Morgunblaðið - 09.02.2006, Page 31

MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 9. FEBRÚAR 2006 31
ER ÉG lít til baka eftir meira en 30
ára starf innan geðlækninga þá er
reynsla mín sú að missir hafi verið lyk-
ilorð í viðtölum við mína viðmælendur.
Margir hafa misst mikið, ástvini (við
dauða eða skilnað), heilsu, æru, at-
vinnu, húsnæði eða land, þjóð, menn-
ingu og tungumál (sbr.
flóttamenn), verið nauðg-
að eða misþyrmt svo
nokkuð sé nefnt.
Þegar ég kem nú heim
eftir 16 ára samfellda
dvöl á Norðurlöndum
mætir mér öðruvísi þjóð-
félag en ég yfirgaf. Marg-
ir eru sem fyrr milli tann-
anna á fólki en opinber
harka og miskunnarleysi
gagnvart einstaklingum
vekur ugg með manni.
Í fjölmiðlum sést t.d. að
margir hafa ekið framhjá
ungri stúlku sem velti bíl sínum uppi á
heiðum, fólki er sagt upp fyr-
irvaralaust vegna „skipulagsbreyt-
inga“ o.s.frv. Í fréttum af slysadeild
sést að þangað leita að meðaltali fimm
manns á dag vegna ofbeldis, en erlend-
ar kannanir sýna að margir leita sér
ekki hjálpar af ýmsum ástæðum. Stór
hluti kynferðisafbrota er t.d. aldrei
kærður.
Þegar ég tók til starfa í Norður-
Noregi fyrir 8 árum fékk ég í hendur
langan biðlista. Sumir höfðu beðið í
meira en hálft ár. Sex fyrstu konurnar
sem ég talaði við höfðu fyrst og fremst
leitað lækna vegna líkamlegra ein-
kenna, en höfðu verið misnotaðar inn-
an fjölskyldunnar. Þær höfðu þó ekki
kært eða rætt um það við lækni sinn,
sem hafði heldur aldrei spurt þær
neins. Veit ég af eigin reynslu frá átt-
unda áratugnum að ástandið hér er
engu betra og fagna ég hugrekki
Thelmu Ásdísardóttur vegna útgáfu
bókar hennar um sínar upplifanir.
Er ég las Mannlíf 1. tbl. 2006 rak
mig í rogastans. Barnalæknir lýsir
þeim raunum og tillitsleysi sem honum
voru sýnd í sorg sinni og váhrifum,
sem m.a. leiðir til nauðungarinnlagnar
á geðdeild og sjálfræðissviptingar.
Hvenær eru menn varnarlausari en í
slíkri aðstöðu? Manneskjan á yfirleitt
„auðveldara“ með að vinna úr tilfinn-
ingum sínum eftir náttúruhamfarir, en
þegar menn, jafnvel ættingjar eða vin-
ir, eru valdir að missinum, sársauk-
anum og vanlíðaninni.
Öryrkjar, aldraðir og geðfatlaðir
hafa lengi átt erfitt með að fá skilning
yfirvalda á vandamálum sínum. Stjórn-
málamenn tala fjálglega um breyt-
ingar, sérlega fyrir kosningar, en hvað
um efndir? Mér skilst af fréttum og
samtölum við fólk hérlendis t.d. gamla
skjólstæðinga mína að margir dveljist
hér á sjúkrahúsum, sem ættu með
réttri umönnun og aðhlynningu að hafa
önnur búsetuúrræði. Margir hafa
hvergi í hús að venda og sofa jafnvel í
stigagöngum fjölbýlishúsa eða í göml-
um bílum.
Nú skilst mér að veita eigi einum og
hálfum milljarði til íbúðabygginga fyrir
þessa hópa. „Steinsteypulausn“ einu
sinni enn. Hér ber að ítreka, að búseta
er að sjálfsögðu úrræði en hvað með
eftirmeðferð, viðhaldsmeðferð? Í Blek-
inge í Svíþjóð á níunda áratug síðustu
aldar þóttust menn geta útskrifað
flesta sjúklinga af geðdeildum til
heimahaganna. Þar var nær ekkert
starfsfólk til að annast og hjálpa þess-
um einstaklingum, sem þó höfðu fengið
eigin íbúð. Samfélagið vildi heldur ekki
hafa þessa „erfiðu“ einstaklinga í bæj-
unum. Niðurstaðan = mörg sjálfsvíg
og mikil vanlíðan. Meðan ofangreindir
hópar berjast í bökkum, veltandi fyrir
sér hverri krónu geysast „nýríklingar“
á ball í London fyrir tugi milljóna og
borga afdönkuðum poppsöngvara
margra ára kennaralaun.
