Fréttablaðið - 23.11.2007, Qupperneq 18

18 23. nóvember 2007 FÖSTUDAGUR
Svona erum við
fréttir og fróðleikur
23
3.
55
5
26
1.
99
9
FRÉTTASKÝRING
SIGRÍÐUR D. GUÐMUNDSD.
sdg@frettabladid.is
HEIMILD: HAGSTOFA ÍSLANDS
Orðið „ráðherra“ hefur
verið bundið í stjórnarskrá
Íslands frá árinu 1904 og eru
elstu heimildir um notkun
orðsins á Íslandi frá árinu
1540. Lagt hefur verið til að
orðinu verði skipt út fyrir
orð sem geti átt við um bæði
kynin þar sem orðið „herra“
sé í þessu samhengi bæði
málfræðilega rangt og tíma-
skekkja.
Þingsályktunartillaga hefur verið
lögð fram á Alþingi um að þörf sé
á nýju starfsheiti fyrir ráðherra.
Steinunn Valdís Óskarsdóttir,
þingmaður Samfylkingarinnar, er
flutningsmaður tillögunnar.
Í greinargerð með tillögunni er
bent á að orðið „ráðherra“ beri
þess merki að æðsta stjórn lands-
ins sé í höndum karla, enda hafi
það verið svo að frá stofnun lýð-
veldisins og fram til ársins 1970
gegndi engin kona embættinu. Þá
bæði stríði það gegn málvitund
Íslendinga að kona sé herra og sé
merkingarlega útilokað, á sama
hátt og karl getur ekki verið frú.
Málið er nú lagt fram í annað
sinn en það hlaut ekki afgreiðslu
þegar það var lagt fram í fyrra
skiptið, á 123. löggjafarþingi árin
1998 til 1999. Flutningsmenn þá
voru Guðný Guðbjörnsdóttir,
Kristín Halldórsdóttir og Svavar
Gestsson.
Elsta heimild 467 ára gömul
Elsta íslenska heimildin um notk-
un orðsins ráðherra nær aftur til
ársins 1540 samkvæmt ritmáls-
skrá Orðabókar Háskóla Íslands.
Í þýðingu Odds Gottskálkssonar
biskups á Nýja testamentinu
segir „Ioseph af Arimathia einn
edlu borinn rad herra.“
Samkvæmt íslenskri orðabók
merkir „ráðherra“: 1. sá sem á
sæti í ríkisstjórn; 2. öldungur í
ráði, ráðgjafi konungs. Sigurður
Líndal lagaprófessor segir orðið
dregið af setu í æðstu ráðum. „Sá
sem sat í konungsráði eða ríkis-
ráði var ráðgjafi eða ráðherra. Í
ríkisráðinu sátu tilteknir aðals-
menn og biskupar. Íslenskir bisk-
upar sátu til dæmis í ríkisráði
Noregs.“
Sigurður segir að orðið ráð-
gjafi hafi áður fyrr verið notað á
Íslandi yfir það sem við köllum
ráðherra. „Mig grunar að þetta
hafi verið arfur frá einveldi kon-
ungs þegar ráðgjafar voru ráð-
gjafar konungs meðan konungur
hafði endanlegt vald.“
Fest í lög 1. febrúar árið 1904
Orðið „ráðherra“ var fest í lög
með stjórnarskrárbreytingunni
sem leiddi til heimastjórnarinn-
ar á Íslandi árið 1904 að sögn
Helga Bernódussonar, skrif-
stofustjóra Alþingis. Stjórnar-
skrárfrumvarp var fyrst lagt
fram á Alþingi árið 1902 þar sem
það var samþykkt og staðfest á
nýju þingi árið 1903. Stjórnar-
skrárbreytingin tók síðan gildi 1.
febrúar árið 1904.
„Í fyrra skiptið sem Alþingi
fjallaði um stjórnarskrárfrum-
varpið, á þinginu árið 1902, var
flutt breytingartillaga við 2.
umræðu í neðri deild. Stjórnar-
skrárnefndin, eða meirihluti
hennar, flutti breytingartillögu
þess efnis að í stað orðsins „ráð-
gjafi“ kæmi „ráðherra Íslands“.
Ráðgjafi var íslenska þýðingin á
danska orðinu „minister“.
Ráðherra frekar en ráðgjafi
Það var Lárus H. Bjarnason,
framsögumaður stjórnarskrár-
nefndarinnar, sem gerði grein
fyrir breytingartillögunni með
þessum orðum: „Orðið ráðherra
er bæði fallegra orð en ráðgjafi
og táknar betur vald hans. Á
meðan konungur var einvaldur
þá var orðið ráðgjafi réttnefni en
eins og valdinu er nú háttað þá á
ráðherranafnið betur við.“
Rök Lárusar fyrir breyting-
unni voru þau að orðið ráðgjafi
ætti ekki lengur við þegar kon-
ungur hefði látið völd sín af
hendi til lýðræðislega kjörinna
fulltrúa og því væri eðlilegra að
breyta orðinu úr „ráðgjafi“ í
„ráðherra“ að sögn Helga. „Það
er þó ljóst að orðið „ráðherra“
hafði verið notað í máli manna og
í blöðum á Íslandi áratugum
saman en það hafði ekki áður
verið notað í lagamáli. Svo þegar
stjórnarskrárbreytingin kemur
til um að Ísland skuli hafa ráð-
gjafa þá breyta þeir orðinu í ráð-
herra.“
Gagnslaust og ástæðulaust
Ekki virðist hafa verið andstaða
við breytingartillögu Lárusar en
framsögumaður minnihluta,
Guðlaugur Guðmundsson, sagði
þó um þær að hann áliti þær
„meinlausar, en gagnslausar og
ástæðulausar“.
