Morgunblaðið - 16.06.2007, Blaðsíða 17

MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 16. JÚNÍ 2007 17
A
R
G
U
S
/
07
-0
4
4
6
Eftir Ásgeir Sverrisson
asv@mbl.is
GJÖRÐA sinna kvaðst hann aldrei iðrast, hann
hefði enda engin myrkraverk unnið á þeim ógn-
artímum sem hann lifði. Á hinn bóginn hefðu
sum ummæla sinna verið heldur óheppileg og
þar ræddi að sönnu um mistök, sem fallin hefðu
reynst til að valda vandræðum. Kurt Wald-
heim, forseti Austurríkis um sex ára skeið og
fyrrum framkvæmdastjóri Sameinuðu þjóð-
anna, kvaddi þennan heim á fimmtudag, 88 ára
að aldri. Ásakanir um að hann hefði tengst
stríðsglæpum nasista á árum síðari heimsstyrj-
aldarinnar fylgdu honum síðustu 20 æviárin og
vörpuðu skugga á líf og feril þessa metnaðar-
fulla manns.
Liðsmaður í SA-sveitum nasista
Waldheim varð framkvæmdastjóri Samein-
uðu þjóðanna árið 1972 og hafði það háa emb-
ætti með höndum fram til 1981 er Kínverjar
beitu neitunarvaldi og komu í veg fyrir að hann
yrði endurkjörinn öðru sinni. Hann hafði boðið
sig fram í forsetakosningum í heimalandi sínu
árið 1971 en ekki haft árangur sem erfiði. Betur
gekk árið 1986 en skömmu áður en gengið var
til kosninga voru upplýsingar opinberaðar, sem
áttu eftir að eitra allt líf hans og hrinda af stað
„Waldheim-málinu“ svonefnda. Í marsmánuði
árið 1986 birti austurríska vikuritið Profil ljós-
rit frá árinu 1939 þar sem rakinn var ferill
Waldheims í þýska hernum. Þar kom m.a. fram
að Waldheim hefði tilheyrt SA-sveitum nasista
frá 1938 en það ár innlimaði Adolf Hitler
Austurríki. Upplýsingar þessar komu ekki í
veg fyrir frekari upphafningu Waldheims, hann
hlaut 54% atkvæða í forsetakosningunum 1986
og tók við embætti í júlímánuði.
Waldheim hafði þá nýlega gefið út ævisögu
sína og leiddi umfjöllun austurríska tímaritsins
í ljós að þær takmörkuðu upplýsingar sem þar
var að finna um líf hans á árum síðari heims-
styrjaldarinnar voru beinlínis rangar. Wald-
heim hafði m.a. látið þess ógetið að hann hefði
starfað fyrir leyniþjónustu þýska hersins í
Grikklandi á stríðsárunum. Því var m.a. haldið
fram að hann hlyti að hafa vitað af brottflutn-
ingi minnihlutahópa, gyðinga og Serba, í dauða-
búðir nasista. Þar með hafði forsetinn verið
bendlaður við hroðalega stríðsglæpi.
„Óæskilegur“ í Bandaríkjunum
Samtök gyðinga hófu alþjóðlega herferð á
hendur Waldheim og sendiherra Ísraels hunds-
aði boð um að vera viðstaddur embættistöku
forsetans nýkjörna. Vörn Waldheims þótti víða
lítt sannfærandi. Forsetinn hélt því fram að
hann hefði einungis „uppfyllt skyldur“ sínar á
stríðsárunum. Líkt og þúsundir Austur-
ríkismanna hefði hann einungis „fylgt fyrir-
mælum“. Hann hefði engin óhæfuverk unnið.
Kjör Waldheims klauf austurrísku þjóðina
og margir töldu hann skaða ímynd hennar. Sex
ára embættistíð hans einkenndist af einangrun
hans og þjóðarinnar á alþjóðavettvangi. Boð
um opinberar heimsóknir bárust ekki og
stjórnvöld í Bandaríkjunum og víðar raunar
lýstu hann „óæskilegan“. Waldheim fór aldrei
aftur til Bandaríkjanna.