Váhrif
Í maí 1997 birtist eftir mig grein í
Morgunblaðinu um ferð sendinefndar
sérfræðinga í váhrifum til Suður-
Afríku. Mér hefur aldrei þótt áfalla-
streita lýsa nægilega vel því ástandi
sem skapast getur við mikla hættu/
ógn. Orðið „áfallastreituröskun“ sem
ég sá í ofannefndri grein um barna-
lækninn finnst mér bókstaflega rugl-
ingslegt. Á sínum tíma varð ég var við
að áfall í hugum fólks gat táknað allt
frá því að missa af strætó til afleiðinga
flugslyss. Eins og ég sagði í of-
annefndri grein frá 1997:
„Leitaði ég því í orðasmiðju próf.
Halldórs Halldórssonar hins snjalla
orðasmiðs og beiddist hjálpar. Halldór
lagðist undir feld í nokkra daga og ár-
angurinn varð orðið: „váhrif“. Próf.
Halldór segir: Orðið vá er
í til þess að gera gömlum
nýyrðum notað um áföll,
sérstaklega sem verða af
slysum og náttúruham-
förum sbr. vátrygging. Í
samsettum orðum er orð-
ið áhrif stundum stytt í
hrif sbr. hughrif. Váhrif
gæti þannig merkt áhrif,
sem verða af hvers kyns
áföllum s.s. slysum og
náttúruhamförum. Við
váhrif mætti síðan bæta
orðum eins og hjálp eða
meðferð, váhrifahjálp, vá-
hrifameðferð eftir því sem við á hverju
sinni.“
En hvað eru þá váhrif? Öll höfum við
þörf fyrir í bernsku/æsku að finna fyrir
vernd, umhyggju og ást foreldra eða
uppalanda til þess að geta fengið ör-
yggiskennd og góða sjálfsmynd. Ef það
bregst er voðinn vís og barnið verður
auðsæranlegra. Það reynir þá á sinn
barnslega hátt að byggja upp varn-
armúr gegn sársauka. Vá má kalla það
ástand eða aðstæður sem valda því að
einstaklingurinn finnur fyrir varn-
arleysi, finnst sér ógnað líkamlega eða
andlega þannig að hann óttast um líf
sitt, heilsu og fjölskyldu, sjálfstæði sitt,
ærumissi og vinnu. Þetta getur gerst
skyndilega við snjóflóð, húsbruna,
hvers konar slys, rán, líkamsárás,
nauðgun, sifjaspell eða morð svo eitt-
hvað sé nefnt. Einnig getur langvar-
andi líkamlegt eða andlegt ofbeldi, eða
líf í sífelldu óöryggi um líf og heilsu
sína og sinna haft sömu áhrif. Ekki má
heldur gleyma því, að mikill, marg-
víslegur eða síendurtekinn missir get-
ur haft sömu áhrif. Missir ástvinar,
sem verið hefur einstaklingnum allt,
getur kippt fótunum undan þeim, sem
eftir stendur. Vá, þessi hræðilega ógn-
un, getur svo valdið miklum og eyði-
leggjandi váhrifum. Ástæðan er þær
sterku tilfinningar, sem koma í kjölfar
þessarar ógnunar og geta gert ein-
staklingnum ókleift að hugsa, tjá sig,
hegða sér eða framkvæma hluti á
venjulegan hátt. Einstaklingurinn
stendur frammi fyrir vá sem setur allt
hans innra jafnvægi í uppnám. Við höf-
um öll byggt upp varnarhætti gegn
sársauka, eins konar andlega brynju
eða húð. Allt í einu eða eftir ógnun í
langan tíma dugar þessi brynja ekki,
hún brestur jafnvel í mél. Eftir stendur
einstaklingurinn með gapandi sár.
Hjálparleysi, vanmáttarkennd og ofsa-
hræðsla getur gagntekið einstakling-
inn.
