Morgunblaðið - 04.04.2007, Blaðsíða 26

Ef þú ert fullorðinn og gleymir þérítrekað, truflast við minnsta áreiti,átt erfitt með að skipuleggja þig,hefur litla biðlund og tekur oft van-
hugsaðar ákvarðanir væri ráð að panta tíma hjá
sálfræðingi eða geðlækni, sem gengið gæti úr
skugga um hvort hér er á ferðinni athygl-
isbrestur með ofvirkni eða önnur vandamál. Of-
virkni er nefnilega mjög vangreint vandamál í
heimi hina fullorðnu því ekki er langt síðan talið
var að ofvirkni eltist af börnum og unglingum.
Svo er þó alls ekki í 50–70% tilvika, samkvæmt
nýlegum rannsóknum.
Nýjustu rannsóknir benda til að allt að 7,5%
barna séu með athyglisbrest með ofvirkni.
Hluti „læknast“ þegar kemur fram á unglings-
árin á meðan vandamálið fylgir öðrum langt
fram á fullorðinsár, en ný bandarísk rannsókn
bendir til að algengið hjá fullorðnum sé um
4,4%.
Því má gera ráð fyrir að allt að tíu þúsund Ís-
lendingar undir fimmtugu eigi við þessa rösk-
unað stríða.
Ójafnvægi taugaboðefna
Erfðaþátturinn er yfirgnæfandi sterkasti or-
sakaþáttur ofvirkni með athyglisbrest því talið
er að 75–95% ofvirkniseinkenna megi rekja til
erfða. Nú er í gangi stór rannsókn í samvinnu
við Íslenska erfðagreiningu sem lýtur að því að
finna tiltekin gen, sem eiga að segja til um
erfðaáhrif í athyglisbresti með ofvirkni.
Að sögn Sóleyjar Drafnar Davíðsdóttur, sál-
fræðings á fullorðinsgeðsviði Landspítalans,
tengist vandinn truflun á starfi framheila, sem
sér um að stýra hegðun, líkt og það er hlutverk
hljómsveitarstjóra að stýra heilli sinfón-
íuhljómsveit. „Ofvirkni stafar af skökku jafn-
vægi taugaboðefna í miðtaugakerfinu sem
hamlar því að fólk nái að bremsa af hegðun sína
og halda athyglinni við nauðsynlegustu verk.
Ofvirkni er mun algengari hjá strákum en
Ofvirkni á ekkert skylt við greind
Morgunblaðið/G.Rúnar
Ofvirkni Byrjar með hvatvísi og hreyfiofvirkni í barnæsku og svo tekur athyglisbresturinn smátt og smátt yfir eftir því sem fólk eldist.
Rannsóknir hafa sýnt að athygl-
isbrestur með ofvirkni eldist
ekkert endilega af börnum og
unglingum. Jóhanna Ingv-
arsdóttir ræddi við sálfræð-
ingana Pál Magnússon og Sól-
eyju Dröfn Davíðsdóttur, sem
segja að greining sé mörgum
fullorðnum mikilvæg svo að þeir
fái skýringu á ástandi sínu.
stelpum, því þrír til fjórir strákar eru með
vandann á móti hverri einni stelpu,“ segir Páll
Magnússon, sálfræðingur á BUGL.
Misjafnar birtingarmyndir
Athyglisbrestur með ofvirkni skiptist í þrjá
undirflokka. Í fyrsta lagi eru þeir sem einungis
hafa einkenni í hreyfiofvirkni eða hvatvísi. Í
öðrulagi þeir sem fyrst og fremst hafa athygl-
isbrest og í þriðja lagi er til blönduð gerð hjá
þeim sem hafa einkenni af hvoru tveggja.
Algengi þessara þriggja gerða er svo mis-
munandi eftir aldri. Þannig er hreyfiofvirknin
algengust hjá leikskólabörnum og birtist m.a. í
því að þau eru út um allt og upp um allt, grípa
fram í, tala óhóflega mikið og eiga erfitt með að
bíða eftir að röðin komi að þeim. Þegar kemur
fram á fyrri hluta grunnskólaaldursins verður
blandaða gerðin algengust þegar athyglisbrest-
urinn hefur blandast hreyfiofvirkninni. Í kring-
um átta til tíu ára aldur fer venjulega að draga
úr einkennum hreyfiofvirkni, en athyglisbrest-
urinn situr eftir í 50-70% tilvika, eins og áður
sagði, jafnvel ævilangt og eftir því sem hinn
fullorðni ofvirki einstaklingur þarf að axla meiri
ábyrgð reynir meira á í hinu daglega lífi. „Þetta
birtist í því að fólk er að týna húslyklunum,
greiðslukortunum, símanum, sígarettunum og
gleyma tannlæknatímanum. Það klikkar á
tímasetningum því það á mjög erfitt með að
áætla tíma og stendur ekki við það, sem það
segist ætla að gera. Fólk með þessi einkenni á
erfitt með að skipuleggja sig sem gerir það að
verkum að verkin vilja oft liggja ókláruð. Vina-
sambönd vilja fara forgörðum og hærri tíðni
skilnaða er í þessum hópi en almennt gerist auk
þess sem meira ber á andfélagslegri hegðun,
kvíða og þunglyndi meðal þessara einstaklinga.
