að árangri sama
hvernig hann fæst. Sú staðreynd
varpar skugga á hugmynd Karls
Popper um hið opna
þjóðfélag, sem er í þá
veru að þótt það sé
ógjörningur að öðlast
tæmandi þekkingu skili
gagnrýnin hugsun
okkur betri skilningi á
veruleikanum.
Popper áttaði sig
ekki á að í lýðræðisleg-
um stjórnmálum skipt-
ir meira máli að afla
sér stuðnings almenn-
ings en að leita sann-
leikans. Á öðrum sviðum, til
dæmis í vísindum og iðnaði, veitir
hinn ytri veruleiki viðnám við til-
raunum til að þröngva ákveðnum
skoðunum á heiminn. Í stjórnmál-
um er aftur á móti auðvelt að ráðs-
kast með skynjun kjósenda, með
þeim afleiðingum að jafnvel í lýð-
ræðisríkjum leiðir pólitísk
umræða ekki til betri skilnings á
veruleikanum.
Ástæðan fyrir því að stjórnmál
lýðræðisins leiða til blekkinga er
sú að stjórnmálamenn vilja ekki
segja satt. Þeir vilja vinna kosn-
ingar og besta leiðin til þess er að
hagræða sannleikanum sér í hag.
Þetta ætti þó ekki að fá okkur til
að varpa hugmyndinni um hið
opna þjóðfélag fyrir róða, heldur
þarf að endurskoða rökin fyrir
henni og festa þau í sessi. Við
þurfum að hafna því sem Popper
gaf sér, að markmið pólitískrar
umræðu sé að skilja veruleikann
betur, og endurskilgreina sann-
leiksleitina sem eitt af skilyrðum
hins opna samfélags. Aðskilnaður
valds, tjáningarfrelsis og frjálsra
kosninga tryggir ekki opið þjóðfé-
lag einn og sér; það krefst þess
líka að við helgum okkur sann-
leiksleitinni.
Kynna þarf til leiks nýjar
grundvallarreglur í pólitískri
umræðu. Þær geta ekki verið
sambærilegar við grundvallar-
reglur vísindanna, eðli málsins
samkvæmt, en ættu að vera í
sama anda; að miða pólitískar
skoðanir við sannleiksleitina.
Stjórnmálamenn virða aðeins
veruleikann, í stað þess að
ráðskast með hann, ef almenning-
ur lætur sannleikann sig varða og
refsar stjórnmálamönnum þegar
þeir fara greinilega með rangt
mál. Almenningur ætti að láta
sannleikann sig varða því blekk-
ingar hafa áhrif á hvernig fólk
ver atkvæði sínu, brengla opin-
bera stefnumótun, draga úr
ábyrgð og grafa undan trausti í
garð lýðræðisins.
Nýliðnir atburðir sýna svo ekki
verður um villst að það getur haft
hörmulegar afleiðingar að draga
upp ranga mynd af veruleikanum.
Viðbrögð Bush-stjórnarinnar við
hryðjuverkaárásunum 11. sept-
ember 2001 – að lýsa yfir stríði á
hendur hryðjuverkum og afgreiða
alla gagnrýni sem föðurlandssvik
– hlaut stuðning almennings.
Afleiðingarnar voru aftur á móti
gagnstæðar við það sem Bush-
stjórnin ætlaði, bæði sér og
Bandaríkjunum.
Vandinn sem við stöndum frammi
fyrir felst í því að greina hvenær
atvinnupólitíkusar eru að draga
upp ranga mynd af veruleikan-
um. Hér hafa fjölmiðlar, framá-
menn í stjórnmálum og mennta-
kerfið mikilvægu hlutverki að
gegna og þurfa að vera á varð-
bergi. Að auki þarf að bólusetja
almenning við hinum ýmsu
lymskubrögðum. Skilvirkustu
blekkingarnar smjúga sér inn í
undirmeðvitundina. Þegar hægt
er að hreyfa við tilfinningum eftir
leiðum sem fara fram hjá meðvit-
undinni er almenningur varnar-
laus. En ef hann er fræddur um
þessi brögð mun hann að öllum
líkindum hafna þeim.
