Réttur - 01.07.1974, Blaðsíða 37

tíma, þar sem hver strengur titrar af tilfinningu
með þeim kúguðu og smáðu, en áfellir oft að
sama skapi yfirvöldin. „Yfirmennirnir allra fyrst
óskuðu að drottinn krossfestist." Passíusálmarnir
skapaðir af Hallgrími Péturssyni, skýrðir og skil-
greindir snilldarlega af Halldóri Laxncss:l) verða
kvalastuna og bænaóp þjáðrar, ofurseldrar al-
þýðu.
„Þannig táknar Jesús á nokkurnveginn raun-
liæfu máli alþýðumann 17. aldarinnar frammi
fyrir valdi og réttvísi aldar sinnar, niðurlæging
hans og stegling er niöurlæging og stegling þjóð-
arinnar á þessari öld, sérhvers einstaklings. Jesús
er spegilmyndin af hinum kaghýdda suðurnesja-
manni íslands.“
,.í tárum hans (Jesú) grælur almúginn hlutskipti
sitt, blóð hans táknar kvöl fólksins, í krossfestingu
hans er falin uppgjöf þess gagnvart hinu fjand-
samlega þjóðskipulagi einveldis og aðals, í dauða
hans, dauða þess sjálfs, eygir það lausn sína.“
(„Vettvangur dagsins", bls. 42)
Eins og Jcsús verður í skilgreiningu Halldórs
Laxness á skáldskap Hallgríms Péturssonar tákn-
mynd krossfestrar alþýðu svo markar hann og
í skilgreiningu sinni á guðfræði þcssara alda
máttarvöldum annars heims, þeirn Guði og And-
skotanum bás sent endurspcglun á ríkisvaldi yfir-
stétta á jörðu:
..Drottinn og Andskotinn eru í hugmyndakerfi
17. aldarinnar ekki andstæð nc ósamkynja megin-
rök. heldur bæta þeir hvorn annan upp, starf
þcirra er víxlstarf mcð samkynja undirstöðurök-
um, annar tckur við þar sem hinum slcppir, eins
og framkvæmdavald tekur við af löggjafarvaldi,
böðull af dómara. Drottinn sendir Andskotanum
til eilífðarpyndingar hvern þann þræl sinn sem
ckki kyssir svipuna í auðmýkt, hvern sem til-
raun gerir að rísa gegn vilja hans, svo þannig
væri án Andskota ekkert réttlæti framkvæman-
legt.“ („Vettvangur dagsins" bls. 23)
Þegar þannig er verkum skipt minnir Halldór
á hvað séra Hallgrímur segir um Jesú í upphafi
„Eintals sálarinnar“: „Sannlcga bar hann vorn
sjúkdóm og hlóð á sig vorri angist," og segir síð-
an um þennan Jesú: „Hann er ekki aðeins vopna-
bróðir nianna og fulltrúi, heldur íntynd allrar
baráttu þeirra gcgn ofsa Drottins. Þar scm hinn
rciði Drottinn dómsins, ásamt framkvæntdavaldi
SÍnu, Djöflinum, er spegill og tákn stjórnarfars-
ins, þá er jesúsinn tákn manneðlisins." („Vettv.
dagsins" bls. 41—42)
En þótt þjóðin væri brotin á bak aftur og
frelsisbarátta hennar kæfð, þá lifði samt upp-
reisnarhugurinn í einstaklingum. Og þótt alþýðu-
maður eins og Pétur Jónsson úr Borgarfirði gæti
aðcins túlkað réttláta reiði alþýðu með því að
segja að „það færi betur þeir væru afhöfðaðir
lögmannaskammimar“ og hlyti hýðingu fyrir á
alþingi 1685, þá barst alþýðunni andlegt lið frá
uppreisnarmanni í yfirstétt, þegar Jón biskup
Vídalín helti úr skálum reiði sinnar yfir spillta
yfirstétt landsins á mcrgjaðasta máli tungunnar,
— byltingarfræ það sem sáð var í kristnina í
upphafi vega, brýst alltaf öðru hvoru út í gegn-
um alla trúarkredduna og hræsnina, sem þjónar
og hentar yfirstéttinni.
En þessi alþýða, sem þjáðist þannig undir svipu
yfirstéttarinnar og megnaði ekki sér vöm að
veita, bjargaði íslenskri tungu, þegar yfirstéttin
varð æ danskari. Og hún geymdi í hjarta sér von-
ina um bjartari framtíð og fordæminguna á kúg-
urunum og fól hvort tveggja í æfintýrunum, þar
sem karlssonurinn úr kotinu fær konungsdóttur-
ina að lokum, — í útilegumannasögum þar sem
frjálsir menn byggðu frjósama dali þar snjó ei
festi, — í huldufólkssögum eins og um Þórð á
Þrastastöðum, sem verslaði svo vel við álfakaup-
mann í Höfða, — í draugasögum, sem kváðu
upp dóminn yfir útlendu yfirstéttinni og þýjum
hennar cins og í „Ekkjunni á Álftanesinu". — En
heiftarlegast blossar hatur barðra þræla og solt-
inna í bölbænum og níðvísum til kúgaranna, svo
mögnuðum að sökkt gátu heilum skipum, er
ákvæðaskáld voru að verki.
IV.
Svo aðkrepl er alþýðan andlega og líkamlega,
er bestu menn þjóðarinnar hefja baráttuna gegn
kúguninni í lok átjándu aldar að hún fylgdist
vart með, er Skúli fógeti lætur til skarar skríða
gegn kaupmannavaldinu. „Kreptur þankinn þolir
ekki þetta háa ris.“4) Og sú reynsla fær þrautpínt
fólk til að spyrja sjálft sig: „Getur slíkur djöfull
sem landfógctinn verið íslenskur maður?“ En
kaupmannavaldið skildi hvað í húfi var:
„Þennan djöful þarf að stöðva,
þetta er bylting hrein.“4)