Siðferðilega ábyrgur
Skipuð var alþjóðleg nefnd sagnfræðinga til
að rannsaka feril forsetans. Niðurstaða þeirra
var sú að hann hefði ekki gerst sekur um eða
tekið þátt í stríðsglæpum í heimsstyrjöldinni
síðari. Á hinn bóginn hefðu engin dæmi þess
fundist að Waldheim hefði mótmælt eða reynt
að sporna gegn þeim óhæfuverkum sem unnin
hefðu verið og honum hefði vafalaust verið
kunnugt um. Starf hans hefði oftlega tengst
glæpsamlegum aðgerðum.
Hannspeter Born, einn fremsti blaðamaður
Svisslendinga, sendi árið 1987 frá sér bókina
Für die Richtigkeit: Kurt Waldheim. Bókin
geymir ítarlegar rannsóknir Borns á lífi og
starfi Kurts Waldheim og er niðurstaða hans sú
að Waldheim hafi ekki verið nasisti. Í Grikk-
landi hafi hann starfað fyrir leyniþjónustu her-
stjórnarinnar í Saloniki og hafi hann einkum
unnið við að taka við upplýsingum frá leyni-
þjónustumönnum í Suður-Evrópu. Á grundvelli
þeirra hafi hann tekið saman skýrslur fyrir yf-
irboðara sína. Waldheim hafi haft áhrif á
ákvarðanir yfirmanna sinna og þannig borið
siðferðilega ábyrgð á stríðsglæpum þó svo
hann hafi aldrei slíkt ákvörðunarvald.
Born segir hamslausan metnað hafa ráðið för
í lífi Waldheims og sökum þess hafi reynst hon-
um auðvelt að hagræða sannleikanum.
„Ég hafði ekkert að fela“
Waldheim gaf ekki kost á sér að nýju þegar
kjörtímabili hans lauk 1992. Um þá ákvörðun
sína að sitja sem fastast á forsetastóli í sex ár
sagði hann að þjóðhöfðingi mætti ekki láta und-
an „slúðri, hatri, mótmælum og fordæmingu“. Í
endurminningum sínum, sem út komu 1996,
viðurkenndi Waldheim á hinn bóginn að hann
hefði gerst sekur um mistök með því að gera
ekki ítarlega grein fyrir störfum sínum í her
nasista. „Líkt og svo oft áður var sannleikurinn
sá að ég hafði ekkert að fela.“
Í gær var frá því skýrt að Waldheim hefði
skilið eftir sig bréf með fyrirmælum um að það
yrði birt að honum látnum. Bréfið leiðir fátt
nýtt í ljós utan að Waldheim biður menn um að
sýna sér „skilning“ og harmar þau „mistök“ að
hafa „alltof seint“ tekið „ótvíræða afstöðu“
gegn glæpaverkum nasista. Þau hafi á hinn
bóginn engin áhrif haft á „líf “ hans og „hugs-
un“. Hann hafi sökum „annasamra starfa á al-
þjóðavettvangi“ beðið of lengi með að „greina
frá því liðna“.
Metnaður og myrkraverk
Kurt Waldheim, fyrrum framkvæmdastjóri Sameinuðu þjóðanna og forseti Austurríkis um sex ára
skeið, fékk aldrei flúið ásakanir um að hafa tengst glæpaverkum nasista í síðari heimsstyrjöldinni
Reuters
Fortíðin Kurt Waldheim árið 2005.
Í HNOTSKURN
»Kurt Waldheim fæddist 21. desem-ber 1918 í litlu þorpi skammt frá
Vín. Hann lauk námi við Diplómata-
háskólann árið 1939 og nam síðar lög-
speki við Vínarháskóla. Eftir stríðið
gerðist hann embættismaður.
»Árið 1955 varð Waldheim yfirmaðursendinefndar Austurríkis hjá Sam-
einuðu þjóðunum.
»Hann var sendiherra hjá SÞ 1964-1968 og aftur 1970-1972. Frá 1968 til
1970 var hann utanríkisráðherra
Austurríkis.