Eitt áhrifamikið bragð – sem
Frank Luntz, einn af hugmynda-
smiðum repúblikana, kveðst hafa
lært af 1984 – felur í sér að snúa
við merkingu orða og um leið
veruleikanum á hvolf. Þannig
segir Fox-fréttastofan að hún sé
„sanngjörn og óhlutdræg“. Karl
Rove og hans nótar beita dylgjum
og ósannindum til að breyta
helstu styrkleikum andstæðinga
þeirra í veikleika. Brigslyrði um
heigulshátt og undirferli hafa til
dæmis orðið tveimur heiðruðum
hermönnum úr Víetnamstríðinu
að falli, Max Cleland öldunga-
deildarþingmanni árið 2002 og
John Kerry árið 2004. Á sama
tíma er dregin upp mynd af Bush
og Dick Cheney varaforseta –
sem komu sér báðir undan her-
þjónustu – sem sönnum föður-
landsvinum.
Annað lymskubragð er yfir-
færsla: að saka andstæðinginn um
fyrirætlanir eða aðferðir sem
ásakandinn sjálfur beitir eða
hefur í hyggju. David Horowitz,
sem ásakar mig fyrir að vera
„Lenín í hinu and-ameríska sams-
æri,“ er til dæmis fyrrverandi
trotskíisti, sem lítur ekki á móth-
erja sína sem andstæðinga til að
rökræða við heldur fjandmenn
sem þarf að mala mélinu smærra.
Það hefur sýnt sig að almenningur
í Bandaríkjunum er merkilega
móttækilegur fyrir hagræðingu
sannleikans, sem setur æ sterkari
svip á pólitíska umræðu í landinu.
Heilu fjölmiðlarnir helga sig enda
því verki, sumir hverjir eru þekkt-
ir.
Engu að síður trúi ég að hægt sé
að bólusetja almenning gagnvart
rangfærslum með því að skapa
tortryggni í garð „nýlensku“ að
hætti Orwell. Efna þarf til átaks
með það að markmiði að bera
kennsl á blekkingarbrögðin – og
benda á þá sem þau nota.
Nú er lag til að hefja það átak.
Bandaríkjamenn eru að vakna af
vondum draumi. Reynsla undan-
genginna ára sýnir – og við hefð-
um átt að vita allan tímann – að
það er ekki hægt að ganga að því
sem vísu að gagnrýnin hugsun
hafi tögl og hagldir í hinni pólit-
ísku umræðu. Til að tryggja það
þurfa kjósendur að virða veruleik-
ann og refsa stjórnmálamönnum
sem segja ósatt eða blekkja á ein-
hvern hátt.
Höfundur er stjórnarformaður
Soros Fund Management og Open
Society Institute. ©Project
Syndicate
Frá Karli Popper til Karls Rove – og aftur til baka
Það er ómögulegt að skilja við-
skiptalífið, alþjóða-
stjórnmál og stjórn-
mál yfirleitt, án þess
að skoða hverjir séu á
leynilegan hátt að
koma sér saman um
að vinna að sínum hagsmunum á
kostnað annarra. Í viðskiptum
heitir þetta „samráð“ og hefur
kostað okkur neytendur gríðar-
legar fjárhæðir. Í pólitík heitir
þetta „samsæri“ og er stórmerki-
legt hugtak.
Er það ekki merkilegt að í dag
er fólk feimið við að tala um
hvernig valdamiklir aðilar gætu
verið að eiga samráð um að hagn-
ast á kostnað annarra? Faðir kap-
ítalismans, Adam Smith, var alls
ófeiminn við að benda á þetta í
ritverki sínu Auðlegð þjóðanna:
„Allt fyrir okkur, og ekkert fyrir
annað fólk, virðist, á hverri öld
heimsins hafa verið hin ógeð-
fellda regla valdhafa mannkyns.“
Bók I, kafli IX og
„Hver sem ímyndar
sér að valdhafar koma
sér sjaldan saman um
hlutina er eins fáfróð-
ur um heiminn og um
umræðuefnið“. Bók I,
kafli VIII.
Orðið samsæris-
kenning hefur svo
sterk áhrif á fólk í dag
að það stöðvar sig jafn-
vel í að hugsa að valda-
menn gætu átt samráð um sína
hagsmuni á kostnað annarra.
