Morgunblaðið - 24.12.2006, Blaðsíða 18

’Ég fæ ekki skilið hvernig íósköpunum ég komst alveg heill
út úr þessu.‘Jón Sverrir Sigtryggsson sem komst með
naumindum út úr bíl sínum eftir að hafa
hafnað ofan í Djúpadalsá.
’Þeir voru einfaldlega frábærir,enginn hefði getað staðið sig
betur en þeir.‘Ulf Berthelsen, skipherra á danska eft-
irlitsskipinu Triton, um áhöfn TF-LÍF,
þyrlu Landhelgisgæslunnar, sem bjargaði
sjö dönskum sjóliðum þegar flutn-
ingaskipið Wilson Muuga strandaði
skammt suður af Sandgerði á þriðjudags-
morgun.
’Það er ekki gott að vera íhaugasjó og hífa menn upp í
svartamyrkri þegar ölduhæðin
er fimm til sex metrar. Það er
mjög erfið aðgerð.‘Halldór B. Nellett, framkvæmdastjóri að-
gerðasviðs Landhelgisgæslunnar, um
björgunina.
’Ég legg mikið upp úr því aðheilsa sem flestum með handa-
bandi og fólk er mjög þakklátt.‘
Vilhjálmur Þ. Vilhjálmsson borgarstjóri
sem undanfarið hefur heimsótt eldri borg-
ara í félagsmiðstöðvum og hjúkr-
unarheimilum og tekið lagið með stór-
söngvurum á borð við Þorgeir Ástvaldsson
og Ragga Bjarna.
’Evran er stærsti gjaldmiðillNorður-Evrópu sem er okkar
markaðssvæði og því var eðli-
legt að sú mynt yrði valin.‘Friðrik Jóhannsson, forstjóri Straums-
Burðaráss, um þá ákvörðun stjórnar bank-
ans að gera frá næstu áramótum upp í evr-
um í stað íslensku krónunnar.
’Flugumferðarstjórar eru meðalgjörlega óforsvaranlegar kröf-
ur.‘Sturla Böðvarsson samgönguráðherra.
Ummæli vikunnar
Slys Jón Sverrir Sigtryggsson
sýndi mikla yfirvegun þegar bíll
hans fór í Djúpadalsá.
18 SUNNUDAGUR 24. DESEMBER 2006 MORGUNBLAÐIÐ
Erlent | Valdaskeið Saparmúrats Níjasovs í Túrkmenistan var tími skefjalausrar persónudýrkunar, harðstjórnar og
skringilegheita. Knattspyrna | Það þarf ekki mikið til að fella Didier Drogba á knattspyrnuvellinum, en hann hefur
leikið á alls oddi í vetur og fáir eru honum skæðari upp við markið þessa dagana. Jólaboð | Um hvað verður talað í jólaveislunum?
VIKUSPEGILL»
Eftir Ásgeir Sverrisson
asv@mbl.is
TRÚLEGA er ástandið einna helst
líkt því, sem ríkti í Sovétríkjunum
árið 1953 þegar einræðisherrann
Jósef Stalín kvaddi þennan heim.
Og reynist það nauðsynlegt verður
vafalaust séð til þess að sorgin
verði jafnhamslaus og þegar ill-
mennið var borið til grafar; fjöldi
fólks týndi lífi í troðningi á útfar-
ardegi Stalíns. Djúpur harmur
verður þó vafalaust kveðinn að
mörgum í Túrkmenistan, ekki síst
íbúum Kíptsjak þar sem frægasti
sonur þorpsins, sjálfur Túrkmen-
basi, verður borinn til hinstu hvílu í
dag, sunnudag.
Saparmúrat Níjasov var kallaður
á fund feðra sinna á fimmtudag, 66
ára að aldri. Fregnin kom sem
þruma úr heiðskíru lofti, að vísu
var vitað að Túrkmenbasi ætti við
hjartveiki að stríða en engar vís-
bendingar höfðu borist um að lík-
amshulstrið væri við að játa sig
sigrað gagnvart lögmálum hins
tímanlega hryllings. Raunar gildir
það um flest í Túrkmenistan; það-
an berast að öllu jöfnu fáar vís-
bendingar. Og þó, fyrir lá að Túrk-
menbasi hafði verið undir stöðugu
eftirliti lækna og mun þýskur sér-
fræðingur í hjartasjúkdómum hafa
farið fyrir því „teymi“ eins og það
heitir víst á nútímamáli. Og þessi
sami hópur hafði látið þau boð út
ganga að Níjasov væri við hesta-
heilsu. Þeim tíðindum var vitan-
lega fagnað í sæluríki hans. Nú fer
Túrkmenbasi um astralsviðið á
völdum reiðhestum en algjör óvissa
ríkir í röðum þeirra sem byggja
hans elskaða föðurland.