Helstu einkenni váhrifa eru tilfinn-
ingarót, aukin tilfinningaleg við-
kvæmni, kvíði, svefntruflanir, mar-
traðir, doði, einbeitingarerfiðleikar,
sektarkennd, endurupplifanir, oft
áhugaleysi og tilfinning um tilgangs-
leysi. Einstaklingurinn reynir að forð-
ast að hugsa um hvað gerst hefur. Lík-
amleg einkenni koma oft fram í lélegri
heilsu. Helst er að vænta einkenna frá
blóðrásarkerfi, meltingarkerfi og
taugakerfi. Þreyta og úthaldsleysi er
algengt. Sálfræðileg einkenni s.s. dep-
urð, aðlögunarerfiðleikar og jafnvel
aukin árásarkennd og bráðlyndi eru al-
geng. Félagsleg einkenni með óhóf-
legri áfengisneyslu og reykingum
ásamt lystartruflunum eru heldur ekki
óþekkt fyrirbæri. Tilhneigingu til ein-
angrunar má einnig oft sjá.
Viðbrögð okkar eru einstaklings-
bundin og einnig tengd aðstæðum og
ástandi hverju sinni. Festist menn í vá-
hrifum má telja það yfirviðbrögð við
óeðlilegum aðstæðum. Sumir, kannski
flestir, ná innra jafnvægi innan nokk-
urra vikna eða mánaða þótt örin hverfi
aldrei. Aðrir komast ekki úr víta-
hringnum og festast í váhrifum. Traust
einstaklingsins á lífinu, umhverfi og
fólki er horfið. Engu er að treysta og
ekkert er unnt að sjá fyrir. Lífið og
umhverfið verður nú hættulegt, jafnvel
fjandsamlegt í huga þessara ein-
staklinga. Allt er vonlaust. Viðkomandi
hengir sig ef til vill í þann fyrsta besta
sem sýnir einhverja hlýju, en sá hinn
sami getur á örstundu orðið hættu-
legur óvinur í huga þess sem festist í
váhrifum. Umhverfið verður gjarnan
annaðhvort svart eða hvítt. Mikil hætta
er á að einstaklingurinn lokist inni til-
finningalega og staðni. Að öðru jöfnu
hefur þetta því meiri áhrif á persónu-
leika og tilfinningaþroska sem ein-
staklingurinn er yngri. Langvarandi
stuðningur fjölskyldu, vina, presta,
lækna og annarra er hér mjög mik-
ilvægur. Komið hefur í ljós í erlendum
rannsóknum að skyndidauði, bílslys og
sjálfsvíg eru algengari meðal fólks með
váhrif en annarra. Standi váhrif yfir
lengur en í eitt ár verða áhrifin á líf
viðkomandi mun meiri en ef þau
standa yfir í skemmri tíma. Tölur um
tíðni váhrifa á Íslandi hef ég ekki, en
erlendar rannsóknir virðast benda til,
að allt að 10% einstaklinga beri merki
um váhrif hverju sinni. Váhrif virðast
algengari meðal kvenna, sem ef til vill
orsakast af ofbeldi og kynferðislegri
misnotkun. Margt er þó órannsakað
enn sem komið er. Af þessu má sjá, að
váhrif eru völd að vanlíðan margra og
hafa mikil áhrif á einstaklinga, fjöl-
skyldur og samfélagið. Verður því að
búa svo um, að einstaklingar sem lenda
í váhrifum fái þá aðstoð og hjálp, sem
þeir þarfnast. Oft er rokið upp til
handa og fóta þegar stórslys verða. Því
miður gleymast svo einstaklingarnir er
nokkrir mánuðir eru liðnir. Ein-
staklingar, sem lenda í „minni“ áföllum
að dómi almennings, gleymast oft al-
veg. Þeirra missir er þó oft engu minni
og váhrifin engu áhrifaminni. Nefna
má líka að váhrif meðal flóttamanna
eru mjög algeng. Erfiðleikar þeirra við
að fá hjálp eru oft miklir þar sem þeir
hafa allt í einu misst land sitt, tungu-
mál og menningu og verða að bjarga
sér illa talandi á nýju máli fyrstu árin.
Hryllilegar myndir hafa þeir líka oft í
bakpokanum.