Svona sjálfsritskoðun kallaði
George Orwell „Crimestop“ í bók
sinni 1984. Hann lýsir Crimestop
sem því að „hugurinn býr til
blindan blett“ og „losar sig sjálf-
krafa við hugsanir sem eru
óæskilegar fyrir valdhafa“.
Auðvitað fremja valdhafar
samsæri og það er heilbrigð og
ábyrg hegðun allra borgara sem
annt er um samfélag sitt að rann-
saka og ræða um hvaða valdhaf-
ar hafi hugsanlega átt samráð um
sína hagsmuni á kostnað borgar-
anna.
Höfundur er viðskiptafræðinemi.
Klikkhausinn Adam Smith
Undanfarið hefur farið fram mikil
umræða um ástandið á húsnæðismark-
aðnum hérlendis. Leiguverð hefur rokið
upp á síðustu árum og á sama tíma hafa
húsaleigubætur staðið í stað. Þessi
vandi bitnar verulega á námsmönnum,
en námslán fyrir einstakling í leiguhús-
næði eru 94.000 kr. á mánuði, sem er
12.000 krónum lægra en lágmarkslaun á
vinnumarkaði.
Skerðingarhlutfall námslána er tíu prósent og
sárafáir stúdentar fá óskert námslán því nær allir
vinna, í það minnsta á sumrin. Margoft hefur verið
sýnt fram á það að námslánin duga á engan hátt
fyrir framfærslu stúdenta. Lánin hækka örlítið á
hverju ári en á sama tíma hækkar verðlag, og ekki
síst leiguverð. Húsaleiga er einn stærsti útgjalda-
liður stúdenta en námslánakerfið endurspeglar það
á engan hátt. Einstaklingur sem býr í foreldrahús-
um fær fyrir tekjuskerðingu 65.800 krónur í lán á
mánuði og því er gert ráð fyrir því að 28.200 krónur
á mánuði (fyrir skerðingu) dugi fyrir húsaleigu og
uppihaldi þess sem býr einn í leiguhúsnæði. Það er
ljóst að sú upphæð er algjörlega úr takti við
raunveruleikann, þar sem það kostar að minnsta
kosti 35.000 krónur, eftir að húsaleigubætur hafa
verið dregnar frá, að leigja einstaklingsíbúð á
stúdentagörðum Félagsstofnunar stúdenta. Þær
íbúðir eru mun ódýrari en íbúðir á almennum
leigumarkaði þar sem algengt verð á
tveggja herberga íbúð er um og yfir
100.000 krónum.
Stúdentaráð Háskóla Íslands hefur
ítrekað bent á þennan vanda og skorað á
stjórnvöld að bregðast við honum.
Sökum þess hve lánin eru lág neyðast
margir stúdentar til þess að vinna með
skólanum á veturna. Kannanir sýna að
um 65 prósent stúdenta vinna með
skólanum. Þá lækka námslánin auðvitað
enn meira og meiri hætta er á því að
fólk standi sig ekki sem skyldi í náminu
og flosni jafnvel upp úr því. Tvær einfaldar leiðir
eru til þess að leiðrétta þetta ástand. Annars vegar
að hækka námslánin eða að hækka húsaleigubæt-
urnar, sem hafa nánast staðið í stað síðan um þær
voru sett lög fyrir heilum tólf árum. Best væri
auðvitað að gera hvort tveggja, svo stúdentar gætu
notið mannsæmandi kjara.
Í stjórnarsáttmála ríkisstjórnarinnar frá því í vor
kemur fram að endurskoða eigi lög um Lánasjóð
íslenskra námsmanna. Það er von Stúdentaráðs að
sú endurskoðun hefjist sem fyrst og að ríkt samráð
verði haft við hagsmunafélög stúdenta. Einnig
vonar Stúdentaráð að nefnd sem félagsmálaráð-
herra skipaði á dögunum til þess að fara yfir
ástandið á húsnæðismarkaði skili niðurstöðum
sínum fljótt svo hægt verði að bregðast við með
réttum hætti og hækka húsaleigubæturnar duglega.
Höfundur er formaður Stúdentaráðs Háskóla
Íslands.
Að skrimta í leiguíbúð