Morgunblaðið - 05.12.2006, Page 19
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 5. DESEMBER 2006 19
ÞEGAR ég settist í Mennta-
skólann á Akureyri haustið 1965
voru þar enn kenn-
arar sem mundu
Matthías Jochumsson
og höfðu haft af hon-
um persónuleg kynni.
Þegar vel lá á þeim
sögðu þeir frá skáld-
inu. Án þess að gera
boð á undan sér hafði
Matthías komið í
heimsókn og þá var
hringt á Sal. Þegar
hér var komið sögu lá
skáldinu lágt rómur,
það tuldraði ofan í
bringuna svo að erfitt
var að greina orðaskil.
En nemendur lögðu
sig fram um að hlusta,
vildu ekki missa af
neinu orði og þessi
stund varð síðan heil-
ög í minningu þeirra.
Ævinlega var gefið frí
11. nóvember á fæð-
ingardegi Matthíasar.
Ég rifja þetta upp
til að bregða ofurlitlu
ljósi á, hvílíkrar virð-
ingar og vináttu
Matthías naut á Ak-
ureyri. Af honum voru
sagðar sögur og þjóð-
sögur sem sýndu ör-
læti hans og spauguðu
með galla hans. En
tónninn var alltaf hlýr,
lýsti væntumþykju og
vináttu. Og svo er auð-
vitað rétt að muna, að margir
fundu til þakklætis við Matthías
fyrir skáldskap hans, sálusorgun
og huggun og vildu láta hann njóta
þess. Svo er um fleiri listamenn og
ekkert einsdæmi að vel sé til
þeirra gert.
Þórarni Björnssyni skólameist-
ara varð tíðrætt um Matthías við
nemendur sína: „ … Hann átti
bæði norræna karlmennsku og
kristinn kærleik: þrek og mildi.
Faðmur hans var hinn víði faðmur
og hlýja hjartans víkkar hugann,“
sagði hann á Sal. Og við annað
tækifæri í spjalli um Victor Hugo
sagði Þórarinn: „Ef ég ætti að
nefna eitthvert íslenskt skáld, sem
helst minnti á hann, þá myndi það
vera Matthías Jochumsson. Það er
sama andagiftin, sama flugið, sama
orðgnóttin, sami flaumurinn sem
manni getur stundum þótt nóg um
en hlýtur þó að hrífa með sér allt
og alla.“
Það er ekkert áhlaupaverk að
lýsa þvílíkum manni. Líka vegna
þess að hann varð fyrir þungum
harmi og ríkri gleði í lífi sínu sem
reyndi á sálarþrek hans.
Upp á sigurhæðir er mikið rit-
verk og hefur höfundurinn, Þórunn
Erla Valdimarsdóttir, unnið þrek-
virki með samningu þess. Ef ein-
ungis er horft til hins ytra er les-
málið 560 bls. Tilvísanir eru á 50
síðum og skrá um heimildir á 34
síðum. Í formála getur Þórunn
Erla þess, að hún eigi mun efn-
ismeira rafrænt safn til sögu
Matthíasar en skilaði sér í ævisög-
una, sem hún vilji gjarna láta
ganga til þeirra sem skoða ýmsar
hliðar skáldprestsins í framtíðinni.
Þetta er vel boðið, um leið og það
skýrir, að hún hefur átt erfitt um
efnisvalið og varð mjög að gá að
sér að ekki teygðist um of úr verk-
inu. En hvað sem því líður er ævi-
saga Matthíasar vel skrifuð bók,
skemmtileg og oft spennandi. En
það væri óhreinskilni ef ég léti það
ekki fylgja með, að mér þótti hún
of þung í hendi og spurði mig oft
við lesturinn, hvers vegna hún
væri ekki í tveimur bindum.
Bókin skiptist í 13 kapítula, þar
sem fylgt er lífsferli Matthíasar og
dregin fram mörg eftirminnileg at-
vik úr ævi hans eins og þegar
Matthías kom með tóman pela til
móður sinnar og hún kvað:
Hefur rekkur hýrlegt fas,
hjartaflekk ei ber hann,
mikið drekkur Matthías,
mömmu þekkur er hann.