Frumvarpið var síðan lagt
aftur fram eftir kosningar árið
1903 og samþykkt óbreytt.
Breyting á stjórnarskránni
Orðið „ráðherra“ kemur alls tut-
tugu sinnum fyrir samanlagt í
þrettán greinum stjórnarskrár-
innar og verði tillagan samþykkt
kallar það á stjórnarskrárbreyt-
ingu. Ekki er stungið upp á nýju
orði í stað „ráðherra“ í þings-
ályktunartillögu Steinunnar Val-
dísar heldur lagt til að leitað
verði eftir tillögum hjá Íslenskri
málnefnd og heimspekideild
Háskóla Íslands til dæmis. Einnig
að fram fari samkeppni um verð-
ugt orð „yfir þessu mikilvæga
embætti þjóðarinnar sem konur
hljóta að gegna í æ ríkari mæli á
komandi árum“.
Ráðherra fallegra en ráðgjafi
> Fjöldi sýningargesta í atvinnuleikhúsum
Leikárið
1995-1996
Leikárið
2005-2006
Þórður Björnsson, kaupmaður í
Sunnubúð, hefur þegar hitt einn
drengjanna sem
rændu verslun hans
á sunnudagsmorgun.
Þórður vill þó ekki
erfa ránið heldur
telur hann vænlegra
að reynt verði að
koma vitinu fyrir
drengina.
Hvers vegna viltu
hitta ræningjana?
„Ég vil bara fyrirgefa
þeim ef þeir iðrast
og segja þeim að þeir séu velkomnir
í verslunina hjá mér svo lengi sem
þeir greiða fyrir vörurnar. Ég held að
ef þessir strákar sjái eftir þessu og
lofi að gera þetta ekki aftur hafi það
mun betri áhrif heldur en að þeir
séu lokaðir inni. Það verða ekki fleiri
afskipti af þessu máli af minni hálfu,
lögreglan sér bara um hitt. Ég var nú
enginn engill sem krakki þótt ég hafi
nú ekki leiðst út í svona.“
Hvað hefur þú hitt marga af ræn-
ingjunum? „Tvær mömmur hafa haft
samband við mig og önnur þeirra
mætti til mín ásamt stráknum. Ég
held að hún hafi tekið miklu meira
nærri sér að litli strákurinn hennar
hafði tekið upp á þessu heldur en
hann.“
SPURT & SVARAÐ
RÁNIÐ Í SUNNUBÚÐ
Velkomnir ef
þeir iðrast
ÞÓRÐUR
BJÖRNSSON
Kaupmaður
SÉÐ FRÁ AUSTURVELLI Dómkirkjan og Alþingishúsið séð frá Austurvelli um aldamótin 1900, um það leyti sem alþingismenn
tókust á um heimastjórn á Íslandi. MYND/SIGFÚS EYMUNDSSON
SIGURÐUR
LÍNDAL
prófessor
HELGI
BERNÓDUSSON
skrifstofustjóri
GUÐLAUGUR
GUÐMUNDSSON
þingmaður
LÁRUS H.
BJARNASON
þingmaður
Góður hundur
á gott skilið
Hunda nammi
(harðfisktöflur)
Hunda bitafiskur
Íslensk framleiðsla
úr úrvals hráefni.
Fæst í Bónus
Hæstiréttur Bandaríkjanna hefur ákveðið
að taka til meðferðar deilur um það hvort
stjórnarskráin banni allar takmarkanir á
byssueign einstaklinga eða hvort hún heim-
ili einungis ríkjum Bandaríkjanna að koma
sér upp vopnuðum varðliðasveitum. Þetta
hefur lengi verið eitt af heitustu deilumál-
um bandarískra stjórnmála.
Hvað eru
byssurnar margar?
Um það bil sextíu
milljónir manna í
Bandaríkjunum eiga
skotvopn, eitt eða fleiri.
Byssa er til á næstum því
helmingi allra bandarískra heimila. Ekki er
vitað hve mörg skotvopn eru í eigu einstakl-
inga í Bandaríkjunum, en alríkislögreglan
FBI telur að þau geti verið um 200 milljónir
talsins. Skotvopn koma oftar við sögu í
ofbeldis- og manndrápsmálum í Bandaríkj-
unum en í nokkru öðru vestrænu ríki.
Hvað segir
stjórnarskráin?
Önnur grein mann-
réttindakafla banda-
rísku stjórnarskrárinnar
hljóðar svo: „Með því
að landvarnalið með
góðu skipulagi er
nauðsynlegt fyrir
öryggi frjálsra
ríkja skal réttur
þjóðar innar til
að eiga og bera
vopn óskertur látinn.“
Skotvopnaeigendur eru öflugur þrýstihópur
í Bandaríkjunum. Þeir telja hverjum manni
nauðsynlegt að eiga byssu til að verja sig.
Byssueign teljist til mannréttinda og eðlilega
séu þau réttindi varin í stjórnarskrá. Aðrir
segja ákvæðið einungis tryggja það að ríki
Bandaríkjanna geti haldið úti vopnuðu
herliði í varnarskyni.
Hvers vegna til Hæstaréttar?
Í höfuðborginni Washington hefur bann
við skotvopnaeign verið í gildi í rúm þrjátíu
ár. Áfrýjunardómstóll komst hins vegar að
þeirri niðurstöðu að þetta bann bryti í bága
við stjórnarskrána. Umfjöllun Hæstaréttar
um málið gæti orðið til þess að byssueign í
Bandaríkjunum verði meðal stærstu kosn-
ingamálanna fyrir þing- og forsetakosningar
næsta haust.
FBL-GREINING: SKOTVOPNAEIGN Í BANDARÍKJUNUM
Hæstiréttur fjallar um rétt til byssueignar