Váhrif má ekki vanmeta. T.d. minn-
ist ég þyrluflugmanna sem flugu til
þess að bjarga fólki eftir að farþega-
skipið Estonia sökk milli Finnlands og
Svíþjóðar árið 1997. Þeir urðu að velja
fólk sem þeir gátu bjargað í myrkri og
leiðindaveðri og skilja marga eftir í
dauðateygjunum. Fyrst voru þeir
hressir og ánægðir, en ekki leið á löngu
uns þeir, þrautþjálfaðir mennirnir í að
glíma við álag, þurftu að leita hjálpar
vegna erfiðra endurupplifana og mar-
traða. Lögreglumenn, hjúkrunarfólk
og sjúkraflutningamenn eru oft í
hættu. Ósjaldan sjá þeir fólk deyja sem
kannski hefði mátt bjarga og sitja eftir
í vanmætti með sínar tilfinningar.
Meðferð váhrifa er vandasöm og
getur tekið mörg ár. Fyrstu viðbrögð
skipta þó mjög miklu máli. Ein-
staklingurinn verður að finna fyrir ör-
yggi, skilningi og hlýju til þess að geta
haldið áfram. Oft þarf ekki mörg orð
til. Ógætileg orð eða framkoma getur
hins vegar skaðað einstakling í upp-
námi mikið. Ég gleymi ekki gamla
manninum í Stokkhólmi sem beið eftir
skipinu sem flutti farþega, sem á lífi
voru eftir Estonia-slysið. Hann vissi
ekki hvort konan hans hefði verið með
skipinu né hvort hún væri á lífi. Þar
sem hann stóð þarna á hafnarbakk-
anum grátandi í örvinglun og varn-
arlaus, tróðst að honum fréttamaður
og spurði hann í beinni útsendingu til
allrar þjóðarinnar „hvernig líður þér
núna?“ Svipaða hryllingsatburði hef ég
séð í íslenskum fjölmiðlum. Fólk í til-
finningaróti (sjokki) er spurt beint
strax eftir atburðinn þessarar sömu
spurningar. Fólk er varnarlaust eins
og fórnarlamb líkamlegrar nauðgunar.
Hvað er mikilvægast? Framtíðarlíðan
einstaklings eða hnýsni eða forvitni
fréttamanns? (Fyrstir með fréttina?).
Fréttamenn, sérlega í beinni útsend-
ingu, verða að hafa til að bera mann-
kærleika og virðingu fyrir tilfinningum
viðmælandans. Marga hef ég talað við
sem finnst þeim hafa verið tilfinn-
ingalega nauðgað af spyrlum eftir áfall.
Viljum við þetta?
Váhrif – Áfallastreituröskun
Eftir Pál Eiríksson ’Meðferð váhrifa er vanda-söm og getur tekið mörg
ár. Fyrstu viðbrögð skipta
þó mjög miklu máli. ‘
Höfundur er fyrrverandi
yfirlæknir í geðlækningum.
Páll Eiríksson
unnið að því uppbyggingarstarfi sem hér
hefði verið í gangi á undanförnum áratug.
„Við þurfum í fyrsta lagi að tryggja hér
áframhaldandi stöðugleika í efnahagsmál-
um því það er sá grunnur sem við þurfum á
að halda. Hér sé ég fyrir mér og finnst sjálf-
gefið að við sjáum áframhaldandi uppbygg-
ingu þjónustusamfélagsins og margvíslegra
hátæknigreina. Ég tel að í þessum greinum
sé vaxtarbroddur framtíðarinnar sem þarf
að hlúa að,“ sagði Halldór, en tók jafnframt
fram að það þýddi ekki að uppbygging í
hefðbundnum framleiðslugreinum stöðvað-
ist þótt hlutfallslegt vægi þeirra yrði minna.
Framleiðslu- og þjónustugreinar
ekki ósamrýmanlegir kostir
Halldór ræddi sérstaklega um orkumál í
framsögu sinni. Sagði hann heiminn standa
frammi fyrir orkuskorti og verðmæti orku-
linda þjóðarinnar því mikil. „Ýmsar hug-
myndir eru uppi um frekari framkvæmdir
sem of snemmt er að segja til um. Þar eru
tækifæri sem verður að nýta til að tryggja
áframhaldandi hagvöxt. Ef samningar nást
um orkuverð og annað þarf að dreifa þeim
framkvæmdum þannig að þær hafi sem já-
kvæðust áhrif á aðra atvinnustarfsemi og
efnahagslífið í heild,“ sagði Halldór og gerði
arðsemi virkjana því næst að umtalsefni.
