Réttur - 01.01.1983, Síða 50

hags- og atvinnulífið á öllum vesturlönd-
um. Til þess að ná upp áhrifum olíuverð-
hækkunarinnar hefði þjóðarframleiðsla
þurft að aukast um ein 7%. Það tókst ekki
og þó það hefði tekist hefði ekki verið
hægt að selja afurðirnar á mörkuðum
vesturlanda þar sem eftirspurn eftir iðnað-
arvörum minnkaði verulega. Erlendar
skuldir hrannast upp og þjóðfélagið er
komið í svipaða aðstöðu og fyrirtæki, sem
verður að greiða stærri hluta en gott þykir
í afborganir af lánum. Sparnaðinn þarf að
auka og því ekki með launamannasjóð-
um?
Á arðsvonin ein að ráða?
Hverjir eru það sem ráða í íslenskum
fyrirtækjum? Það er að minnsta kosti
nokkuð ljóst hver það er sem hefur mest
völd og áhrif í einkafyrirtækjunum. En í
hlutafélögunum? Þar til annað kemur í
ljós fullyrði ég að þar sé fámennisvald.
Ótrúlega stórt hlutfall af íslenskum hluta-
félögum eru gervihlutafélög. Fjölskyldur
mynda gjarnan hlutafélög um starfsemi
eins fjölskyldumeðlims. Raunverulega
ættu þessi gervihlutafélög að teljast til
einkafyrirtækja. í stærri hlutafélögum hér
á landi má merkja sama raunveruleika og
í stærri hlutafélögum erlendis — fáir
einstaklingar ráða meirihluta hlutafjárins.
Þegar til krítunnar kemur er fámennis-
vald í fyrirtækjarekstri á íslandi. Tiltölu-
lega lítill hópur hefur afgerandi áhrif í
efnahags- og atvinnulífi okkar og stýra
því útfrá hagsmunum sínum. Því er nauð-
synlegt að breyta og gera efnahags- og
atvinnulífið lýðræðislegra. En í þessu felst
einnig spurningin um útfrá hvað sjónar-
miðum ákvarðanirnar eru teknar.
f kapítalískum rekstri er arðsvon það
sem stjórnar ákvarðanatökunni umfram
annað. Gróði er mælikvarðinn á það
hvernig hefur tekist til í kapítalískum
rekstri. Arðsvonin getur sumum verið
hvati til athafna — en það er sterka hliðin.
En arðsvonin er einnig hin veika hlið hins
kapítalíska rekstrarforms — hún tekur
ekki tillit til annarra þarfa og markmiða.
Ef arðsvonin kallar á fækkun mannafla í
rekstri — þá verður það svo án tillits til
annars. Ef arðsvon er í tölvuvæðingu —
þá veltur hún yfir okkur með þeim for-
merkjum einum. Þannig eru ákvarðanir
teknar sem varða lífshlaup okkar sem
einstaklinga og þjóðar.
Margur fullyrðir að lýsingin hér að ofan
sé lýsing á lögmáli efnahagslífsins. Engu
máli skipti hver taki ákvarðanirnar. Eins
og lögmál kapítalismans sé náttúrulög-
mál. Vitaskuld er það röng fullyrðing.
Hinsvegar hefur hún oflitað hugarfar
margra. En sá sem skuggahlið arðsvonar-
innar brennur á sér önnur markmið. Sá
sem stritar langan íslenskan vinnudag á þá
ósk að því linni. Sá sem vinnur í hávaða,
vinnur með hættuleg efni eða í hættulegu
umhverfi, gerir aðrar kröfur en sá sem
hefur arðsvonina eina að leiðarljósi. En
kröfur um betra vinnuumhverfi og inni-
haldsríkara líf ná ekki fram að ganga
nema sjónarmið þeirra sem vandinn
brennur á, fái að ráða ferðinni. Það
verður ekki fyrren valdakerfi efnahags-
og atvinnulífsins hefur tekið þeim grund-
vallarbreytingum, sem hugmyndirnar um
launamannasjóði byggja á.
Skyggnst um
Áður hefur verið frá því sagt að fyrir
einum 30 árum hafi hér á landi farið fram
nokkur umræða um launamannasjóði.
50