Þá hefur þetta fólk ríkari tilhneigingu en aðr-
ir til að aka of geyst, missa einbeitinguna og
lenda þannig í óhöppum. Fólk með þennan
vanda glímir við eirðarleysi, einbeitingarskort,
skerta skipulagshæfileika og ónógt úthald sem
oft hindrar það í að nýta þá vitsmuni, sem það
býr yfir, en ofvirknin hefur ekkert með greind
að gera,“ segir Páll.
Alltaf gott að fá skýringar
Þungu fargi er oft létt af þessum ein-
staklingum við það eitt að fá greiningu til að fá
haldbæra skýringu á ástandi sínu. Margir læra
að vinna gegn einkennum og lifa ágætu lífi
þrátt fyrir talsverðan athyglisbrest og gott er
að halda dagbók til að muna eftir nauðsynleg-
ustu hlutum, segir Sóley.
Greining felur í sér viðurkennda ADHD-
matskvarða fyrir fullorðna ásamt ítarlegu og
helst stöðluðu greiningarviðtali þar sem lögð er
áhersla á þroska- og heilsufarssögu. Lækn-
isskoðun er hluti af greiningarferlinu, mat á
vitsmunaþroska er oft æskileg viðbót. Í grein-
ingarferlinu þarf einnig að hyggja vandlega að
meðfylgjandi kvillum þar sem fylgiraskanir eru
algengar s.s. kvíði, þunglyndi, persónu-
leikatruflanir og vímuefnaneysla.
„Helmingurinn af batanum er oft fólginn í að
fá greiningu og svo er alltaf gott að fá fræðslu
og bjargráð til að draga úr hvatvísi og muna
betur eftir hlutunum. Lyfjameðferð, m.a. með
örvandi lyfjum getur gegnt mikilvægu hlut-
verki í að efla eibeitingarhæfnina,,“ segir Páll.
Tveggja ára greiningarbiðlisti
Þekking á ADHD-einkennum hjá fullorðnum
er skemur á veg komin en hjá börnum enda
hafa bæði greiningaraðferðir og greiningarvið-
mið verið hugsuð út frá börnum hingað til.
„Áreiðanlegri leiðir til að greina ofvirkni hjá
fullorðnum eru þó að koma fram, því mjög auð-
velt er að gera mistök í greiningu þar sem ýms-
ar raskanir sem oft koma fram síðar á ævinni
svo sem kvíði og þunglyndi geta einnig haft í för
með sér skerta eibeitingarhæfni. Af þessum
sökum er þroskasaga svo mikilvægur þáttur í
greiningarferlinu", segir Páll.
Endurmenntun HÍ mun 7. og 8. maí í sam-
vinnu við geðsvið Landspítala – háskólasjúkra-
húss standa fyrir námskeiði ætluðu fagfólki.
Þar munu dr. Susan Young, sálfræðingur, og
dr. Gísli Guðjónsson, prófessor í réttarsálfræði
við King’s College í London, ræða um leiðir til
að fást við ofvirkni fullorðinna. Susan hefur
þróað hópmeðferð við meðferðarstöð í Lund-
únum sem miðar að því að draga úr hvatvísi og
auka einbeitingu hjá fullorðnum ofvirkum ein-
staklingum. Að sögn Sóleyjar bíða nú fjölmarg-
ir fullorðnir eftir greiningu við geðsvið LSH
sem þýðir að orðinn er til tveggja ára biðlisti
eftir greiningu. Til að svara eftirspurn hefur
verið ákveðið að leggja meiri áherslu á grein-
ingu og meðferð fólks með ofvirkni með athygl-
isbrest við geðsvið LSH. „Þar sem um flókið
greiningarferli er að ræða þarf þverfaglegt
teymi að koma að greiningunni sem hefur hald-
góða þekkingu og reynslu af þessu fyrirbæri og
ræður yfir sérhæfðum nútímalegum greining-
artækjum,“ segir Sóley.
heilsa
26 MIÐVIKUDAGUR 4. APRÍL 2007 MORGUNBLAÐIÐ
Ýmsir örðugleikar geta fylgt ofvirkni með at-
hyglisbresti sem rekja má til erfiðleika með
að stjórna atferli sínu. Hér eru talin upp
nokkur atriði, sem margir fullorðnir með
ADHD glíma við í daglegu lífi.
 Gagnrýni og neikvæð viðbrögð frá öðrum.
 Neikvæðar tilfinningar á borð við sekt-
arkennd, skömm, lélega sjálfsvirðingu,
reiði og örvæntingu.
 Erfiðleikar með skipulag og tímastjórnun.
 Félagslegir örðugleikar og samskipta-
vandi.
 Fjárhagsleg vandræði.
 Tíð vinnuskipti.
 Óánægja í starfi og erfitt að vinna sig upp.
 Þunglyndi, kvíði, persónuleikaraskanir og
námsörðugleikar.
 Misnotkun vímugjafa.
 Sambúðarvandi.
Einkennin
Morgunblaðið/G.Rúnar
Sálfræðingarnir Sóley Dröfn Davíðsdóttir og Páll Magnússon segja að oft hefjst ákveðið
bataferli með greiningunni einni og sér.