Líkt og Stalín forðum sá Sap-
armúrat Níjasov til þess að veldi
hans yrði í engu ógnað. Þar kann
að vera fundin skýring á því að
Túrkmenbasi sá ástæðu til að reka
rúmlega 50 forsætisráðherra úr
starfi á þeim 20 árum, sem hann
ríkti í Túrkmenistan. Dýrkunin á
persónu forsetans var engu lík,
nema ef vera skyldi Stalín, Kim-
arnir í Norður-Kóreu koma einnig
upp í hugann. Þar var því lengi
fram haldið að Kim Il-sung, faðir
Kim Jong-il, núverandi leiðtoga,
væri „merkasti einstaklingur
mannkynssögunnar“; tiltekin
planta blómgast víst enn þegar
nafn hans er nefnt og yfirskilvit-
legur og öldungis óhagganlegur
regnbogi ku liggja yfir fæðingar-
stað hans. Níjasov lét sér að vísu
nægja að blóm væri skírt í höfuðið
á honum í virðingarskyni við „mik-
ilvægt framlag Túrkmenbasa til
stöðugleikaþróunar í Asíu og öllum
heiminum“ en höfuðrit hans, Rúk-
hnama, var raunar sent út í geim-
inn í rússneskri eldflaug. Til að af-
stýra misskilningi ber að taka fram
að áður en til þeirrar himnafarar
kom hafði höfundurinn heitið öllum
þeim sem þrívegis lesa þá merku
bók eilífu lífi. Yfirskilvitlegt má á
hinn bóginn heita að hár Túrkmen-
basa var þeirrar náttúru að það gat
ekki gránað. Sýndi það minnstu
merki slíkrar hnignunar dökknaði
það óðar á ný: endurgerðist líkt og
steppuvindurinn.
Vaxandi vinsældir
Saparmúrat Níjasov leit fyrst
dagsins ljós 19. febrúar árið 1940.
Faðir hans, sem var kennari, féll í
síðari heimsstyrjöldinni en móðirin
og fleiri ættmenni fórust í ægileg-
um landskjálfta, er reið yfir átta
árum síðar. Níjasov var þá vistaður
á ríkishæli fyrir munaðarlausa en
síðar fluttist hann til fjarskyldra
ættingja. Hann nam verkfræði í
Leníngrad og hóf að námi loknu,
árið 1966, störf á heillandi vinnu-
stað í Bjesmenskaja-orkuverinu
nærri Ashgabat, höfuðborg Túrk-
menistans, sem var á þessum tíma
eitt af Mið-Asíulýðveldum Sovét-
ríkjanna.
Níjasov gekk til liðs við Komm-
únistaflokk Sovétríkjanna og hlaut
skjótan frama. Árið 1985 var hann
skipaður leiðtogi flokksdeildarinn-
ar í Túrkmenistan. Í októbermán-
uði 1990 varð hann forseti lýðveld-
isins. Þann 27. október 1991,
skömmu fyrir endanlegt hrun Sov-
étríkjanna, lýstu Túrkmenar yfir
sjálfstæði og ári síðar var Níjasov
kjörinn forseti með 99,5% atkvæða.
Hann bætti um betur þremur árum
síðar þegar 99,9% kjósenda lýstu
sig samþykk því í þjóðaratkvæða-
greiðslu að hann yrði áfram forseti
án þess að til kosninga kæmi. Í
ágústmánuði 2002 hafði stuðningur
við leiðtogann loks náð því stigi að
ástæðulaust þótti með öllu að efna
til forsetakosninga á meðan hans
nyti við.
Túrkmenar lýstu yfir hlutleysi á
alþjóðavettvangi og þeirri stefnu
var fylgt af kostgæfni í valdatíð
Níjasovs. Forsetanum þótti sýnt að
hlutleysi yrði best tryggt með sem
allra minnstum samskiptum við
aðrar þjóðir. Prýðilega gekk að
reka þessu stefnu Túrkmenbasa;
landinu var einfaldlega lokað og
skrúfað fyrir óháða fjölmiðla. Rík-
ismiðlar voru á hinn bóginn efldir í
nafni þjóðmenningar og frelsis og
vart þarf að fara mörgum orðum
um hvert var helsta umfjöllunar-
efni þeirra. Útsendingar ríkissjón-
varpsins voru iðulega rofnar þegar
Níjasov, sem nú hafði tekið sér
nafnið „Túrkmenbasi“ eða „faðir
allra Túrkmena“, taldi þörf á að
lyfta þjóðarandanum með lestri
eigin ljóða. Helsta rit hans, „Rúk-
hnama“ („Bók andlegrar göfgi“),
var gert að skyldunámsefni á öllum
skólastigum. Rúkhnama er undur-
samlegur og makalaus samsetning-
ur. Vart verður við öðru búist þeg-
ar höfundurinn kveðst beintengdur
almættinu. (Áhugasömum skal
bent á að Rúkhnama má nálgast á
ensku á Netinu. Slóðin er
www.rukhnama.com).