Svo að Matthías
hefur drukkið skáld-
skapinn í sig með
móðurmjólkinni og
kemur víða fram
hversu náin þau voru
eins og í Jólum 1891
eða í þessum línum:
Hví skyldi ég yrkja um
önnur fljóð,
en ekkert um þig, ó,
móðir góð.
Frágangur bók-
arinnar er góður og
smekklegur og vel til
alls vandað. Þó hefur
misritast á bls. 105
séra Árni Þór-
arinsson á Staðastað
fyrir Stórahrauni.
Enn fremur dautt
fyrir autt á bls 224,
sem raunar segir sig
sjálft, eins og ég fyrir
eg nokkru neðar.
Rétt upp sett er nið-
urlag dróttkvæðrar
vísu á bls. 226 svona:
…enn em’k hress þó
að hryssur,
hrákadalls und fjalli
– gleðr oft vín
Gunnlaðar
grepp – ok eykir
keppist.
Þá er á bls. 468
mynd af langri fylk-
ingu fólks á leið í kirkjugarðinn á
Akureyri. Þetta er ekki líkfylgd
eins og í bókinni stendur, heldur
er hér verið að minnast 50 ára af-
mælis Möðruvallaskóla hinn 1.júní
árið 1930. Mikill fjöldi fólks gekk
frá Menntaskólanum niður Kaup-
angsstræti, inn Hafnarstræti, Að-
alstræti og upp í kirkjugarð. Þar
lagði Sigurður Guðmundsson
skólameistari blómsveig á leiði
skólameistaranna Jóns A.
Hjaltalíns skólameistara og Stef-
áns Stefánssonar.
Höfundur beitir þeirri tækni að
skjóta inn fróðleik um aldarhátt-
inn, tíðarfar og einstök atvik til að
færa lesanda nær Matthíasi, enda
er slíkur fróðleikur til þess fallinn
að skáldið skýrist betur fyrir
manni. Ég hef nú haft Upp á sig-
urhæðir í höndum um nokkurt
skeið og flett bókinni aftur og
fram og raunar líka upp í öðrum
bókum. Þetta lýsir umfangi verks-
ins og þeim ótal spurningum sem
það kallar fram. Því að Matthías
Jochumsson var ekki einhamur.
Hann kemst ekki fyrir í einni bók.
Matthías var sískrifandi og
síyrkjandi þegar tilefni gafst til og
raunar þó ekkert slíkt tilefni gæf-
ist. Þetta nýtir Þórunn sér og
skýtur inn ljóðum og vísum
Matthíasar, eftir því sem sögunni
vindur fram, eða vitnar í bréf
hans. Það styrkir frásögnina um
leið og það skýrir fyrir okkur
skáldið Matthías, hið mikla vald
sem hann hafði á tungu og brag-
arháttum og þá djúpu tilfinningu
eða geðshræringar sem ljóð hans
lýsa þegar svo ber undir. Hann
gerir að gamni sínu eða yrkir
ljóðabréf fyrir börn sín lítil:
Ég á að geyma bæ og bú,
bæði slá og róa;
hirða lambið, kálf og kú,
kríu, hrafn og spóa.
Samskipti Matthíasar við skáld
og kirkjunnar menn eru flókin og
margvísleg, bæði hér og erlendis.
Þeim eru gerð góð skil og
skemmtileg og þeim tvískinnungi
og tvíræðni sem einatt kemur þar
fram. Það verður ekki rakið hér
nema sagt, að áhugavert er að lesa
um samskipti þeirra Matthíasar og
Steingríms Thorsteinssonar, frá
því þeir hittust í Kaupmannahöfn
árið 1856 og mæltust til ævilangr-
ar vináttu sem síðan snerist upp í
andhverfu sína eftir útgáfu Svan-
hvítar en síðan náðu skáldin og
gömlu vinirnir saman á ný. Þetta
er merkileg saga. Hér áttust við
tvö höfuðskáld okkar Íslendinga á
ofanverðri 19. öld og brautryðj-
endur í þýðingum á ýmsum af
fremstu bókmenntaverkum erlend-
um í bundnu og óbundnu máli.