„Varðandi arðsemi virkjana er rétt að
hafa það í huga að Búrfellsvirkjun er nánast
afskrifuð til fulls eftir 40 ár en er í betra
ástandi en þá. Eigendur Landsvirkjunar
hafa lagt rúmlega 1 milljarð króna í fjár-
magni á verðlagi í dag inn í fyrirtækið en
eigið fé er yfir 50 milljarðar króna. Þetta
segir ákveðna sögu um arðsemi virkjunar-
framkvæmda hér á landi,“ sagði Halldór og
tók fram að ekki mætti líta á framleiðslu- og
þjónustugreinar sem tvo ósamrýmanlega
kosti enda hefðu mörg af öflugustu há-
tæknifyrirtækjum landsins byggst upp sem
þjónustufyrirtæki fyrir framleiðslugreinar
eins og sjávarútveginn. Hins vegar þyrfti að
búa þannig um hnútana að rekstrarskilyrði
allra atvinnugreinanna væru sem stöðugust
og hagstæðust hverju sinni.
fið er orðið stöðugt og sama
tjórnmálin. Það er ekki sami
ágreiningur um stefnumörkun
rir 20 árum voru menn ósam-
vaða hlutverki ríkisfjármálin
gna í efnahagslífinu. Að það
fuð einhverju máli hvort ríkis-
rekinn með halla eða afgangi.
f er gjörbreytt og ég hygg að
n að þeim þingmönnum sem
ð ríkisfjármálin eigi að gegna
ki í hagstjórn.“
agði að með samstilltu átaki
að umbylta íslensku efnahags-
fi og losa um þá fjötra sem það
ppt í. „Sala á hlut ríkisins í fyr-
samkeppnisrekstri var stórt
til aukins frjálsræðis og fjöl-
íslensku efnahagslífi. Síðastlið-
44 slíkar sölur átt sér stað sem
ríkinu rúmum 141 milljarði
ðlagi í dag. Fé, sem áður var
stri fyrirtækja, hefur verið not-
slu skulda og ýmissa annarra
gra verkefna.“
agði mikilvægt að áfram yrði
ra á Viðskiptaþingi 2006
nir aðilar að
ndinu 2015
silja@mbl.is
Morgunblaðið/Brynjar Gauti
kiptaráð stóð fyrir í gær. Meðal fundarmanna voru Halla Tómasdóttir,
son, fyrrverandi framkvæmdastjóri ráðsins og núverandi forstjóri Sjóvár.
Morgunblaðið/Brynjar Gauti
gerði Halldór Ásgrímsson
herra skýrslu Viðskiptaráðs
mtalsefni og sagðist fagna
agi ráðsins til uppbyggilegr-
og skoðanaskipta um framtíð
ársins 2015 í þjónustusamfélag
af ýmsum toga. Lagði hann
áherslu á að fagna ætti sókn
fólks sem væri af erlendu bergi
brotið til Íslands og vinna að
því með ráðum og dáð að laða
til landsins hæfasta fólkið með
góðu menntakerfi, traustum
innviðum og fyrirtækjum á
heimsmælikvarða. Tók hann
samhliða fram að til lítils væri
að ræða um alþjóðavæðingu ís-
lensks viðskiptalífs ef aðstæður
í landinu kæmu í veg fyrir að
fagfólk geti komið til landsins
með fjölskyldur sínar og sagði
hugmyndir um alþjóðlega skóla
á öllum menntastigum mik-
ilvægar í ljósi þessa.
fangsefni sín með ólíkum hætti.
Breið samstaða milli okkar
allra er til þess fallin að
tryggja að heildin verði alltaf
stærri summu liðanna.“
Ísland verði
þjónustusamfélag
Í erindi sínu gerði Jón Karl
skattalækkanir á fyrirtæki hér-
lendis úr 30% í 18% að umtals-
efni. Sagði hann lækkanirnar
sennilega hafa verið bestu og
árangursríkustu aðgerðir
stjórnvalda í seinni tíð. Sagði
hann mikilvægt að íslensk þjóð
setji sér markmið til framtíðar
og sagði það góða vörðu á
þeirri vegferð að breyta Íslandi
ki stjórnvalda
ti
ðs.