Fregnir af þeirri hamslausu per-
sónudýrkun, sem Túrkmenbasi
kom á í ríki sínu, rötuðu nokkuð
greiðlega til Vesturlanda (og voru
löngum birtar samviskusamlega í
Morgunblaðinu). Undarlegheitum
mannsins virtust engin takmörk
sett og ekki verður því á móti mælt
að ákvarðanir hans og ummæli ein-
kenndust iðulega af lítt heftum
frumleika. Frægt varð þegar mán-
uðir ársins voru endurnefndir og
enn bera þeir nöfn Túrkmenbasa
og nánustu ættmenna hans. (At-
hyglisvert er að dýrkun á foreldr-
um leiðtogans var einnig komið á í
Túrkmenistan. Móðir Níjasovs var
lýst „þjóðhetja“, lögð að jöfnu við
gyðju réttlætisins og aprílmánuður
nefndur Gurbansoltan eftir henni.
Freistandi er að ætla að erfið æska
hafi mótað Níjasov mjög. En ef til
vill er það þvættingur; sjálfur var
hann fimm sinnum lýstur „hetja
túrkmensku þjóðarinnar“).
Framkvæmdagleði
Stærsta gullstyttan af Túrkmen-
basa í Ashgabat lýtur sem kunnugt
er þeirri kynngi að ásjóna leiðtog-
ans veit jafnan mót sólu. Í landinu
er og að finna stærstu mosku Mið-
Asíu, sem nefnist „Andi Túrkmen-
basa“. Sagt er að byggingin hafi
kostað um sjö milljarða króna og
teljast það ekki stöðumælapening-
ar þar í landi líkt og hér í lýðveld-
inu. Á einum stað reis 40 metra
pýramídi föður þjóðarinnar til
dýrðar, gríðarstórt stöðuvatn var
bókstaflega búið til í Kara Kum-
eyðimörkinni, skíðasvæði var lagt,
íshöll reis í sandauðninni og kynnt
voru áform um að „breyta loftslag-
inu“ í landinu með skógrækt á áður
óþekktu stigi. Styttur af leiðtog-
anum eru hvarvetna og mynda
ákveðið mótvægi við – sumir
myndu segja „kallast á við“ –
myndirnar risastóru, sem eru á
hverju strái. Gjaldmiðillinn hýsir
mynd af leiðtoganum, framleidd
eru teppi með ásjónu hans, túrk-
mensks vodka (sem mun gefa því
mongólska lítt eftir) fá menn ekki
neytt án þess að handleika flösku
með mynd af Níjasov og haft er
fyrir satt að til sé Túrkmenbasi-
ilmvatn. Kennurum er gert að bera
jafnan barmmerki með mynd af
leiðtoganum.
Og allt var þetta vitanlega í sam-
ræmi við ekki vilja, heldur kröfur
þjóðarinnar. Algengt var að fjöl-
miðlar í Túrkmenistan opinberuðu
þau sameinandi vísindi að útnefna
bæri forsetann „spámann þjóðar-
innar“. Er alþýða manna fagnaði
63 ára afmæli Túrkmenbasa sendi
ríkisstjórn landsins forsetanum
bréf þar sem sagði m.a: „Guð gefur
aðeins þeim sem hann hefur vel-
þóknun á þvílíkan styrk og slíkan
mikilfengleik. Aðeins þeir sem Guð
elskar af einlægni og telur sendi-
boða sína hljóta slík örlög.“ Innan-
ríkisráðherra Túrkmenistans lýsti
yfir því að forsetinn væri „stór-
kostlegur persónuleiki“ og hann
byggi yfir „gáfu spámannsins“.
Sérlega lofsverð og djúp þótti sú
ákvörðun Túrkmenbasa að loka öll-
um sjúkrahúsum í landinu utan
höfuðborgarinnar. Og ekki minnk-
aði upphafning mannvitsins þegar
tilkynnt var að öllum bókasöfnum á
landsbyggðinni yrði lokað; þar
kynnu menn hvort eð er ekki að
lesa.
Ekki verður því á móti mælt að
ýmsir höfðu gaman af skringileg-
heitum Saparmúrats Níjasovs og
þeirri ríkisreknu geggjun, sem
hann kom á. En vitanlega ber að
halda því til skila nú þegar hann er
allur, að þar fór einræðisherra og
kaldrifjaður harðstjóri.
Útlensku fréttirnar verða hins
vegar dauflegri.
Harðstjóri og heimspekingur
Valdníðingurinn og furðufuglinn Saparmúrat Níjasov, betur þekktur sem „Túrkmenbasi“, er allur
Reuters
Stórmenni Götusópari við eina af mörgum risamyndum af Túrkmenbasa í
Ashgabat, höfuðborg Túrkmenistans. Myndirnar „kallast á við“ gullstytt-
urnar af leiðtoganum sem er víða að finna í landinu.
ERLENT»
Dýrkaður Saparmúrat Níjasov
missti ungur foreldra sína og voru
þeir dýrkaðir líkt og leiðtoginn mikli
í ríki hans. Nú ríkir algjört tómarúm
í landinu og því er spáð að hörð bar-
átta um völdin sé í uppsiglingu.