Hannes Pétursson skáld segir í
bók sinni um Steingrím Thor-
steinsson að þeir Matthías hafi
með Svanhvíti stækkað „bók-
menntasjónhring þjóðarinnar
meira með einu og samræmdu
átaki en dæmi voru til áður í ís-
lenskri ljóðagerð“. Og báðir feng-
ust þeir ungir menn við þýðingar á
leikritum Shakespeares.
Þegar litið er til þess hversu
mikilsháttar þýðingar Matthíasar
eru, kemur á óvart viðhorf hans til
þeirra eins og þeim er lýst í bréfi
til Hannesar Hafstein 1. maí 1883:
„Forðastu þýðingar, ég hef haft
verra af þeim, af því að ég hef
þreytt sálina við það og svikið frá
mér hina fersku krafta.“ Skáldið
hefur látið þetta fjúka án þess að
meina það endilega til fulls, enda
hundleiður á erfiljóðagerð. Eftir
sem áður er þessi tilvitnun ágætt
dæmi um bréfaskriftir Matthíasar.
Þar lætur hann allt fjúka, lýsir
geðhrifum sínum og áhyggjum og
fellir palladóma, ekki síst um önn-
ur skáld eða trúarinnar menn. Og
svo bullar hann líka í bréfunum,
sem gerir hann mannlegan og svo-
lítið kærulausan, svo að manni
þykir vænna um hann á eftir.
Afskipti Matthíasar af trúmálum
og kirkju eru flókin og þó öll sömu
ættar. Hann var ungur fullur af
efasemdum, kynntist kvekurum og
leist ekki á, hreifst af Únítörum en
hafnaði réttrúnaði. Hann sneri
kaþólskum sálmum á íslensku og
sömuleiðis sálmum fyrir Gook á
Akureyri og sagði í erfiljóði um
kaþólskan trúboða, séra Baudoin:
Einn er Guð
allrar skepnu,
lútherskrar, kaþólskrar,
lítillar, stórrar …
Þórunn gerir þessum þætti í ævi
Matthíasar góð skil. Sömuleiðis
ritstjórnarárum hans.
Ungan dreymdi Matthías að
eignast búð í Flatey með skiltinu
Verslun M. Jochumssonar, en
réðst síðan til mennta með aðstoð
góðra vina og kvenna. Honum
blunduðu ýmsar þrár í brjósti og
vegna þess hversu duglegur og
frjór bréfritari hann var er mikið
vitað um langanir hans og metnað
eins og rakið er í bókinni og bæst
hefur við síðan. Hann kvæntist
þrívegis. Tvær fyrri konur sínar
missti hann með skömmu millibili,
en eignaðist síðan barn með Guð-
rúnu Runólfsdóttur í Saurbæ á
Kjalarnesi, en hikaði við að kvæn-
ast henni, þar sem hann hafði fellt
hug til annarrar konu sem ekki
endurgalt ást hans og nú hefur
verið upplýst að var Jarþrúður
Jónsdóttir.
Þetta víxlspor átti síðan eftir að
verða mikið giftuspor. Þau Guðrún
áttust og eignuðust 9 börn, er upp
komust. Guðrún var mikil búkona
og rak heimilið af skörungsskap og
leyfði skáldinu að njóta sín.
Matthías var meðal þeirra Íslend-
inga sem fyrstir börðust fyrir
kvenréttindum og hélt Guðrún
honum við efnið. Matthías lést í
hárri elli á Akureyri 85 ára gamall
og hún þremur árum síðar.
Hér hefur verið stiklað á stóru
en vitaskuld mætti nefna fleira til
sögunnar. En ég slæ botninn í
þessar sundurlausu hugleiðingar
með því að segja að Upp á sig-
urhæðir er þörf bók um mikinn
mann.
Upp á sigurhæðir
BÆKUR
Ævisaga
Eftir Þórunni Erlu Valdimarsdóttur,
JPV-útgáfa, 2006, 672 bls.
Upp á Sigurhæðir
Halldór Blöndal
Matthías Jochumsson
Þórunn Erla
Valdimarsdóttir